Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh xã hội Việt Nam trước Cách mạng, giao tiếp ngôn ngữ trong các tác phẩm văn học hiện thực phản ánh sâu sắc đời sống và quan hệ xã hội, đặc biệt là trong các cặp giao tiếp vợ chồng. Theo khảo sát trên 28 truyện ngắn của bốn tác giả tiêu biểu gồm Nam Cao, Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng và Thạch Lam, với tổng cộng 184 cặp hỏi đáp, nghiên cứu tập trung phân tích các phát ngôn hỏi — đáp từ góc độ giới tính. Vấn đề nghiên cứu đặt ra là làm thế nào để nhận diện và phân tích sự khác biệt trong cách sử dụng ngôn ngữ của nam và nữ trong các phát ngôn hỏi — đáp, qua đó phản ánh mối quan hệ giới tính và tầng lớp xã hội trong giao tiếp vợ chồng.

Mục tiêu cụ thể của luận văn là khảo sát chủ đề giao tiếp, cách xưng hô và đặc điểm ngôn ngữ trong các phát ngôn hỏi — đáp của các cặp vợ chồng thuộc các tầng lớp xã hội khác nhau, qua đó làm rõ ảnh hưởng của giới tính đến hành vi ngôn ngữ trong giao tiếp. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong các truyện ngắn trước Cách mạng, nhằm đảm bảo tính đồng nhất thể loại và bối cảnh xã hội. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp một bức tranh tổng quan về ngôn ngữ giới tính trong giao tiếp vợ chồng, góp phần làm phong phú thêm nghiên cứu ngôn ngữ học xã hội và ngôn ngữ học giới tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết ngôn ngữ học xã hội và ngôn ngữ học giới, trong đó có lý thuyết hành động ngôn ngữ của Austin và Searle, lý thuyết hội thoại của Đỗ Hữu Châu, cùng các phân loại câu hỏi của Nguyễn Đăng Sửu. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Hội thoại và phát ngôn ngôn ngữ: Giao tiếp hai chiều giữa các cá nhân với sự tương tác qua lại nhằm đạt mục đích nhất định.
  • Hành động ngôn ngữ ở lời: Các hành động được thực hiện ngay trong quá trình nói, bao gồm phát ngôn hỏi và đáp.
  • Câu hỏi đích thực và không đích thực: Phân biệt câu hỏi nhằm lấy thông tin và câu hỏi mang mục đích khác như khẳng định, phủ định, trách móc.
  • Ngôn ngữ và giới tính: Sự khác biệt trong cách sử dụng ngôn ngữ giữa nam và nữ, chịu ảnh hưởng bởi sinh học, xã hội và văn hóa.
  • Chiến lược giao tiếp: Các biện pháp nhằm đạt hiệu quả giao tiếp, bao gồm cách xưng hô và lựa chọn loại câu hỏi.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích miêu tả kết hợp thống kê định lượng và tổng hợp định tính. Dữ liệu thu thập từ 28 truyện ngắn của bốn tác giả, với 184 cặp hỏi đáp được phân loại theo giới tính, tầng lớp xã hội và loại câu hỏi. Cỡ mẫu gồm:

  • Nam Cao: 16 truyện ngắn
  • Nguyễn Công Hoan: 6 truyện ngắn
  • Vũ Trọng Phụng: 1 truyện ngắn
  • Thạch Lam: 5 truyện ngắn

Phương pháp chọn mẫu là chọn lọc các phát ngôn hỏi — đáp trong các truyện ngắn thuộc thể loại hiện thực trước Cách mạng, nhằm đảm bảo tính đại diện và đồng nhất. Phân tích tập trung vào các yếu tố: chủ đề giao tiếp, cách xưng hô, loại câu hỏi và chiến lược trả lời, phân biệt theo giới tính và tầng lớp xã hội. Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm 2013, với các giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Chủ đề giao tiếp chi phối cách sử dụng ngôn ngữ

    • Ở cặp vợ chồng lao động bình dân (54 cặp hỏi đáp), chủ đề kinh tế gia đình chiếm ưu thế với 7/12 truyện có các phát ngôn liên quan.
    • Ở cặp chồng trí thức, vợ lao động bình dân (45 cặp hỏi đáp), chủ đề kinh tế vẫn chiếm đa số (4/5 truyện), bên cạnh chủ đề thủy chung.
    • Vợ chồng thành thị (4 truyện) chủ yếu giao tiếp về mối quan hệ gia đình và thủy chung, ít đề cập đến kinh tế.
    • Vợ chồng quan lại (6 truyện) tập trung vào chủ đề việc quan và thủy chung, không có chủ đề kinh tế.

  2. Cách xưng hô phản ánh tầng lớp và trạng thái cảm xúc

    • Xưng hô trống không phổ biến nhất, chiếm 30 phát ngôn trong vợ chồng lao động bình dân, thường xuất hiện trong cãi vã hoặc giao tiếp giản dị.
    • Xưng hô mày — tao/ông chủ yếu do chồng sử dụng khi nóng giận, xuất hiện ở vợ chồng lao động bình dân và quan lại.
    • Vợ chồng thành thị sử dụng đa dạng cách xưng hô, bao gồm anh — em, cậu/mợ — tôi, thể hiện sự lịch thiệp và bình đẳng.
    • Vợ chồng quan lại có cách xưng hô phong phú, trong đó quan bà sử dụng ông/bà — tôi nhiều hơn, thể hiện uy quyền tương đối.

  3. Loại câu hỏi và sự khác biệt giới tính

    • Vợ chồng lao động bình dân sử dụng nhiều câu hỏi không đích thực (41/54 cặp), trong đó chồng dùng 26 câu, vợ 15 câu. Câu hỏi không đích thực chủ yếu nhằm khẳng định và trách móc.
    • Ở cặp chồng trí thức, vợ lao động bình dân, vợ sử dụng nhiều câu hỏi không đích thực hơn chồng (21 so với 11), thể hiện vai trò chủ động trong giao tiếp.
    • Vợ chồng thành thị sử dụng nhiều câu hỏi đích thực, đặc biệt chồng dùng nhiều hơn, thể hiện sự chân thành và thẳng thắn.
    • Câu hỏi có từ hỏi (làm sao, ai, bao nhiêu) và câu hỏi có — không là phổ biến nhất trong các câu hỏi đích thực.

  4. Chiến lược trả lời và biểu hiện cảm xúc

    • Trả lời gián tiếp phổ biến trong các cặp vợ chồng lao động bình dân và quan lại, thường dùng để tránh né hoặc biểu thị thái độ.
    • Trả lời trực tiếp xuất hiện nhiều hơn ở vợ chồng thành thị, phù hợp với phong cách giao tiếp bình đẳng, lịch sự.
    • Người chồng thường sử dụng câu hỏi không đích thực để khẳng định hoặc thúc giục, trong khi người vợ dùng câu hỏi không đích thực để trách móc hoặc chế giễu.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy sự khác biệt rõ rệt trong cách sử dụng ngôn ngữ hỏi — đáp giữa các tầng lớp xã hội và giới tính. Ở tầng lớp lao động bình dân, áp lực kinh tế là nguyên nhân chính dẫn đến các cuộc tranh luận căng thẳng, thể hiện qua việc sử dụng nhiều câu hỏi không đích thực và cách xưng hô nóng nảy như mày — tao. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về ngôn ngữ học xã hội, cho thấy ngôn ngữ phản ánh bối cảnh xã hội và tâm lý người nói.

Ngược lại, cặp vợ chồng thành thị thể hiện sự bình đẳng và lịch thiệp trong giao tiếp, với cách xưng hô anh — em và câu hỏi đích thực chiếm ưu thế, phản ánh sự hiện đại và văn minh trong quan hệ vợ chồng. Sự khác biệt này cũng phù hợp với các lý thuyết về ngôn ngữ và giới, khi ngôn ngữ không chỉ là công cụ giao tiếp mà còn là biểu hiện của quyền lực và vai trò xã hội.

Việc người vợ trong cặp chồng trí thức, vợ lao động bình dân sử dụng nhiều câu hỏi không đích thực hơn chồng phản ánh gánh nặng tâm lý và vai trò chủ động trong gia đình, phù hợp với các nghiên cứu về vai trò giới trong gia đình Việt Nam. Các biểu đồ phân bố loại câu hỏi và cách xưng hô có thể minh họa rõ nét sự khác biệt này, giúp người đọc dễ dàng hình dung mối quan hệ giữa ngôn ngữ và giới trong từng tầng lớp xã hội.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nghiên cứu ngôn ngữ giới trong văn học
    Khuyến nghị các nhà nghiên cứu tiếp tục khai thác các tác phẩm văn học để phân tích ngôn ngữ giới, mở rộng phạm vi nghiên cứu sang các thể loại khác như tiểu thuyết, kịch bản nhằm có cái nhìn toàn diện hơn. Thời gian thực hiện: 2-3 năm, chủ thể: các viện nghiên cứu ngôn ngữ và văn học.

  2. Phát triển chương trình đào tạo về ngôn ngữ học giới
    Đề xuất các trường đại học bổ sung nội dung về ngôn ngữ học giới trong chương trình đào tạo ngôn ngữ học và xã hội học, giúp sinh viên hiểu sâu sắc về mối quan hệ giữa ngôn ngữ và giới tính. Thời gian: 1-2 năm, chủ thể: các khoa ngôn ngữ học, xã hội học.

  3. Ứng dụng kết quả nghiên cứu trong giáo dục và truyền thông
    Khuyến khích sử dụng các phát hiện về cách xưng hô và chiến lược giao tiếp trong giáo dục kỹ năng giao tiếp, đặc biệt trong đào tạo kỹ năng mềm cho giới trẻ và các cặp vợ chồng. Thời gian: 1 năm, chủ thể: các trung tâm đào tạo kỹ năng, tổ chức xã hội.

  4. Tăng cường tuyên truyền về bình đẳng giới qua ngôn ngữ
    Đề xuất các chiến dịch truyền thông nhằm nâng cao nhận thức về bình đẳng giới trong giao tiếp hàng ngày, tránh sử dụng ngôn ngữ mang tính phân biệt hoặc xúc phạm. Thời gian: liên tục, chủ thể: các cơ quan truyền thông, tổ chức phi chính phủ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ học xã hội và ngôn ngữ học giới
    Luận văn cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích sâu sắc về ngôn ngữ giới trong giao tiếp vợ chồng, hỗ trợ phát triển các nghiên cứu chuyên sâu hơn.

  2. Giảng viên và sinh viên ngành ngôn ngữ học, văn học
    Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc giảng dạy và học tập về ngôn ngữ học xã hội, ngôn ngữ học giới và phân tích văn học.

  3. Chuyên gia đào tạo kỹ năng giao tiếp và tư vấn gia đình
    Các phân tích về chiến lược giao tiếp và cách xưng hô giúp cải thiện kỹ năng giao tiếp trong gia đình, góp phần giảm xung đột và tăng cường sự hiểu biết.

  4. Nhà làm chính sách và tổ chức xã hội về bình đẳng giới
    Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chương trình, chính sách thúc đẩy bình đẳng giới trong giao tiếp và đời sống xã hội.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao nghiên cứu tập trung vào các tác phẩm trước Cách mạng?
    Vì các tác phẩm này phản ánh chân thực đời sống xã hội và quan hệ giới tính trong bối cảnh lịch sử đặc thù, giúp phân tích sự ảnh hưởng của tầng lớp và giới tính trong giao tiếp.

  2. Phân biệt câu hỏi đích thực và không đích thực như thế nào?
    Câu hỏi đích thực nhằm lấy thông tin cụ thể, trong khi câu hỏi không đích thực mang mục đích khác như khẳng định, phủ định, trách móc hoặc biểu đạt cảm xúc.

  3. Tại sao người chồng thường sử dụng câu hỏi không đích thực hơn?
    Điều này phản ánh vai trò chủ động và quyền lực trong gia đình, người chồng thường dùng câu hỏi để khẳng định hoặc thúc giục, thể hiện sự kiểm soát trong giao tiếp.

  4. Cách xưng hô ảnh hưởng thế nào đến mối quan hệ vợ chồng?
    Cách xưng hô thể hiện mức độ tôn trọng, tình cảm và quyền lực giữa vợ chồng; ví dụ, xưng hô anh — em thể hiện sự bình đẳng, trong khi mày — tao thường xuất hiện trong tranh cãi và thể hiện sự căng thẳng.

  5. Nghiên cứu có thể áp dụng trong thực tế như thế nào?
    Kết quả giúp cải thiện kỹ năng giao tiếp trong gia đình, đào tạo kỹ năng mềm, và xây dựng các chương trình truyền thông nâng cao nhận thức về bình đẳng giới.

Kết luận

  • Luận văn đã khảo sát và phân tích 184 cặp phát ngôn hỏi — đáp trong 28 truyện ngắn trước Cách mạng, tập trung vào giao tiếp vợ chồng từ góc độ giới tính.
  • Phát hiện chủ đề kinh tế và thủy chung là yếu tố chi phối ngôn ngữ giao tiếp, với sự khác biệt rõ rệt giữa các tầng lớp xã hội.
  • Cách xưng hô và loại câu hỏi phản ánh mối quan hệ quyền lực và cảm xúc giữa vợ chồng, đồng thời thể hiện sự khác biệt giới tính trong giao tiếp.
  • Người chồng thường sử dụng câu hỏi không đích thực để khẳng định và thúc giục, trong khi người vợ sử dụng nhiều câu hỏi không đích thực với mục đích trách móc hoặc chế giễu, đặc biệt ở tầng lớp lao động bình dân.
  • Nghiên cứu góp phần làm phong phú thêm hiểu biết về ngôn ngữ học xã hội và ngôn ngữ học giới, đồng thời đề xuất các giải pháp ứng dụng trong giáo dục và truyền thông.

Next steps: Mở rộng nghiên cứu sang các thể loại văn học khác và thời kỳ khác, đồng thời phát triển các chương trình đào tạo và truyền thông dựa trên kết quả nghiên cứu.

Call to action: Các nhà nghiên cứu, giảng viên và chuyên gia giao tiếp được khuyến khích ứng dụng và phát triển thêm các nghiên cứu về ngôn ngữ giới nhằm thúc đẩy bình đẳng và hiệu quả giao tiếp trong xã hội.