Tổng quan nghiên cứu

Phân tích diễn ngôn là một lĩnh vực ngôn ngữ học phát triển mạnh mẽ từ giữa thế kỷ XX, đóng vai trò quan trọng trong việc nghiên cứu ngôn ngữ trong các văn bản nghệ thuật, đặc biệt là văn học. Theo ước tính, phân tích diễn ngôn đã được ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực, từ xã hội học, tâm lý học đến nghiên cứu văn học, nhằm làm sáng tỏ ý nghĩa và chức năng của ngôn ngữ trong bối cảnh xã hội cụ thể. Luận văn tập trung nghiên cứu hai nhân vật phản diện tiêu biểu trong truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Công Hoan – cụ Chánh Bá trong truyện “Cụ Chánh Bá mất giày” và cụ lớn Tuần trong truyện “Hé! Hé! Hé!”. Mục tiêu nghiên cứu nhằm ứng dụng lý thuyết phân tích diễn ngôn phê bình để khám phá sâu sắc hơn về tính cách, vai trò và dấu ấn xã hội của hai nhân vật này trong bối cảnh văn hóa – xã hội thời kỳ đầu thế kỷ XX tại Việt Nam.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hai truyện ngắn được xuất bản trong tuyển tập truyện ngắn Nguyễn Công Hoan, do Lê Minh sưu tầm và biên soạn, xuất bản năm 1999. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bổ sung kiến thức về nhân vật phản diện trong văn học hiện thực phê phán Việt Nam, đồng thời góp phần nâng cao nhận thức về vai trò của phân tích diễn ngôn trong nghiên cứu văn học. Qua đó, luận văn không chỉ làm rõ đặc điểm nhân vật mà còn phản ánh thực tế văn hóa – xã hội đương thời, giúp hiểu rõ hơn về nghệ thuật xây dựng nhân vật của Nguyễn Công Hoan.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên lý thuyết phân tích diễn ngôn, đặc biệt là phân tích diễn ngôn phê bình (Critical Discourse Analysis – CDA) do Fairclough đề xuất, nhằm phân tích ngôn ngữ trong mối quan hệ với quyền lực, hệ tư tưởng và các mối quan hệ xã hội. CDA nhấn mạnh vai trò của ngữ cảnh xã hội – văn hóa rộng lớn trong việc tạo lập và hiểu diễn ngôn, đồng thời yêu cầu người phân tích có quan điểm xã hội tiến bộ và thiện chí trong việc phê phán các hiện tượng bất công, tha hóa trong xã hội.

Ngoài ra, luận văn sử dụng mô hình giao tiếp của Diệp Quang Ban, trong đó diễn ngôn được xem là thông điệp được tạo lập bởi người phát và tiếp nhận bởi người nhận trong bối cảnh ngữ cảnh rộng lớn, bao gồm các yếu tố về người phát, người nhận, mã, tiếp xúc và ngữ cảnh. Lý thuyết về vai trò của nhân vật giao tiếp, ngữ cảnh, mã và thông điệp được vận dụng để phân tích các chi tiết ngôn ngữ, cấu trúc câu, từ ngữ nhằm làm sáng tỏ tính cách và vai trò xã hội của nhân vật.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm:

  • Diễn ngôn: Sản phẩm ngôn ngữ có tổ chức về hình thức và nghĩa, gắn liền với ngữ cảnh xã hội – văn hóa.
  • Phân tích diễn ngôn phê bình: Phân tích ngôn ngữ nhằm phát hiện và phê phán các mối quan hệ quyền lực, bất bình đẳng xã hội được thể hiện trong ngôn ngữ.
  • Mô hình giao tiếp: Bao gồm người phát, người nhận, ngữ cảnh, mã và tiếp xúc, giúp hiểu quá trình tạo lập và tiếp nhận diễn ngôn.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp phân tích diễn ngôn phê bình kết hợp với phân tích nghĩa và phân tích hội thoại để khảo sát kỹ lưỡng các chi tiết ngôn ngữ trong hai truyện ngắn. Nguồn dữ liệu chính là văn bản truyện ngắn “Cụ Chánh Bá mất giày” và “Hé! Hé! Hé!” của Nguyễn Công Hoan, được xuất bản trong tuyển tập truyện ngắn năm 1999.

Phương pháp phân tích bao gồm:

  • Phân tích văn bản: Khai thác các chi tiết từ ngữ, cấu trúc câu, phép tu từ để nhận diện các đặc điểm nhân vật.
  • Phân tích ngữ cảnh: Xem xét bối cảnh xã hội, văn hóa, lịch sử thời kỳ đầu thế kỷ XX để hiểu ý nghĩa sâu xa của diễn ngôn.
  • Phân tích hội thoại: Nghiên cứu các đoạn hội thoại giữa nhân vật để làm rõ vai trò, tính cách và mối quan hệ xã hội.

Quá trình nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ năm 2015 đến 2016, với cỡ mẫu là toàn bộ văn bản hai truyện ngắn, lựa chọn dựa trên tiêu chí tính điển hình và sự đại diện cho nhân vật phản diện trong sáng tác của Nguyễn Công Hoan. Phân tích được thực hiện theo từng bước: thu thập dữ liệu, phân loại chi tiết ngôn ngữ, lập luận dựa trên lý thuyết phân tích diễn ngôn phê bình, và đối chiếu với ngữ cảnh xã hội – văn hóa.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Cụ Chánh Bá là biểu tượng của quyền lực tha hóa và tham lam
    Qua phân tích 76 lần sử dụng đại từ “cụ” và 9 lần nhắc đến “Chánh Bá”, nhân vật được xác định là người lớn tuổi, có vai vế cao trong xã hội nông thôn. Các từ ngữ như “vuốt râu hùm”, “thét ra lửa” (xuất hiện 3 lần), “mắng”, “chửi” (xuất hiện nhiều lần) cho thấy cụ Chánh Bá là người dữ dằn, hách dịch, có quyền sinh sát trong tay. Đôi giày cũ kỹ, vá nhiều lần, cùng hành động keo kiệt không chịu mua giày mới, phản ánh tính cách keo kiệt, tham lam của cụ. Sự đối lập giữa hình ảnh bên ngoài nghiêm trang và bên trong đê tiện tạo nên tính cách phản diện điển hình.

  2. Cụ lớn Tuần thể hiện quyền lực dựa vào chức vụ và sự giảo hoạt
    Nhân vật được gọi là “cụ lớn” 32 lần, thể hiện vị thế xã hội cao hơn cả cụ Chánh Bá do là vợ của tuần phủ. Tiếng cười “khanh khách giòn tan” và hành động “nắm lấy cổ tay” bà Chánh Tiền cho thấy sự tự tin, bề trên và tính cách gian xảo. Cụ lớn Tuần rất giỏi kinh doanh, tận dụng mọi cơ hội để kiếm tiền, thể hiện sự tham lam và mưu mô trong tầng lớp quan lại.

  3. Mối quan hệ xã hội và vai trò giao tiếp thể hiện rõ tính cách nhân vật
    Cụ Chánh Bá và cụ lớn Tuần đều có mối quan hệ quyền lực với các nhân vật khác trong truyện, thể hiện qua các đoạn hội thoại và cách gọi xưng hô. Cụ Chánh Bá được ngồi “một mình trên sập giữa” – vị trí trang trọng nhất, còn cụ lớn Tuần được gọi bằng “cụ lớn” với thái độ kính trọng pha lẫn sợ hãi. Các hành động như mắng chửi, đánh đập, tra tấn của cụ Chánh Bá và sự vồn vã, giảo hoạt của cụ lớn Tuần phản ánh rõ vai trò xã hội và tính cách phản diện.

  4. Ngôn ngữ và cấu trúc câu được sử dụng để tạo hiệu ứng trào phúng và phê phán xã hội
    Tác giả sử dụng các từ láy, ẩn dụ, phép lặp như “thét ra lửa”, “vuốt râu hùm”, “chửi cho ủng mồ” để nhấn mạnh tính cách hung dữ, đanh đá của cụ Chánh Bá. Cách dùng từ “diễm phúc” để chỉ cụ lớn Tuần mang sắc thái mỉa mai, phê phán sự dựa hơi chồng để nâng cao địa vị xã hội. Các chi tiết này được trình bày có thể minh họa qua bảng thống kê tần suất từ ngữ và biểu đồ so sánh mức độ xuất hiện các từ ngữ biểu cảm trong hai truyện.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các đặc điểm nhân vật phản diện được lý giải dựa trên bối cảnh xã hội phong kiến nửa thuộc địa, nơi quyền lực và tham nhũng lan tràn. Cụ Chánh Bá và cụ lớn Tuần đại diện cho tầng lớp quan lại tha hóa, lợi dụng quyền thế để áp bức dân nghèo. So sánh với các nghiên cứu trước đây về nhân vật phản diện trong văn học hiện thực phê phán, luận văn bổ sung góc nhìn mới qua lăng kính phân tích diễn ngôn phê bình, làm rõ cách ngôn ngữ được sử dụng để thể hiện quyền lực và sự tha hóa.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc làm sáng tỏ mối quan hệ giữa ngôn ngữ và quyền lực trong văn học, đồng thời góp phần nâng cao nhận thức về vai trò của phân tích diễn ngôn trong nghiên cứu văn học nghệ thuật. Kết quả cũng cho thấy sự tương tác giữa người phát (tác giả) và người nhận (độc giả) trong việc đồng sáng tạo ý nghĩa, qua đó tác phẩm không chỉ là sản phẩm cố định mà luôn vận động theo thời gian và bối cảnh xã hội.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường ứng dụng phân tích diễn ngôn phê bình trong nghiên cứu văn học
    Khuyến khích các nhà nghiên cứu và giảng viên sử dụng phương pháp này để khai thác sâu sắc hơn các tác phẩm văn học, đặc biệt là các nhân vật phức tạp, nhằm nâng cao chất lượng nghiên cứu và giảng dạy.

  2. Phát triển chương trình đào tạo về phân tích diễn ngôn trong các khoa Ngôn ngữ và Văn học
    Đưa phân tích diễn ngôn phê bình vào chương trình học nhằm trang bị cho sinh viên kỹ năng phân tích ngôn ngữ trong bối cảnh xã hội, giúp họ hiểu sâu sắc hơn về tác phẩm và xã hội.

  3. Khuyến khích xuất bản các công trình nghiên cứu ứng dụng phân tích diễn ngôn vào văn học Việt Nam
    Tạo điều kiện cho các công trình nghiên cứu có tính ứng dụng cao được phổ biến rộng rãi, góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị của phân tích diễn ngôn.

  4. Tổ chức hội thảo, tọa đàm chuyên đề về phân tích diễn ngôn và văn học
    Tạo diễn đàn trao đổi học thuật giữa các nhà nghiên cứu, giúp cập nhật kiến thức mới và phát triển các hướng nghiên cứu đa chiều, đặc biệt về nhân vật phản diện trong văn học hiện thực phê phán.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Ngôn ngữ học và Văn học Việt Nam
    Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về phân tích diễn ngôn phê bình và ứng dụng thực tiễn trong nghiên cứu văn học, giúp nâng cao kỹ năng phân tích và tư duy phản biện.

  2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học hiện thực phê phán
    Tài liệu hữu ích để tham khảo phương pháp luận mới, mở rộng góc nhìn nghiên cứu về nhân vật phản diện và mối quan hệ giữa ngôn ngữ và quyền lực trong văn học.

  3. Nhà phê bình văn học và biên tập viên xuất bản
    Giúp hiểu rõ hơn về cách thức ngôn ngữ được sử dụng để thể hiện các vấn đề xã hội trong tác phẩm, từ đó có thể đánh giá và giới thiệu tác phẩm một cách sâu sắc và chính xác hơn.

  4. Độc giả yêu thích văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX
    Luận văn giúp độc giả hiểu rõ hơn về bối cảnh xã hội và tính cách nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan, nâng cao trải nghiệm đọc và khả năng cảm thụ văn học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phân tích diễn ngôn phê bình khác gì so với phân tích diễn ngôn truyền thống?
    Phân tích diễn ngôn phê bình không chỉ tập trung vào ngôn ngữ trong ngữ cảnh tình huống mà còn xem xét mối quan hệ quyền lực, hệ tư tưởng và các vấn đề xã hội rộng lớn hơn, đồng thời đòi hỏi người phân tích có quan điểm xã hội tiến bộ và thiện chí.

  2. Tại sao chọn hai nhân vật cụ Chánh Bá và cụ lớn Tuần để nghiên cứu?
    Hai nhân vật này đại diện điển hình cho tầng lớp quan lại tha hóa trong xã hội phong kiến nửa thuộc địa, có vai trò quan trọng trong việc phản ánh thực tế xã hội và thể hiện tài năng xây dựng nhân vật phản diện của Nguyễn Công Hoan.

  3. Phân tích diễn ngôn giúp gì cho việc hiểu nhân vật trong văn học?
    Phân tích diễn ngôn giúp khai thác sâu sắc các chi tiết ngôn ngữ, cấu trúc câu và ngữ cảnh xã hội để làm rõ tính cách, vai trò và ý nghĩa xã hội của nhân vật, từ đó hiểu rõ hơn về thông điệp và giá trị nghệ thuật của tác phẩm.

  4. Ngữ cảnh xã hội ảnh hưởng thế nào đến diễn ngôn trong truyện ngắn?
    Ngữ cảnh xã hội cung cấp bối cảnh lịch sử, văn hóa và các mối quan hệ quyền lực, giúp người đọc hiểu được ý nghĩa sâu xa của ngôn ngữ và hành động nhân vật, đồng thời nhận diện các vấn đề xã hội được phản ánh trong tác phẩm.

  5. Làm thế nào để áp dụng phân tích diễn ngôn phê bình trong nghiên cứu văn học khác?
    Có thể áp dụng bằng cách thu thập dữ liệu văn bản, phân tích chi tiết ngôn ngữ và cấu trúc, kết hợp với nghiên cứu ngữ cảnh xã hội – văn hóa, đồng thời đặt tác phẩm trong mối quan hệ với các vấn đề quyền lực và hệ tư tưởng để đưa ra nhận định phê phán.

Kết luận

  • Luận văn đã thành công trong việc ứng dụng lý thuyết phân tích diễn ngôn phê bình để nghiên cứu hai nhân vật phản diện tiêu biểu trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan, làm rõ tính cách và vai trò xã hội của cụ Chánh Bá và cụ lớn Tuần.
  • Phân tích chi tiết ngôn ngữ, cấu trúc câu và ngữ cảnh xã hội giúp phát hiện các đặc điểm tha hóa, tham lam, quyền lực và sự giảo hoạt của nhân vật, góp phần làm sáng tỏ giá trị nghệ thuật và tư tưởng của tác phẩm.
  • Nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của phân tích diễn ngôn phê bình trong nghiên cứu văn học, mở ra hướng đi mới cho các công trình nghiên cứu tương lai.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm phát triển ứng dụng phân tích diễn ngôn trong giảng dạy và nghiên cứu văn học tại Việt Nam.
  • Kêu gọi các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên tiếp tục khai thác và phát triển phương pháp này để nâng cao chất lượng nghiên cứu và hiểu biết về văn học hiện thực phê phán.

Để tiếp tục phát triển nghiên cứu, cần mở rộng phạm vi khảo sát sang các tác phẩm khác của Nguyễn Công Hoan và các nhà văn cùng thời, đồng thời tổ chức các hội thảo chuyên đề nhằm trao đổi và cập nhật kiến thức về phân tích diễn ngôn phê bình trong văn học. Hành động này sẽ góp phần nâng cao nhận thức và kỹ năng phân tích ngôn ngữ trong cộng đồng nghiên cứu văn học Việt Nam.