I. Tổng Quan Nghiên Cứu Minh Bạch Ngân Sách Tỉnh Việt Nam
Minh bạch thông tin nhà nước là vấn đề được quan tâm bởi công chúng, nhà làm chính sách và nhà nghiên cứu, đặc biệt trong bối cảnh bất ổn chính trị, tài chính, kinh tế - xã hội. Trong môi trường dân chủ, minh bạch ngân sách tỉnh tạo điều kiện cho người dân đánh giá hiệu quả quản lý, giám sát sử dụng nguồn lực công, ngăn ngừa tham nhũng. Minh bạch thể hiện mức độ tiếp cận thông tin kịp thời, đáng tin cậy về quyết sách và kết quả hoạt động của nhà nước. Nó là điều kiện cần thiết để thực hiện trách nhiệm giải trình và là thành phần quan trọng của quản trị tốt. Nhiều đơn vị nhà nước đã đẩy mạnh ứng dụng CNTT để tăng cường minh bạch, đặc biệt là công khai thông tin trên website. Website là phương tiện truyền thông tiện lợi và hiệu quả. Các đơn vị công khai thông tin trên website thường được đánh giá cao về tính minh bạch, đáng tin cậy và có trách nhiệm xã hội.
1.1. Tầm quan trọng của minh bạch ngân sách nhà nước
Minh bạch ngân sách là yếu tố then chốt để đảm bảo trách nhiệm giải trình và hiệu quả sử dụng nguồn lực công. Theo Armstrong (2005) và Piotrowski & Bertelli (2010), minh bạch giúp công chúng tiếp cận thông tin kịp thời và đáng tin cậy về hoạt động của nhà nước. Meijer (2003) nhấn mạnh rằng minh bạch là bước đầu tiên để thực hiện trách nhiệm giải trình. Kraay & Kaufmann (2002) chứng minh rằng quản trị tốt và chất lượng thể chế, mà minh bạch là một phần quan trọng, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và phúc lợi xã hội.
1.2. Ứng dụng CNTT trong công khai ngân sách tỉnh
Việc ứng dụng công nghệ thông tin (CNTT) vào công khai ngân sách là xu hướng tất yếu. Jorge et al. nhấn mạnh rằng nhiều đơn vị nhà nước đã đẩy mạnh ứng dụng CNTT để nâng cao chất lượng dịch vụ và tăng cường minh bạch. Fisher et al. cho rằng website là một phương tiện truyền thông tiện lợi và hiệu quả. Lee & Joseph (2013) chỉ ra rằng các đơn vị tự nguyện công khai thông tin trên website thường được đánh giá cao về tính minh bạch và trách nhiệm xã hội.
II. Vấn Đề Thiếu Minh Bạch Ngân Sách Tỉnh Việt Nam Hiện Nay
Tại Việt Nam, công khai, minh bạch là nguyên tắc nền tảng trong quản lý hành chính nhà nước, thể hiện trong nhiều văn bản pháp luật. Quy chế công khai tài chính ban hành theo Quyết định số 192/2004/QĐ-TTg yêu cầu công khai thông tin tài chính của các cấp ngân sách nhà nước và các tổ chức sử dụng NSNN, bao gồm cả hình thức công khai trên website. Thông tư số 343/2016/TT-BTC hướng dẫn thực hiện công khai NSNN đối với các cấp ngân sách cũng yêu cầu thông tin ngân sách phải được công khai bằng một số hình thức theo quy định của Luật NSNN 2015. Tuy nhiên, theo bảng xếp hạng Chỉ số Công khai Ngân sách OBI 2017 của IBP, Việt Nam thuộc nhóm ít hoặc không công khai ngân sách trên website.
2.1. Thực trạng công khai ngân sách tỉnh còn hạn chế
Mặc dù có các quy định pháp luật về công khai ngân sách, nhưng thực tế triển khai vẫn còn nhiều hạn chế. Theo IBP, Việt Nam thuộc nhóm các quốc gia có mức độ công khai ngân sách thấp trên website. Điều này cho thấy sự cần thiết phải đánh giá và cải thiện hiệu quả sử dụng ngân sách và quản lý ngân sách tỉnh.
2.2. Sự khác biệt giữa các địa phương về minh bạch ngân sách
Mức độ công khai ngân sách trên website của các địa phương ở Việt Nam rất khác nhau. Chỉ số Công khai Ngân sách Tỉnh POBI 2017 trung bình của 63 tỉnh/thành chỉ đạt 30. Có sự chênh lệch đáng kể giữa các vùng và các tỉnh, cho thấy sự cần thiết phải nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến minh bạch ngân sách tỉnh.
III. Các Yếu Tố Tác Động Minh Bạch Ngân Sách Tỉnh Nghiên Cứu
Để lý giải tình trạng trên, cần xem xét các nghiên cứu trước. Nghiên cứu nước ngoài về các nhân tố tác động đến minh bạch tài chính-ngân sách của các cấp chính quyền chủ yếu được tiến hành ở các nước tư bản phát triển và vẫn tồn tại sự thiếu nhất quán đáng kể trong kết quả đạt được. Ở Việt Nam, hướng nghiên cứu này còn rất mới mẻ. Các nghiên cứu trong nước gần nhất vẫn đang tập trung xác định các nhân tố tác động đến sự minh bạch trên báo cáo tài chính của đơn vị cơ sở. Chỉ có một vài nghiên cứu định tính tìm hiểu các nguyên nhân dẫn đến sự thiếu minh bạch tài chính-ngân sách của một số chính quyền địa phương. Chưa có nghiên cứu định lượng nào về các nhân tố tác động đến minh bạch tài chính-ngân sách của CQĐP được thực hiện trên phạm vi cả nước.
3.1. Khoảng trống nghiên cứu về minh bạch ngân sách địa phương
Hiện tại, còn thiếu các nghiên cứu định lượng về các yếu tố ảnh hưởng đến minh bạch ngân sách ở cấp địa phương tại Việt Nam. Các nghiên cứu trước đây chủ yếu tập trung vào minh bạch báo cáo tài chính của đơn vị cơ sở hoặc các nghiên cứu định tính về nguyên nhân thiếu minh bạch. Cần có các nghiên cứu sâu hơn để hiểu rõ hơn về các yếu tố tác động đến công khai ngân sách tỉnh.
3.2. Sự khác biệt về thể chế và kinh tế xã hội
Việt Nam là một nước xã hội chủ nghĩa đang phát triển với thể chế chính trị, kinh tế - xã hội khác biệt so với bối cảnh của các nghiên cứu nước ngoài. Do đó, cần có các nghiên cứu riêng để xác định các yếu tố đặc thù ảnh hưởng đến minh bạch ngân sách trong bối cảnh Việt Nam. Các yếu tố như phân bổ ngân sách tỉnh, kiểm toán ngân sách, và giám sát ngân sách cần được xem xét.
IV. Phương Pháp Nghiên Cứu Các Yếu Tố Ảnh Hưởng Minh Bạch Ngân Sách
Với mục tiêu khám phá các nhân tố và sự tác động của các nhân tố đến mức độ minh bạch ngân sách trên website của chính quyền cấp tỉnh Việt Nam, NCS chọn phương pháp nghiên cứu hỗn hợp giải thích, trong đó, phương pháp định lượng được thực hiện trước và giữ vai trò chính, phương pháp định tính được bổ sung sau để giải thích rõ ràng hơn cho kết quả định lượng. Quy trình nghiên cứu được tiến hành qua ba giai đoạn: tổng quan lý thuyết, nghiên cứu định lượng và nghiên cứu định tính.
4.1. Nghiên cứu định lượng về minh bạch ngân sách
Nghiên cứu định lượng sử dụng phân tích hồi quy tuyến tính đa biến (MLR) theo phương pháp bình phương bé nhất thông thường (OLS) để kiểm định mô hình và giả thuyết nghiên cứu. Dữ liệu được thu thập và xử lý (mã hóa, tổng hợp biến, kiểm tra tương quan giữa các biến). Các biến độc lập và biến phụ thuộc được đo lường dựa trên quy định pháp luật và nguồn dữ liệu có sẵn ở Việt Nam.
4.2. Nghiên cứu định tính bổ sung để giải thích kết quả
Nghiên cứu định tính sử dụng phương pháp thảo luận tay đôi với chuyên gia để thu thập những dữ liệu định tính (ý kiến) liên quan đến bối cảnh thực tế. Dàn bài thảo luận gồm các câu hỏi bán cấu trúc và câu hỏi mở. Mục tiêu là giải thích thấu đáo mối quan hệ giữa các nhân tố với minh bạch ngân sách trực tuyến cũng như mối quan hệ giữa các nhân tố với nhau trong bối cảnh Việt Nam.
4.3. Khung nghiên cứu và quy trình thực hiện
Khung nghiên cứu được xây dựng dựa trên tổng hợp các nghiên cứu trước, lý thuyết nền có liên quan, bối cảnh của Việt Nam và nguồn dữ liệu có sẵn. Các nhân tố được chọn lọc và bổ sung để xây dựng mô hình và giả thuyết nghiên cứu. Quy trình nghiên cứu bao gồm xác định vấn đề, xây dựng mô hình, thu thập dữ liệu, phân tích dữ liệu và thảo luận kết quả.
V. Kết Quả Nghiên Cứu Yếu Tố Tác Động Minh Bạch Ngân Sách Tỉnh
Kết quả hồi quy dựa trên một mẫu gồm 58/63 tỉnh/thành cho thấy trình độ học vấn và tuổi tác của nhà quản lý, kết quả tài chính và hoạt động báo chí quan hệ nghịch chiều, trong khi sự phụ thuộc tài chính, sự phát triển kinh tế và hội nhập quốc tế tác động thuận chiều đến minh bạch ngân sách trên website ở các mức ý nghĩa 1%, 5% và 10%. Trong các nhân tố đã nhận diện, sự phát triển kinh tế và kết quả tài chính là 2 nhân tố ảnh hưởng mạnh nhất đến minh bạch ngân sách trực tuyến ở cả 3 khía cạnh (bắt buộc, tự nguyện và tổng thể). Hệ số xác định R2 cho thấy các nhân tố giải thích được một phần (22-27%) khác biệt trong mức độ minh bạch ngân sách trực tuyến của chính quyền cấp tỉnh Việt Nam ở mức ý nghĩa 5%.
5.1. Ảnh hưởng của trình độ học vấn và tuổi tác nhà quản lý
Trình độ học vấn và tuổi tác của nhà quản lý có ảnh hưởng nghịch chiều đến minh bạch ngân sách. Điều này có thể do các nhà quản lý trẻ tuổi và có trình độ học vấn cao hơn có xu hướng áp dụng các phương pháp quản lý hiện đại và cởi mở hơn trong việc công khai thông tin.
5.2. Tác động của phát triển kinh tế và kết quả tài chính
Sự phát triển kinh tế và kết quả tài chính có tác động mạnh mẽ đến minh bạch ngân sách. Các tỉnh có nền kinh tế phát triển và kết quả tài chính tốt hơn có xu hướng công khai thông tin ngân sách đầy đủ và minh bạch hơn. Điều này có thể do các tỉnh này có nguồn lực và động lực để thực hiện cải cách ngân sách và tăng cường công khai ngân sách tỉnh.
5.3. Vai trò của hội nhập quốc tế và phụ thuộc tài chính
Hội nhập quốc tế và sự phụ thuộc tài chính cũng có tác động đến minh bạch ngân sách. Các tỉnh có mức độ hội nhập quốc tế cao hơn và phụ thuộc nhiều hơn vào nguồn tài chính từ trung ương có xu hướng công khai thông tin ngân sách minh bạch hơn để đáp ứng yêu cầu của các tổ chức quốc tế và trung ương.
VI. Hàm Ý và Hướng Nghiên Cứu Tiếp Theo Về Minh Bạch Ngân Sách
Kết quả thảo luận tay đôi với 10 chuyên gia đã tiết lộ nhiều vấn đề thú vị về lý thuyết lẫn thực tiễn, giúp giải thích thấu đáo mối quan hệ giữa các nhân tố với minh bạch ngân sách trực tuyến cũng như mối quan hệ giữa các nhân tố với nhau trong bối cảnh Việt Nam. Nghiên cứu này có hàm ý quan trọng về mặt lý luận và thực tiễn, đồng thời mở ra hướng nghiên cứu tiếp theo về minh bạch ngân sách ở Việt Nam.
6.1. Hàm ý về mặt lý luận và thực tiễn
Nghiên cứu này cung cấp bằng chứng thực nghiệm về các yếu tố ảnh hưởng đến minh bạch ngân sách ở cấp tỉnh tại Việt Nam. Kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng để xây dựng các chính sách và giải pháp nhằm tăng cường minh bạch ngân sách và nâng cao hiệu quả quản lý tài chính công.
6.2. Hướng nghiên cứu tiếp theo về minh bạch ngân sách
Các nghiên cứu tiếp theo có thể tập trung vào việc đánh giá tác động của minh bạch ngân sách đến hiệu quả sử dụng nguồn lực công và sự hài lòng của người dân. Ngoài ra, cần có các nghiên cứu sâu hơn về các yếu tố thể chế và văn hóa ảnh hưởng đến minh bạch ngân sách ở Việt Nam. Cần xem xét các yếu tố như tham nhũng ngân sách, người dân và ngân sách, và chính sách tài khóa.
