Luận Văn Thạc Sĩ: Khả Năng Phục Hồi Rừng Trên Đất Canh Tác Sau Nương Rẫy Tại Huyện Na Rì, Tỉnh Bắc Kạn

• Tác giả: Nông Thanh Hiếu
• Người hướng dẫn: PGS. Lê Sỹ Trung
• Trường học: Đại học Nông Lâm - Đại học Thái Nguyên
• Chuyên ngành: Lâm học
• Đề tài: Nghiên cứu khả năng phục hồi rừng trên đất sau canh tác nương rẫy tại huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn
• Loại tài liệu: luận văn thạc sỹ khoa học nông nghiệp
• Năm xuất bản: 2012
• Địa điểm: Thái Nguyên

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Trên thế giới
• 1.2. Một số vấn đề về canh tác nương rẫy
• 1.3. Quan niệm về phục hồi rừng trên thế giới
• 1.4. Thành tựu nghiên cứu phục hồi rừng nghèo
• 1.5. Một số kết quả nghiên cứu về tái sinh
• 1.6. Tồn tại của phục hồi tái sinh nghèo trên thế giới
• 1.7. Quan điểm về rừng thứ sinh nghèo và phục hồi rừng thứ sinh nghèo
• 1.8. Canh tác nương rẫy
• 1.9. Thành tựu nghiên cứu phục hồi rừng thứ sinh nghèo
• 1.10. Tồn tại nghiên cứu phục hồi rừng thứ sinh nghèo
• 2. CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Đối tượng nghiên cứu
• 2.2. Phạm vi nghiên cứu
• 2.3. Nội dung nghiên cứu
• 2.3.1. Nghiên cứu hiện trạng và các đặc điểm chủ yếu của đất sau canh tác nương rẫy tại khu vực nghiên cứu
• 2.3.2. Xác định các tiêu chí phản ảnh khả năng phục hồi rừng trên đất sau canh tác nương rẫy
• 2.3.3. Mối quan hệ giữa tiêu chí phục hồi rừng (đặc điểm tái sinh) với nhóm nhân tố ảnh hưởng
• 2.3.4. Phân loại đối tượng rừng và đất rừng sau canh tác nương rẫy theo khả năng phục hồi thành rừng
• 2.3.5. Đề xuất các giải pháp kỹ thuật lâm sinh phục hồi rừng trên đất sau canh tác nương rẫy
• 2.4. Phương pháp nghiên cứu
• 2.4.1. Phương pháp kế thừa các số liệu thứ cấp
• 2.4.2. Phương pháp bố trí thí nghiệm
• 2.4.3. Sử dụng phương pháp đánh giá nhanh nông thôn
• 2.4.4. Phương pháp thu thập số liệu
• 2.4.5. Phương pháp xử lý số liệu
• 3. CHƯƠNG 3: ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN KINH TẾ - XÃ HỘI
• 3.1. Điều kiện tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên huyện Na Rì
• 3.2. Điều kiện tự nhiên
• 3.3. Các nguồn tài nguyên
• 3.4. Điều kiện Kinh tế - xã hội huyện Na Rì
• 3.5. Tình hình phát triển kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế
• 3.6. Tình hình phát triển các khu vực kinh tế
• 3.7. Tình hình phát triển dân số, lao động, việc làm
• 3.8. Tình hình phát triển đô thị và khu dân cư nông thôn
• 3.9. Điều kiện tự nhiên - Kinh tế - Xã hội của khu vực nghiên cứu
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 4.1. Nghiên cứu hiện trạng và các đặc điểm chủ yếu của đất sau canh tác nương rẫy khu vực nghiên cứu
• 4.2. Hiện trạng đất lâm nghiệp
• 4.3. Đặc điểm đất sau canh tác nương rẫy
• 4.4. Đặc điểm một số trạng thái đất rừng khu vực nghiên cứu
• 4.5. Các tiêu chí phản ảnh khả năng phục hồi rừng trên đất sau canh tác nương rẫy
• 4.6. Đánh giá các tiêu chí phản ánh khả năng phục hồi tự nhiên của rừng
• 4.7. Xác định các nhân tố ảnh hưởng đến khả năng phục hồi của rừng
• 4.8. Mối quan hệ giữa tiêu chí phục hồi rừng (đặc điểm tái sinh) với nhóm nhân tố ảnh hưởng
• 4.9. Phân loại đối tượng rừng và đất rừng sau canh tác nương rẫy theo khả năng phục hồi thành rừng
• 4.10. Đề xuất các giải pháp kỹ thuật lâm sinh phục hồi rừng trên đất sau canh tác nương rẫy
• 5. CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Giới thiệu về khả năng phục hồi rừng

Khả năng phục hồi rừng là một trong những vấn đề quan trọng trong quản lý tài nguyên rừng, đặc biệt là tại khu vực Na Rì, Bắc Kạn. Rừng không chỉ đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ môi trường mà còn là nguồn tài nguyên quý giá cho đời sống con người. Việc phục hồi rừng sau nương rẫy là cần thiết để đảm bảo sự phát triển bền vững của hệ sinh thái. Nghiên cứu này nhằm đánh giá khả năng phục hồi sinh thái của rừng sau canh tác nương rẫy, từ đó đề xuất các giải pháp kỹ thuật phù hợp. Theo các nghiên cứu trước đây, khả năng phục hồi của rừng phụ thuộc vào nhiều yếu tố như điều kiện tự nhiên, loại hình canh tác và các biện pháp quản lý rừng. Việc hiểu rõ các yếu tố này sẽ giúp nâng cao hiệu quả phục hồi rừng.

1.1. Tầm quan trọng của rừng

Rừng có vai trò quan trọng trong việc giữ nước, điều tiết dòng chảy và hạn chế xói mòn đất. Rừng cũng là nơi sinh sống của nhiều loài động thực vật, góp phần duy trì đa dạng sinh học. Việc phục hồi rừng không chỉ giúp cải thiện môi trường sống mà còn tạo ra nguồn lợi kinh tế cho cộng đồng địa phương. Theo thống kê, độ che phủ rừng tại Việt Nam đã tăng từ 28,2% năm 1995 lên 39,5% năm 2010 nhờ vào các chương trình phục hồi rừng. Tuy nhiên, hiệu quả của các chương trình này vẫn còn thấp, đặc biệt là trong việc phục hồi rừng thứ sinh nghèo. Do đó, nghiên cứu khả năng phục hồi rừng tại Na Rì là rất cần thiết.

II. Tình hình nghiên cứu phục hồi rừng tại Na Rì

Na Rì là một huyện miền núi với diện tích tự nhiên lớn, trong đó đất lâm nghiệp chiếm 70%. Tuy nhiên, nhiều diện tích rừng tự nhiên nghèo kiệt cần được cải tạo. Việc canh tác nương rẫy đã ảnh hưởng đến khả năng phục hồi rừng tại khu vực này. Các nghiên cứu trước đây cho thấy rằng việc canh tác nương rẫy có thể dẫn đến xói mòn đất và giảm độ phì nhiêu của đất. Do đó, việc xác định các tiêu chí phản ánh khả năng phục hồi sinh thái của rừng là rất quan trọng. Nghiên cứu này sẽ phân loại đối tượng rừng và đất rừng sau canh tác nương rẫy theo khả năng phục hồi thành rừng, từ đó đề xuất các giải pháp kỹ thuật lâm sinh phù hợp.

2.1. Các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng phục hồi

Khả năng phục hồi của rừng phụ thuộc vào nhiều yếu tố như điều kiện tự nhiên, loại hình canh tác và các biện pháp quản lý. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng, độ che phủ thực vật, độ tàn che và các yếu tố sinh thái khác có ảnh hưởng lớn đến khả năng tái sinh của rừng. Việc phân tích các yếu tố này sẽ giúp xác định được các giải pháp phục hồi hiệu quả. Đặc biệt, việc áp dụng các biện pháp như khoanh nuôi bảo vệ và khoanh nuôi xúc tiến tái sinh tự nhiên có thể giúp nâng cao khả năng phục hồi của rừng sau nương rẫy.

III. Đề xuất giải pháp phục hồi rừng

Để phục hồi rừng trên đất sau canh tác nương rẫy tại Na Rì, cần áp dụng các giải pháp kỹ thuật lâm sinh phù hợp. Các giải pháp này bao gồm khoanh nuôi bảo vệ, khoanh nuôi xúc tiến tái sinh tự nhiên và trồng bổ sung cây rừng. Việc áp dụng các biện pháp này không chỉ giúp phục hồi rừng mà còn cải thiện chất lượng đất và tăng cường đa dạng sinh học. Nghiên cứu cũng đề xuất việc xây dựng hệ thống biện pháp kỹ thuật hoàn chỉnh cho các hoạt động phục hồi và phát triển rừng. Điều này sẽ giúp nâng cao hiệu quả của các chương trình phục hồi rừng tại khu vực Na Rì.

3.1. Các biện pháp kỹ thuật lâm sinh

Các biện pháp kỹ thuật lâm sinh cần được áp dụng bao gồm: (1) khoanh nuôi bảo vệ rừng tự nhiên, (2) khoanh nuôi xúc tiến tái sinh tự nhiên, và (3) trồng bổ sung cây rừng. Những biện pháp này sẽ giúp tăng cường khả năng phục hồi của rừng, đồng thời bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế địa phương. Việc thực hiện các biện pháp này cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan chức năng và cộng đồng địa phương để đảm bảo tính bền vững của các hoạt động phục hồi rừng.

Tổng quan nghiên cứu

Rừng đóng vai trò thiết yếu trong việc giữ nước, điều tiết dòng chảy, hạn chế xói mòn đất và bảo vệ môi trường. Tại Việt Nam, độ che phủ rừng đã tăng từ 28,2% năm 1995 lên 39,5% năm 2010, thể hiện nỗ lực phục hồi rừng tự nhiên qua các chương trình quốc gia. Tuy nhiên, hiệu quả phục hồi rừng thứ sinh nghèo còn thấp do thiếu giải pháp đồng bộ và quy trình kỹ thuật phù hợp. Huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn, với diện tích đất lâm nghiệp chiếm 70% tổng diện tích tự nhiên, đang đối mặt với tình trạng đất trống, trảng cỏ và rừng nghèo kiệt sau canh tác nương rẫy. Nghiên cứu tập trung vào khả năng phục hồi rừng trên đất sau canh tác nương rẫy tại hai xã Cư Lễ và Văn Minh trong giai đoạn 2011-2012 nhằm xác định các tiêu chí phục hồi, nhân tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp kỹ thuật lâm sinh phù hợp. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc rút ngắn thời gian phục hồi rừng, nâng cao chức năng phòng hộ và phát triển kinh tế bền vững tại vùng miền núi phía Bắc.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình phục hồi rừng thứ sinh nghèo, bao gồm:

• Lý thuyết phục hồi rừng tự nhiên và bán tự nhiên: Phân biệt giữa phục hồi tự nhiên (khoanh nuôi không tác động) và phục hồi bán tự nhiên (khoanh nuôi xúc tiến tái sinh), theo quan điểm sinh thái học về quá trình tái tạo hệ sinh thái rừng.

• Mô hình phân loại rừng nghèo: Dựa trên đặc điểm thảm thực vật và mức độ tác động con người, phân chia rừng nghèo thành rừng nguyên sinh suy thoái, rừng thứ sinh và đất rừng bị thoái hóa.

• Khái niệm tái sinh rừng: Tái sinh tự nhiên được phân thành tái sinh liên tục dưới tán rừng và tái sinh vệt, với các nhóm cây ưa sáng, bán chịu bóng và chịu bóng ảnh hưởng bởi độ tàn che và điều kiện môi trường.

• Khung phân tích nhân tố ảnh hưởng: Bao gồm nhân tố tự nhiên (địa hình, khí hậu, tính chất đất), nhân tố kinh tế - xã hội (tập quán canh tác, đời sống kinh tế, chính sách quản lý đất đai).

Phương pháp nghiên cứu

• Nguồn dữ liệu: Kế thừa số liệu thứ cấp từ các tài liệu điều tra, quy hoạch rừng, thống kê diện tích và phân bố đất lâm nghiệp; thu thập số liệu thực địa tại 2 xã Cư Lễ và Văn Minh, huyện Na Rì trong giai đoạn 2011-2012.

• Phương pháp bố trí thí nghiệm: Thiết lập các ô tiêu chuẩn (ÔTC) với diện tích 500 m² cho đất chưa có rừng và 2.500 m² cho đất có rừng tự nhiên, mỗi trạng thái rừng lập 3 ô và lặp lại 3 lần, phân bố đại diện cho các điều kiện địa hình và thổ nhưỡng khác nhau.

• Phương pháp thu thập số liệu: Điều tra cây tầng cao, cây tái sinh, cây bụi và thảm tươi trên các ô tiêu chuẩn và ô thứ cấp; đo đạc độ che phủ, lượng vật rơi rụng, tính chất lý học đất (kết cấu, tỷ trọng, độ ẩm, độ xốp); khảo sát mạng hình phân bố cây tái sinh theo tiêu chuẩn Clark và Evans.

• Phương pháp phân tích: Tính toán mật độ, chất lượng cây tái sinh, cấu trúc tổ thành loài, phân tích mối quan hệ giữa các nhân tố ảnh hưởng và đặc điểm tái sinh bằng phần mềm Excel và các phương pháp thống kê toán học.

• Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu thực hiện trong 2 năm (2011-2012), bao gồm thu thập số liệu hiện trạng, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp kỹ thuật.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Hiện trạng đất lâm nghiệp và rừng sau canh tác nương rẫy: Diện tích đất lâm nghiệp tại hai xã nghiên cứu là 9.057,9 ha, chiếm 92,18% diện tích đất tự nhiên. Trong đó, đất có rừng chiếm 64,55%, đất chưa có rừng chiếm 23,04%. Đất rừng nghèo kiệt và đất trống đồi núi trọc còn chiếm tỷ lệ lớn, phản ánh tác động mạnh của khai thác và canh tác nương rẫy.

2. Quản lý đất lâm nghiệp: Hình thức quản lý chủ yếu là giao cho hộ gia đình và cá nhân (59,26%), cộng đồng quản lý chiếm 2,08%, tổ chức kinh tế 16,35%, UBND xã quản lý 22,63%. Việc giao đất lâm nghiệp cho người dân góp phần tăng cường quản lý và phát triển rừng trồng.

3. Đặc điểm tái sinh rừng: Mật độ cây tái sinh tại các trạng thái rừng khác nhau dao động từ khoảng 2.310 đến 5.340 cây/ha, với tỷ lệ cây tái sinh có triển vọng đạt trên 64%. Độ dốc và khoảng cách đến vách rừng tự nhiên ảnh hưởng rõ rệt đến mật độ và chất lượng tái sinh; ví dụ, mật độ tái sinh tại chân đồi đạt 5.020 cây/ha, cao hơn đáng kể so với đỉnh đồi (3.540 cây/ha).

4. Ảnh hưởng của nhân tố tự nhiên và xã hội: Địa hình phức tạp, độ dốc lớn, đất nghèo dinh dưỡng và tập quán canh tác nương rẫy truyền thống là những nhân tố hạn chế khả năng phục hồi rừng. Tỷ lệ hộ nghèo còn cao (45,9%) cũng ảnh hưởng đến việc thu hút người dân tham gia khoanh nuôi phục hồi rừng.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy đất sau canh tác nương rẫy tại huyện Na Rì còn nhiều tiềm năng phục hồi nếu áp dụng các biện pháp kỹ thuật phù hợp. Mật độ tái sinh cây gỗ tự nhiên tương đối cao so với một số vùng miền núi khác, tuy nhiên chất lượng và sự phân bố cây tái sinh chịu ảnh hưởng lớn bởi điều kiện địa hình và quản lý đất đai. So sánh với các nghiên cứu quốc tế, quá trình phục hồi rừng thứ sinh nghèo tại Na Rì phản ánh đặc trưng chung của vùng nhiệt đới với sự đa dạng sinh học cao nhưng dễ bị tổn thương do tác động con người. Việc giao đất cho hộ gia đình và cộng đồng quản lý đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc bảo vệ và phát triển rừng trồng, tuy nhiên cần tăng cường hỗ trợ kỹ thuật và chính sách để nâng cao hiệu quả phục hồi. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ mật độ cây tái sinh theo độ dốc và bản đồ phân bố các trạng thái rừng nghèo để minh họa rõ hơn sự khác biệt về khả năng phục hồi.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường khoanh nuôi xúc tiến tái sinh tự nhiên: Áp dụng biện pháp khoanh nuôi bảo vệ và xúc tiến tái sinh trên diện tích đất trống và rừng nghèo kiệt, nhằm nâng cao mật độ và chất lượng cây tái sinh, dự kiến thực hiện trong 3-5 năm, do các cơ quan lâm nghiệp phối hợp với chính quyền địa phương chủ trì.

2. Phát triển mô hình trồng bổ sung cây gỗ có giá trị kinh tế và sinh thái: Lựa chọn các loài cây phù hợp với điều kiện thổ nhưỡng và khí hậu địa phương để trồng bổ sung, tăng cường đa dạng sinh học và giá trị kinh tế rừng, triển khai trong 2-4 năm, do các tổ chức nghiên cứu và nông dân thực hiện.

3. Nâng cao nhận thức và thu hút sự tham gia của cộng đồng dân cư: Tổ chức các chương trình đào tạo, tập huấn kỹ thuật lâm sinh và quản lý rừng bền vững, đồng thời xây dựng chính sách hỗ trợ về quyền lợi sử dụng đất và rừng lâu dài, nhằm khuyến khích người dân tham gia khoanh nuôi phục hồi rừng, thực hiện liên tục trong 5 năm, do chính quyền địa phương và các tổ chức phi chính phủ đảm nhiệm.

4. Cải thiện quản lý đất lâm nghiệp và chính sách hỗ trợ: Rà soát, hoàn thiện các chính sách giao đất, giao rừng, hỗ trợ tín dụng và kỹ thuật cho người dân, đảm bảo sự đồng bộ và hiệu quả trong quản lý và phát triển rừng, thực hiện trong 2 năm, do các cơ quan quản lý nhà nước cấp tỉnh và huyện phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Các nhà quản lý lâm nghiệp và chính quyền địa phương: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, quy hoạch và kế hoạch phục hồi rừng phù hợp với điều kiện thực tế tại các vùng miền núi.

2. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành lâm học, môi trường: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, phân tích dữ liệu và các giải pháp kỹ thuật phục hồi rừng thứ sinh nghèo trong điều kiện Việt Nam.

3. Các tổ chức phi chính phủ và dự án phát triển nông thôn, môi trường: Áp dụng các giải pháp kỹ thuật và mô hình quản lý cộng đồng để thúc đẩy phục hồi rừng và phát triển sinh kế bền vững cho người dân miền núi.

4. Người dân và hộ gia đình làm nghề rừng tại các vùng có đất sau canh tác nương rẫy: Nắm bắt kiến thức về khả năng phục hồi rừng, các biện pháp kỹ thuật và lợi ích khi tham gia khoanh nuôi, bảo vệ rừng nhằm nâng cao thu nhập và cải thiện môi trường sống.

Câu hỏi thường gặp

1. Khả năng phục hồi rừng trên đất sau canh tác nương rẫy có cao không?
   Khả năng phục hồi rừng trên đất sau canh tác nương rẫy tại huyện Na Rì được đánh giá là có tiềm năng với mật độ tái sinh cây gỗ tự nhiên đạt khoảng 2.310 đến 5.340 cây/ha tùy điều kiện địa hình. Tuy nhiên, chất lượng tái sinh và tốc độ phục hồi phụ thuộc vào các yếu tố như độ dốc, độ che phủ và quản lý đất đai.

2. Những nhân tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến quá trình phục hồi rừng?
   Các nhân tố tự nhiên như địa hình (độ dốc, vị trí địa lý), tính chất đất (độ phì, kết cấu) và nhân tố xã hội như tập quán canh tác nương rẫy, mức độ nghèo đói và chính sách quản lý đất đai là những yếu tố chính ảnh hưởng đến khả năng phục hồi rừng.

3. Phương pháp khoanh nuôi xúc tiến tái sinh là gì và hiệu quả ra sao?
   Khoanh nuôi xúc tiến tái sinh là biện pháp bảo vệ và tạo điều kiện thuận lợi cho cây tái sinh tự nhiên phát triển, kết hợp với trồng bổ sung khi cần thiết. Phương pháp này giúp tăng mật độ cây tái sinh, rút ngắn thời gian phục hồi rừng và đã được áp dụng thành công tại nhiều vùng miền núi Việt Nam.

4. Làm thế nào để thu hút người dân tham gia phục hồi rừng?
   Cần xây dựng chính sách hỗ trợ quyền lợi sử dụng đất và rừng lâu dài, tổ chức đào tạo kỹ thuật, tạo sinh kế bền vững từ rừng và nâng cao nhận thức về giá trị của rừng. Ví dụ, dự án 3PAD tại Na Rì đã góp phần tăng cường sự tham gia của cộng đồng trong quản lý và phát triển rừng.

5. Các giải pháp kỹ thuật nào phù hợp để phục hồi rừng tại Na Rì?
   Các giải pháp bao gồm khoanh nuôi bảo vệ rừng tự nhiên, xúc tiến tái sinh kết hợp trồng bổ sung các loài cây phù hợp, cải tạo đất thoái hóa và quản lý chặt chẽ đất lâm nghiệp. Thời gian thực hiện các giải pháp này thường từ 3 đến 5 năm để đạt hiệu quả bền vững.

Kết luận

• Đất sau canh tác nương rẫy tại huyện Na Rì còn nhiều tiềm năng phục hồi với mật độ tái sinh cây gỗ tự nhiên dao động từ 2.310 đến 5.340 cây/ha.
• Địa hình phức tạp, tập quán canh tác truyền thống và quản lý đất lâm nghiệp là những nhân tố ảnh hưởng chính đến khả năng phục hồi rừng.
• Việc giao đất lâm nghiệp cho hộ gia đình và cộng đồng đã góp phần nâng cao hiệu quả quản lý và phát triển rừng trồng.
• Các giải pháp kỹ thuật khoanh nuôi xúc tiến tái sinh kết hợp trồng bổ sung và nâng cao nhận thức cộng đồng là cần thiết để thúc đẩy phục hồi rừng bền vững.
• Tiếp tục nghiên cứu và áp dụng các chính sách hỗ trợ đồng bộ trong 3-5 năm tới sẽ giúp rút ngắn thời gian phục hồi và phát huy chức năng phòng hộ của rừng thứ sinh nghèo tại vùng miền núi phía Bắc.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các cơ quan quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng địa phương phối hợp triển khai các giải pháp kỹ thuật và chính sách hỗ trợ nhằm phục hồi rừng hiệu quả, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững.