I. Tổng Quan Về Năng Lực Giải Quyết Vấn Đề Toán Học Của HS Tiểu Học
Năng lực giải quyết vấn đề toán học (NL GQVĐ) là một trong những năng lực cốt lõi cần phát triển cho học sinh tiểu học. Trong bối cảnh giáo dục hiện đại, việc trang bị cho học sinh khả năng vận dụng kiến thức toán học vào giải quyết các tình huống thực tiễn trở nên vô cùng quan trọng. Điều này không chỉ giúp các em nắm vững kiến thức mà còn phát triển tư duy logic, tư duy phản biện và khả năng vận dụng toán học vào cuộc sống. Theo chương trình GDPT 2018, NL GQVĐ và sáng tạo là một trong ba NL chung cần hình thành, phát triển cho HS thông qua tất cả các môn học và hoạt động GD. Chương trình môn Toán xác định, NL GQVĐ toán học là một trong năm NL cốt lõi của NL toán học cần hình thành và phát triển cho HS. Việc đánh giá năng lực giải quyết vấn đề một cách hiệu quả là yếu tố then chốt để nâng cao chất lượng dạy và học toán ở cấp tiểu học.
1.1. Khái Niệm và Vai Trò của NL Giải Quyết Vấn Đề
Năng lực giải quyết vấn đề (NL GQVĐ) là khả năng nhận biết, phân tích, và tìm ra giải pháp cho một vấn đề cụ thể. Trong môn toán, NL GQVĐ thể hiện qua khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng toán học để giải quyết các bài toán và các tình huống thực tế. Theo Bộ GD&ĐT, NL GQVĐ là một trong những năng lực quan trọng cần hình thành và phát triển cho học sinh. Môn toán có tiềm năng để hình thành và phát triển NL tư duy suy luận và NL GQVĐ cho HS.
1.2. Tầm Quan Trọng Của Việc Phát Triển NL Giải Quyết Vấn Đề
Việc phát triển NL GQVĐ không chỉ giúp học sinh học tốt môn toán mà còn trang bị cho các em kỹ năng cần thiết để đối mặt với các thử thách trong cuộc sống. NL GQVĐ giúp học sinh rèn luyện tư duy logic, khả năng phân tích, tổng hợp và đánh giá thông tin, từ đó trở thành những người học chủ động và sáng tạo. Năng lực giải quyết vấn đề có vai trò quan trọng đối với học sinh. Ngày 26/12/2018 Bộ GD và Đào tạo đã ban hành Thông tư 32/2018/TT- BGĐT về Chương trình GD phổ thông 2018, mục đích cuối cùng của việc học là GQVĐ từ thực tiễn cuộc sống.
II. Các Thách Thức Trong Phát Triển Năng Lực Toán Học Cho HS Tiểu Học
Mặc dù tầm quan trọng của NL GQVĐ đã được công nhận, việc phát triển năng lực này cho học sinh tiểu học vẫn còn đối mặt với nhiều thách thức. Chương trình và sách giáo khoa hiện hành đôi khi chưa tạo đủ cơ hội cho học sinh thực hành giải quyết các bài toán mang tính ứng dụng thực tiễn. Bên cạnh đó, phương pháp dạy học truyền thống vẫn còn nặng về truyền thụ kiến thức, ít chú trọng đến việc khuyến khích học sinh tư duy và sáng tạo. Khó khăn trong giải toán thường xuất phát từ việc học sinh chưa nắm vững kiến thức nền tảng hoặc gặp khó khăn trong việc hiểu và phân tích đề bài. Giáo viên cần có phương pháp giảng dạy phù hợp để giúp học sinh vượt qua những rào cản này.
2.1. Thực Trạng Giảng Dạy và Học Tập Môn Toán Ở Tiểu Học
Thực tế cho thấy, nhiều giáo viên vẫn sử dụng phương pháp giảng dạy truyền thống, tập trung vào việc truyền thụ kiến thức một cách thụ động. Học sinh ít có cơ hội tham gia vào các hoạt động thực hành, thảo luận và giải quyết vấn đề. Điều này dẫn đến tình trạng học sinh nắm vững kiến thức nhưng lại gặp khó khăn khi vận dụng vào thực tế. GVTH đã nhận thức được ý nghĩa của công tác kiểm tra, ĐG, bước đầu hiểu và triển khai ĐG theo định hướng phát triển NL. Tuy nhiên, việc ĐG NL GQVĐ trong các môn học nói chung và môn toán TH nói riêng còn là điều hết sức mới mẻ, gây nhiều lúng túng cho GV.
2.2. Những Khó Khăn Trong Việc Đánh Giá Năng Lực Giải Quyết Vấn Đề
Việc đánh giá năng lực toán học nói chung và NL GQVĐ nói riêng còn gặp nhiều khó khăn. Các bài kiểm tra thường tập trung vào việc đánh giá kiến thức và kỹ năng tính toán, ít chú trọng đến khả năng vận dụng kiến thức vào giải quyết các tình huống thực tế. Các tiêu chí đánh giá còn chưa cụ thể, thiếu căn cứ. Do đó, cần có những phương pháp đánh giá đa dạng và toàn diện hơn để có thể đánh giá chính xác NL GQVĐ của học sinh.
2.3. Thiếu hụt về nguồn lực và đào tạo giáo viên
Giáo viên cần được trang bị kiến thức và kỹ năng về các phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt là các phương pháp khuyến khích học sinh tư duy và giải quyết vấn đề. Cần có các chương trình đào tạo, bồi dưỡng giáo viên thường xuyên để cập nhật kiến thức và nâng cao năng lực chuyên môn. Thực tiễn DH hiện nay cho thấy, GVTH đã nhận thức được ý nghĩa của công tác kiểm tra, ĐG, bước đầu hiểu và triển khai ĐG theo định hướng phát triển NL.
III. Phương Pháp Dạy Học Phát Triển Kỹ Năng Giải Toán Tiểu Học
Để phát triển năng lực giải quyết vấn đề, cần áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, lấy học sinh làm trung tâm. Phương pháp dạy học toán cần khuyến khích học sinh chủ động tìm tòi, khám phá và vận dụng kiến thức vào giải quyết các bài toán thực tế. Sử dụng các tình huống có vấn đề, các trò chơi học tập và các hoạt động nhóm để tạo hứng thú cho học sinh và khuyến khích các em hợp tác, chia sẻ và học hỏi lẫn nhau. Giáo viên đóng vai trò là người hướng dẫn, hỗ trợ và tạo điều kiện cho học sinh phát triển tối đa tiềm năng của mình. Chương trình GDPT 2018 quy định NL GQVĐ và sáng tạo là một trong ba NL chung cần hình thành, phát triển cho HS thông qua tất cả các môn học và hoạt động GD. Chương trình môn Toán xác định, NL GQVĐ toán học là một trong năm NL cốt lõi của NL toán học cần hình thành và phát triển cho HS.
3.1. Sử Dụng Tình Huống Có Vấn Đề Để Kích Thích Tư Duy
Tạo ra các tình huống có vấn đề trong quá trình dạy học giúp học sinh nhận ra sự cần thiết của việc học toán và khuyến khích các em chủ động tìm tòi, khám phá kiến thức mới. Các tình huống này nên gần gũi với cuộc sống hàng ngày của học sinh và có tính thách thức vừa phải để kích thích tư duy sáng tạo. Để có thể triển khai chương trình GD phổ thông 2018 trong thực tiễn, một câu hỏi được đặt ra là làm thế nào để chúng ta có thể phát triển được NL của HS, đặc biệt là NL GQVĐ trong DH toán ở TH?
3.2. Áp Dụng Phương Pháp Dạy Học Thực Hành Trải Nghiệm
Phương pháp dạy học thực hành, trải nghiệm giúp học sinh hiểu rõ hơn về kiến thức toán học và cách vận dụng kiến thức đó vào thực tế. Các hoạt động thực hành, trải nghiệm có thể bao gồm việc sử dụng các vật dụng trực quan, tham gia các trò chơi học tập và thực hiện các dự án nhỏ. Trong DH, ĐG được coi là một khâu của quá trình DH, là một thành tố của PP DH.
3.3. Khuyến Khích Hợp Tác và Chia Sẻ Trong Học Tập
Các hoạt động nhóm giúp học sinh học hỏi lẫn nhau và phát triển kỹ năng làm việc nhóm. Giáo viên nên tạo cơ hội cho học sinh chia sẻ ý tưởng, giải pháp và kinh nghiệm của mình với các bạn trong lớp. Điều này giúp học sinh tự tin hơn và phát triển khả năng giao tiếp, hợp tác. Theo chúng tôi, để đảm bảo 2 chuẩn đầu ra theo mục tiêu chương trình thì việc thay đổi về kiểm tra, ĐG là cực kì quan trọng, quyết định phần lớn sự thành công của công cuộc đổi mới này.
IV. Tiêu Chí Đánh Giá Năng Lực Giải Quyết Vấn Đề Toán Học Hiệu Quả
Để đánh giá năng lực giải quyết vấn đề một cách chính xác và hiệu quả, cần xây dựng các tiêu chí đánh giá rõ ràng, cụ thể và phù hợp với trình độ của học sinh tiểu học. Các tiêu chí này nên bao gồm cả kiến thức, kỹ năng và thái độ của học sinh trong quá trình giải quyết vấn đề. Đồng thời, cần sử dụng các phương pháp đánh giá đa dạng, như quan sát, phỏng vấn, kiểm tra viết và đánh giá sản phẩm để có cái nhìn toàn diện về NL GQVĐ của học sinh. Thông tư 27 về ĐG HS TH đã nêu rõ: “mục đích ĐG là cung cấp thông tin chính xác, kịp thời, xác định được thành tích học tập, rèn luyện theo mức độ đáp ứng yêu cầu cần đạt của chương trình GD phổ thông cấp TH và sự tiến bộ của HS để hướng dẫn hoạt động học tập, điều chỉnh hoạt động DH nhằm nâng cao chất lượng GD”.
4.1. Xây Dựng Bộ Tiêu Chí Đánh Giá Chi Tiết và Rõ Ràng
Bộ tiêu chí đánh giá cần bao gồm các tiêu chí cụ thể, có thể đo lường được và phù hợp với mục tiêu của chương trình. Các tiêu chí này nên tập trung vào khả năng nhận biết vấn đề, phân tích thông tin, đề xuất giải pháp, thực hiện giải pháp và đánh giá kết quả. Việc này nên dựa trên các cơ sở lý luận.
4.2. Sử Dụng Đa Dạng Các Phương Pháp Đánh Giá
Kết hợp nhiều phương pháp đánh giá khác nhau để có được cái nhìn toàn diện về NL GQVĐ của học sinh. Sử dụng quan sát, phỏng vấn, kiểm tra viết và đánh giá sản phẩm để đánh giá kiến thức, kỹ năng và thái độ của học sinh trong quá trình giải quyết vấn đề. ĐG NL GQVĐ của HS cung cấp cho người dạy những thông tin phản hồi kịp thời, chính xác mức độ đạt được về NL GQVĐ, giúp GV kiểm soát chặt chẽ sự tiến bộ của người học.
4.3. Đánh Giá Quá Trình Không Chỉ Kết Quả
Việc đánh giá không nên chỉ tập trung vào kết quả cuối cùng mà còn cần đánh giá cả quá trình học sinh giải quyết vấn đề. Điều này giúp giáo viên hiểu rõ hơn về cách tư duy và tiếp cận vấn đề của học sinh, từ đó đưa ra những hỗ trợ kịp thời. Như vậy, ĐG NL GQVĐ có vai trò làm cơ sở cho việc đề xuất các biện pháp nhằm rèn luyện và phát triển NL GQVĐ cho HS.
V. Ứng Dụng Thực Tiễn Nghiên Cứu Về Năng Lực Giải Toán Ở Tiểu Học
Các nghiên cứu về năng lực giải quyết vấn đề trong môn toán ở cấp tiểu học đã chỉ ra rằng, việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực và sử dụng các công cụ đánh giá phù hợp có thể giúp học sinh phát triển NL GQVĐ một cách hiệu quả. Các nghiên cứu này cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tạo ra môi trường học tập thân thiện, cởi mở, nơi học sinh được khuyến khích tự do khám phá và thử nghiệm. Thực tiễn DH hiện nay cho thấy, GVTH đã nhận thức được ý nghĩa của công tác kiểm tra, ĐG, bước đầu hiểu và triển khai ĐG theo định hướng phát triển NL. Tuy nhiên, việc ĐG NL GQVĐ trong các môn học nói chung và môn toán TH nói riêng còn là điều hết sức mới mẻ, gây nhiều lúng túng cho GV. Việc kiểm tra, ĐG ở các trường vẫn thuần túy dựa vào kinh nghiệm, hình thức kiểm tra, ĐG chủ yếu vẫn dựa trên bài kiểm tra, bài thi của HS, các tiêu chí ĐG của GV còn chưa cụ thể, thiếu căn cứ .
5.1. Tổng Quan Các Nghiên Cứu Về Đánh Giá Năng Lực Toán Học
Nhiều nghiên cứu đã tập trung vào việc phát triển các công cụ đánh giá NL GQVĐ trong môn toán. Các công cụ này thường bao gồm các bài kiểm tra trắc nghiệm, bài tập tự luận và các dự án thực tế. GV cần có phương pháp giảng dạy phù hợp để giúp học sinh vượt qua những rào cản này.
5.2. Các Phương Pháp Nghiên Cứu Đã Được Sử Dụng
Các nghiên cứu thường sử dụng các phương pháp định tính và định lượng để thu thập dữ liệu về NL GQVĐ của học sinh. Phương pháp định tính bao gồm quan sát lớp học, phỏng vấn học sinh và giáo viên. Phương pháp định lượng bao gồm sử dụng các bài kiểm tra và khảo sát. Để GQVĐ này, chương trình môn toán đã mô tả một số biểu hiện về NL GQVĐ của HS TH trong DH môn Toán, cũng như các yêu cầu cần đạt ở cấp học.
VI. Kết Luận Và Hướng Phát Triển Nghiên Cứu Về Toán Tiểu Học
Phát triển năng lực giải quyết vấn đề toán học cho học sinh tiểu học là một quá trình lâu dài và đòi hỏi sự nỗ lực của cả giáo viên, học sinh và nhà trường. Cần tiếp tục nghiên cứu và phát triển các phương pháp dạy học và đánh giá phù hợp để giúp học sinh phát triển tối đa tiềm năng của mình. Đồng thời, cần tăng cường sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng để tạo ra môi trường học tập tốt nhất cho học sinh. Tuy nhiên, đó mới chỉ là những biểu hiện chung, sơ giản có ý nghĩa định hướng; để có thể triển khai trong từng lớp học cần phải mô tả thành các tiêu chí cụ thể, với nội dung và mức độ yêu cầu cụ thể.
6.1. Tóm Tắt Các Kết Quả Nghiên Cứu Chính
Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực và sử dụng các công cụ đánh giá phù hợp có thể giúp học sinh phát triển NL GQVĐ một cách hiệu quả. Các nghiên cứu này cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tạo ra môi trường học tập thân thiện, cởi mở, nơi học sinh được khuyến khích tự do khám phá và thử nghiệm. Từ việc nhận thức về các yêu cầu trong thực tiễn GD hiện nay, trên cở sở hệ thống các lí luận, với mục đích thiết kế hệ thống tiêu chí cùng các chỉ báo hành vi để làm cơ sở trong việc ĐG NL GQVĐ của HSTH trong DH môn toán chúng tôi đã lựa chọn nghiên cứu đề tài
6.2. Hướng Nghiên Cứu Tiếp Theo Về Phát Triển Năng Lực Toán Học
Các nghiên cứu tiếp theo nên tập trung vào việc phát triển các phương pháp dạy học và đánh giá phù hợp với từng đối tượng học sinh. Cần có các nghiên cứu về hiệu quả của các phương pháp dạy học khác nhau và các công cụ đánh giá khác nhau. Đề tài có ý nghĩa cấp thiết để hiện thực hóa một trong các mục tiêu quan trọng của GDPT.
