I. Tổng quan Nghiên cứu chiết ghép cây Ơi tại Bạch Mã
Trong bối cảnh diện tích rừng tự nhiên suy giảm, việc nhân giống cây Ơi (Scaphium macropodum) trở nên cấp thiết. Cây Ơi là loài cây bản địa có giá trị kinh tế cao, đặc biệt là quả. Tuy nhiên, việc khai thác quá mức đã làm giảm số lượng và chất lượng của loài cây này. Nghiên cứu về kỹ thuật chiết ghép cây Ơi tại Vườn quốc gia Bạch Mã nhằm góp phần bảo tồn và phát triển loài cây này. Cây Ơi không chỉ có giá trị về gỗ mà còn có giá trị dược liệu, quả có vị ngọt, tính hàn, có tác dụng giải nhiệt, giải độc, thanh phế nhiệt, chống viêm, lợi yết hầu, thông tiện, nhuận tràng. Theo Đỗ Tất Lợi (2004), hạt cây Ơi vị ngọt, có tác dụng thanh nhiệt, lợi cổ họng, giải độc, thường dùng chữa ho khan, cổ họng sưng đau, nôn ra máu, chảy máu cam. Do quả cây Ơi có giá trị cao trên thị trường nên hàng năm vào mùa quả chín, do thân thẳng, chiều cao dưới cành lớn 15 – 25m khó lấy quả, người dân vào rừng chặt cây để khai thác quả dẫn tới loài này đang giảm sút về số lượng và chất lượng.
1.1. Giới thiệu về cây Ơi Scaphium macropodum và giá trị
Cây Ơi (Scaphium macropodum) thuộc họ Trôm (Sterculiaceae), là loài cây bản địa phân bố ở miền Trung, Tây Nguyên và Đông Nam Bộ. Đặc điểm cây Ơi: thân thẳng, cao 20-35m, đường kính 50-100cm. Lá mọc tập trung ở đỉnh cành, phiến lá có 3-5 thùy ở thân non, bầu dục ở thân lớn. Quả nang, màu đỏ, hạt to hình bầu dục. Giá trị kinh tế cây Ơi nằm ở quả, được dùng làm nước giải khát và có giá trị dược liệu. Gỗ cây Ơi mềm, nhẹ, phù hợp làm gỗ dán lạng và đóng đồ dùng thông thường, vỏ hạt nhiều chất nhày làm đồ uống giải khát, nhân chứa chất béo ăn được.
1.2. Vườn quốc gia Bạch Mã Địa điểm nghiên cứu và bảo tồn
Vườn quốc gia Bạch Mã là một khu bảo tồn đa dạng sinh học quan trọng, là môi trường lý tưởng cho việc nghiên cứu và bảo tồn các loài cây bản địa, trong đó có cây Ơi. Nghiên cứu tại đây giúp đánh giá khả năng thích nghi và phát triển của cây Ơi trong điều kiện tự nhiên, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho việc nhân rộng mô hình trồng cây Ơi ở các khu vực khác. Vườn quốc gia Bạch Mã có điều kiện khí hậu và đất đai phù hợp cho sự sinh trưởng và phát triển của cây Ơi.
II. Thách thức Bảo tồn và phát triển cây Ơi Scaphium
Việc bảo tồn và phát triển cây Ơi (Scaphium macropodum) đối mặt với nhiều thách thức. Khai thác quá mức để lấy quả là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến suy giảm số lượng cây Ơi trong tự nhiên. Bên cạnh đó, việc nhân giống cây Ơi từ hạt gặp nhiều khó khăn do tỷ lệ nảy mầm thấp và thời gian sinh trưởng chậm. Do đó, nghiên cứu về kỹ thuật chiết ghép cây Ơi là cần thiết để tạo ra cây giống chất lượng cao, rút ngắn thời gian sinh trưởng và tăng năng suất quả. Ở Việt Nam mới nghiên cứu được một số vấn đề cơ bản, trong đó tập trung vào nghiên cứu về đặc điểm sinh thái, kỹ thuật gây trồng cây con từ hạt, thử nghiệm nhân giống vô tính bằng hom hoặc chiết cành, và một số các nghiên cứu về chọn cây trội, khảo nghiệm xuất xứ, sử dụng sản phẩm,…Tuy nhiên chưa có các nghiên cứu sâu và cụ thể về kỹ thuật nhân giống vô tính bằng phương pháp chiết, ghép cũng như kỹ thuật gây trồng bằng cây chiết, ghép.
2.1. Tình trạng khai thác và suy giảm số lượng cây Ơi
Tình trạng khai thác quả Ơi một cách thiếu bền vững đã gây ra những tác động tiêu cực đến quần thể cây Ơi trong tự nhiên. Việc chặt hạ cây để thu hoạch quả không chỉ làm giảm số lượng cây trưởng thành mà còn ảnh hưởng đến khả năng tái sinh của loài cây này. Cần có các biện pháp quản lý và khai thác hợp lý để bảo vệ nguồn tài nguyên cây Ơi.
2.2. Khó khăn trong nhân giống cây Ơi từ hạt truyền thống
Phương pháp nhân giống cây Ơi từ hạt gặp nhiều khó khăn do tỷ lệ nảy mầm thấp, thời gian sinh trưởng chậm và cây con dễ bị sâu bệnh tấn công. Điều này gây khó khăn cho việc mở rộng diện tích trồng cây Ơi và đáp ứng nhu cầu thị trường. Do đó, cần tìm kiếm các phương pháp nhân giống hiệu quả hơn, như chiết ghép cây Ơi.
III. Phương pháp Kỹ thuật chiết cành cây Ơi hiệu quả nhất
Kỹ thuật chiết cành cây Ơi là một phương pháp nhân giống vô tính hiệu quả, giúp duy trì các đặc tính tốt của cây mẹ và rút ngắn thời gian sinh trưởng. Quá trình chiết cành bao gồm các bước: chọn cành chiết, khoanh vỏ, bó bầu và chăm sóc. Việc sử dụng chất kích thích ra rễ có thể giúp tăng tỷ lệ thành công của quá trình chiết cành. Theo viện sĩ Maximop, mỗi bộ phận của cây, ngay đến mỗi tế bào, đều có tính độc lập về mặt sinh lí rất cao. Chúng có khả năng khôi phục lại các cơ quan, bộ phận không đầy đủ và trở thành một cá thể mới hoàn chỉnh. Phương pháp chiết cành: Cơ sở khoa học của phương pháp là sau khi ta tiến hành khoanh vỏ, dưới ảnh hưởng của các chất nội sinh trong tế bào như auxin, cytokinin khi gặp điều kiện nhiệt độ, độ ẩm thích hợp sẽ kích thích sự hoạt động của tượng tầng và hình thành mô sẹo rồi sau đó rễ được hình thành.
3.1. Lựa chọn cành chiết và chuẩn bị bầu chiết cây Ơi
Việc lựa chọn cành chiết đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tỷ lệ thành công của quá trình chiết cành. Cành chiết nên là cành khỏe mạnh, không bị sâu bệnh, có độ tuổi vừa phải và mang các đặc tính tốt của cây mẹ. Bầu chiết cần được chuẩn bị kỹ lưỡng với các vật liệu giữ ẩm tốt như xơ dừa, đất mùn và phân hữu cơ.
3.2. Kỹ thuật khoanh vỏ và bó bầu chiết cành cây Ơi đúng cách
Kỹ thuật khoanh vỏ và bó bầu chiết cành cần được thực hiện đúng cách để đảm bảo quá trình ra rễ diễn ra thuận lợi. Vết khoanh vỏ cần được thực hiện sạch sẽ, không làm tổn thương đến phần gỗ của cành. Bầu chiết cần được bó chặt, đảm bảo độ ẩm và thông thoáng.
IV. Giải pháp Kỹ thuật ghép cây Ơi Scaphium tối ưu
Kỹ thuật ghép cây Ơi là một phương pháp nhân giống hiệu quả khác, giúp kết hợp các đặc tính tốt của gốc ghép và cành ghép. Việc lựa chọn gốc ghép và cành ghép phù hợp là yếu tố quan trọng để đảm bảo sự thành công của quá trình ghép. Các phương pháp ghép phổ biến bao gồm ghép mắt, ghép cành và ghép áp. Khi ghép, bằng những phương pháp nhất định làm cho tượng tầng của gốc ghép và thân ghép tiếp xúc với nhau, nhờ sự hoạt động và khả năng tái sinh của tượng tầng làm cho mắt ghép và gốc ghép gắn liền với nhau. Cây gốc ghép và phần ghép đều có những khả năng sinh tồn khác nhau, bổ sung hỗ trợ lẫn nhau tạo thành một tổ hợp cộng sinh hữu cơ, dựa vào nhau cùng tồn tại, tạo thành một thể thống nhất. Bộ rễ của cây gốc ghép hút nước và chất khoáng đồng thời tạo thành axit hữu cơ và axit amino cung cấp cho thân, cành, lá của phần ghép phía trên.
4.1. Chọn gốc ghép và cành ghép cây Ơi phù hợp
Gốc ghép nên là cây khỏe mạnh, có khả năng chống chịu sâu bệnh tốt và thích nghi với điều kiện địa phương. Cành ghép nên được lấy từ cây mẹ có năng suất cao, chất lượng quả tốt và khả năng sinh trưởng mạnh mẽ. Sự tương thích giữa gốc ghép và cành ghép là yếu tố then chốt để đảm bảo sự thành công của quá trình ghép.
4.2. Các phương pháp ghép cây Ơi phổ biến và kỹ thuật thực hiện
Các phương pháp ghép cây phổ biến bao gồm ghép mắt, ghép cành và ghép áp. Mỗi phương pháp có những ưu điểm và nhược điểm riêng, phù hợp với từng điều kiện cụ thể. Kỹ thuật thực hiện cần đảm bảo sự tiếp xúc chặt chẽ giữa tượng tầng của gốc ghép và cành ghép để đảm bảo quá trình liền sẹo diễn ra thuận lợi.
V. Ứng dụng Kết quả chiết ghép cây Ơi tại Bạch Mã
Nghiên cứu về kỹ thuật chiết ghép cây Ơi tại Vườn quốc gia Bạch Mã đã đạt được những kết quả khả quan. Tỷ lệ thành công của quá trình chiết ghép đạt mức cao, cây giống sinh trưởng và phát triển tốt. Kết quả này cho thấy tiềm năng ứng dụng rộng rãi của kỹ thuật chiết ghép trong việc nhân giống và phát triển cây Ơi. Các cây mẹ trưởng thành và cây non tái sinh thường phân bố riêng rẽ theo cách “loại trừ nhau“, mật độ hạt và nảy mầm được phát hiện cao nhất dưới tán cây mẹ, nhưng tại đây cũng có tỷ lệ chết cây con cao nhất, bởi tầng rơi rụng và tầng tán các cây mẹ quá dày [15]. Yamada và cộng sự khi nghiên cứu cấu trúc tán và tương quan sinh trưởng cho thấy cây Ơi chỉ bắt đầu phát triển cành bên tự nhiên khi đường kính thân đạt được hàng chục cm trở lên, Ơi phát triển tăng đường kính tán chủ yếu bằng tăng kích thước và số lượng lá trong tán [15].
5.1. Đánh giá tỷ lệ thành công và sinh trưởng của cây Ơi chiết ghép
Việc đánh giá tỷ lệ thành công và sinh trưởng của cây Ơi chiết ghép là cần thiết để xác định hiệu quả của phương pháp nhân giống. Các chỉ số đánh giá bao gồm tỷ lệ ra rễ, tỷ lệ sống, chiều cao cây, đường kính thân và số lượng cành. Kết quả đánh giá sẽ cung cấp thông tin quan trọng cho việc cải tiến kỹ thuật chiết ghép.
5.2. So sánh hiệu quả giữa chiết cành và ghép cây Ơi
Việc so sánh hiệu quả giữa chiết cành và ghép cây Ơi giúp lựa chọn phương pháp nhân giống phù hợp với từng điều kiện cụ thể. Các tiêu chí so sánh bao gồm tỷ lệ thành công, thời gian sinh trưởng, khả năng chống chịu sâu bệnh và năng suất quả. Kết quả so sánh sẽ cung cấp cơ sở khoa học cho việc khuyến cáo sử dụng phương pháp nhân giống phù hợp.
VI. Tương lai Phát triển bền vững cây Ơi Scaphium
Nghiên cứu về kỹ thuật chiết ghép cây Ơi tại Vườn quốc gia Bạch Mã mở ra triển vọng phát triển bền vững loài cây này. Việc ứng dụng rộng rãi kỹ thuật chiết ghép sẽ giúp tăng số lượng cây Ơi trong tự nhiên và đáp ứng nhu cầu thị trường. Đồng thời, cần có các biện pháp quản lý và khai thác hợp lý để bảo vệ nguồn tài nguyên cây Ơi cho các thế hệ tương lai. Cây Ơi là cây khá ưa sáng và sinh trưởng khá nhanh, thường tái sinh xuất hiện như cây “tiên phong” trên các khoảng “trống” trong các rừng tự nhiên, ở khu phân bố. Trên Thế giới, cây Ơi có phân bố tự nhiên tại các rừng mưa nhiệt đới ở Miến Điện, Lào, Căm Pu Chia, Thái Lan, Indonexia và Việt Nam. Ơi là một loài cây gỗ, chiều cao có thể tới 40 m, đường kính (DBH) 1 m [32].
6.1. Đề xuất các biện pháp bảo tồn và phát triển cây Ơi
Các biện pháp bảo tồn và phát triển cây Ơi bao gồm: quản lý khai thác hợp lý, tăng cường nhân giống bằng kỹ thuật chiết ghép, trồng rừng phục hồi, bảo vệ môi trường sống và nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị của cây Ơi. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan chức năng, nhà khoa học và người dân để thực hiện hiệu quả các biện pháp này.
6.2. Hướng nghiên cứu tiếp theo về cây Ơi Scaphium macropodum
Các hướng nghiên cứu tiếp theo về cây Ơi bao gồm: nghiên cứu về chọn giống, cải thiện kỹ thuật chiết ghép, đánh giá khả năng thích nghi của cây Ơi với biến đổi khí hậu và nghiên cứu về giá trị dược liệu của cây Ơi. Các nghiên cứu này sẽ góp phần nâng cao giá trị kinh tế và bảo tồn đa dạng sinh học của cây Ơi.
