Tổng quan nghiên cứu

Gốm men trắng văn in là một dòng gốm cung đình đặc sắc của thời Lê sơ (thế kỷ 15 - 16) tại Việt Nam, được phát hiện tập trung tại di tích Lam Kinh, Thanh Hóa. Qua 7 đợt khai quật từ năm 1996 đến 2004, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam đã thu thập được 65 tiêu bản nguyên dạng và hơn 3.600 mảnh vỡ gốm men trắng văn in, chiếm gần 19% tổng số gốm quan dụng tại Lam Kinh. Đây là một tỷ lệ không nhỏ so với các dòng gốm khác như gốm Việt Nam (70,57%), Trung Quốc (10,23%) và Nhật Bản (0,28%). Sưu tập gốm này có chất lượng cao, đặc biệt là ở khu vực Thái Miếu với độ mỏng chỉ khoảng 0,05 cm, đạt tiêu chuẩn thấu quang, thể hiện kỹ thuật sản xuất tinh xảo.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm hệ thống hóa tư liệu, phân loại và phân tích đặc trưng nghệ thuật, kỹ thuật, niên đại và chức năng của gốm men trắng văn in tại Lam Kinh, đồng thời so sánh với các di tích cùng thời như Hoàng Thành Thăng Long, tàu cổ Cù Lao Chàm và các trung tâm gốm sứ cổ ở Hải Dương, Nhật Bản. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào khu trung tâm Lam Kinh gồm 22 địa điểm, chủ yếu thuộc thời Lê sơ, với ý nghĩa quan trọng trong việc làm sáng tỏ nghệ thuật gốm sứ Đại Việt và văn hóa cung đình thời kỳ này.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng phương pháp luận duy vật lịch sử và duy vật biện chứng để phân tích các di tích văn hóa lịch sử. Khung lý thuyết bao gồm:

  • Lý thuyết khảo cổ học truyền thống: Thu thập, phân loại, đo vẽ, chụp ảnh và mô tả hiện vật.
  • Phương pháp nghiên cứu đối sánh và đa ngành: So sánh các hiện vật gốm men trắng văn in với các dòng gốm cùng thời ở Việt Nam và khu vực Đông Á, kết hợp kiến thức sử học, nghệ thuật học, kiến trúc, dân tộc học và văn hóa dân gian.
  • Khái niệm chuyên ngành: Gốm men trắng văn in, mô-típ trang trí (rồng mây, văn mây sóng nước, hoa cúc, hoa mẫu đơn), kỹ thuật in khuôn, kỹ thuật vẽ men lam, kỹ thuật chống dính men, niên đại Lê sơ, gốm quan dụng.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Toàn bộ di vật gốm men trắng văn in khai quật và sưu tầm tại 22 địa điểm thuộc khu trung tâm Lam Kinh từ 1996 đến 2004, gồm 65 tiêu bản nguyên dạng và 3.630 mảnh vỡ.
  • Phương pháp phân tích: Phân loại theo loại hình (bát, đĩa, chén), kích thước, mô-típ trang trí, chất liệu, kỹ thuật sản xuất và phân bố địa lý trong di tích. So sánh với các di tích khác như Hoàng Thành Thăng Long, tàu cổ Cù Lao Chàm, Chu Đậu, Hải Dương và Nhật Bản.
  • Timeline nghiên cứu: Khai quật và thu thập dữ liệu trong 9 năm (1996-2004), phân tích và tổng hợp trong luận văn năm 2006.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân bố và tỷ lệ hiện vật: Gốm men trắng văn in chiếm 18,93% tổng số gốm quan dụng tại Lam Kinh, tập trung chủ yếu ở khu vực Thái Miếu (41,06%) và Tả Vu - Hữu Vu (23,36%). Độ mỏng và tinh xảo của gốm tại Thái Miếu vượt trội so với các khu vực khác.

  2. Loại hình và kích thước: Gốm chủ yếu gồm bát, đĩa và chén với 7 kích cỡ khác nhau. Bát tô nhỏ (27,69%) và đĩa nhỏ (24,62%) chiếm đa số, tập trung ở Thái Miếu, dùng cho thờ cúng. Bát tô to (15,38%) chủ yếu ở Tả Vu, dùng cho sinh hoạt ăn uống của vua và quan lại.

  3. Mô-típ trang trí: Rồng mây chiếm 64,62% tổng số hiện vật, tập trung ở Thái Miếu, thể hiện phong cách cung đình. Văn mây sóng nước chiếm 23,08%, phân bố rải rác, chủ yếu ở Tả Vu. Các mô-típ hoa cúc, hoa mẫu đơn và hoa dây cách điệu cũng xuất hiện nhưng ít hơn. Chữ Hán "Quan" in nổi hoặc viết men lam xuất hiện trên 46,15% hiện vật, biểu thị tính chất cung đình và chức năng nghi lễ.

  4. Kỹ thuật sản xuất: Gốm được sản xuất bằng kỹ thuật in khuôn trong, phủ hai lớp men, nung hai lần, sử dụng kỹ thuật chống dính men bằng con kê ba mấu và con kê hình vành khăn. Xương gốm chia thành hai nhóm: mỏng (0,05-0,1 cm) tinh xảo, chủ yếu ở Thái Miếu; dày (khoảng 0,3 cm) thô hơn, phân bố ở Tả Vu và các khu vực khác.

  5. Niên đại và diễn biến lịch sử: Gốm men trắng văn in xuất hiện từ thời Lê sơ, khoảng năm 1466 đến đầu thế kỷ XVI, kết thúc vào thời nhà Mạc. Mô-típ rồng lưng võng hình yên ngựa được xác định là sản phẩm nghệ thuật của thời Lê sơ, không phải của thời Mạc như nhận định trước đây.

Thảo luận kết quả

Sự phân bố và chất lượng gốm men trắng văn in tại Lam Kinh phản ánh rõ chức năng nghi lễ và sinh hoạt cung đình. Loại gốm mỏng, tinh xảo với mô-típ rồng mây và chữ Quan chủ yếu dùng trong thờ cúng tại Thái Miếu, trong khi loại gốm dày hơn, trang trí hoa cúc và văn mây sóng nước phục vụ sinh hoạt tại Tả Vu. Kỹ thuật in khuôn và phủ men hai lớp cho thấy trình độ sản xuất gốm cao cấp, tương đương với các trung tâm gốm sứ cổ Đông Á.

So sánh với các di tích khác như Hoàng Thành Thăng Long và tàu cổ Cù Lao Chàm, gốm men trắng văn in Lam Kinh có nhiều điểm tương đồng về kiểu dáng, mô-típ và kỹ thuật, khẳng định đây là dòng gốm cung đình đặc trưng của thời Lê sơ. Sự xuất hiện chữ Hán men lam và chữ Quan trên gốm thể hiện sự ảnh hưởng của hệ thống quản lý gốm quan theo mô hình Trung Hoa và Hàn Quốc, đồng thời phản ánh tính chuyên biệt và phân công chức năng rõ ràng trong cung đình Đại Việt.

Việc xác định niên đại và mô-típ rồng lưng võng hình yên ngựa thuộc thời Lê sơ góp phần làm sáng tỏ lịch sử nghệ thuật tạo hình Việt Nam, thay đổi nhận thức về sự phát triển nghệ thuật cung đình. Sự suy thoái chất lượng gốm men trắng văn in vào cuối thế kỷ XVI và sự thay thế bởi đồ sứ Trung Quốc và gốm thô hơn phản ánh biến động chính trị và kinh tế thời kỳ chuyển giao giữa nhà Lê và nhà Mạc.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ gốm men trắng văn in theo khu vực, bảng thống kê loại hình và mô-típ trang trí, cũng như bảng phân loại độ dày xương gốm để minh họa sự phân biệt chất lượng và chức năng sử dụng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tiếp tục khai quật và nghiên cứu lớp kiến trúc Lê sơ tại Lam Kinh nhằm làm rõ hơn niên đại, phân bố và chức năng của gốm men trắng văn in, đặc biệt tại các khu vực chưa khai quật sâu như Thái Miếu 2 và 5. Thời gian thực hiện: 3-5 năm; chủ thể: Viện Khảo cổ học phối hợp Bảo tàng Lịch sử Việt Nam.

  2. Phân tích thành phần hóa học và vật lý của gốm men trắng văn in để xác định chính xác chất liệu, độ nung và nguồn nguyên liệu, từ đó khẳng định liệu đây có phải là sứ hay không. Thời gian: 1-2 năm; chủ thể: các phòng thí nghiệm chuyên ngành vật liệu và khảo cổ học.

  3. Xây dựng hệ thống bảo quản và trưng bày chuyên biệt cho gốm men trắng văn in tại Lam Kinh và các bảo tàng liên quan, nhằm bảo tồn giá trị nghệ thuật và lịch sử, đồng thời phục vụ nghiên cứu và giáo dục. Thời gian: 2 năm; chủ thể: Bảo tàng Lịch sử Việt Nam, Ban Quản lý Di tích Lam Kinh.

  4. Phát triển các chương trình đào tạo và hợp tác quốc tế về khảo cổ học và nghệ thuật gốm sứ cổ Việt Nam, nhằm nâng cao năng lực nghiên cứu và mở rộng hiểu biết về dòng gốm men trắng văn in trong bối cảnh khu vực Đông Á. Thời gian: liên tục; chủ thể: Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Viện Khảo cổ học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu khảo cổ học và lịch sử nghệ thuật: Luận văn cung cấp tư liệu chi tiết về dòng gốm men trắng văn in, giúp hiểu sâu về kỹ thuật, nghệ thuật và bối cảnh lịch sử thời Lê sơ.