I. Tổng Quan Nghiên Cứu Diễn Ngôn Trần Thuật Khái Niệm Tiếp Cận
Lý thuyết diễn ngôn trần thuật ngày càng được quan tâm nghiên cứu sâu rộng. Các nhà nghiên cứu tập trung tìm hiểu giọng điệu, kết cấu, điểm nhìn, lời kể, cách kể. Diễn ngôn trần thuật có vai trò lớn trong việc kiến tạo nên những giá trị mới cho tác phẩm tự sự. Nó còn là phương tiện quan trọng biểu thị quá trình giao tiếp giữa độc giả với tác phẩm. Đối với tác phẩm tự sự, diễn ngôn là một nhân tố vô cùng quan trọng, có ảnh hưởng lớn đến việc tổ chức cấu trúc trần thuật của tác phẩm, thể hiện tư tưởng trong chỉnh thể tác phẩm và quyết định phong cách nghệ thuật của mỗi nhà văn. Tập trung nghiên cứu lớp diễn ngôn, tức lớp ngôn ngữ trần thuật và các yếu tố tạo nên nó không chỉ giúp ta hiểu mới, hiểu lại các khái niệm đã quen mà còn tiếp cận tổng thể tác phẩm dưới ánh sáng của một lí thuyết văn học mới.
1.1. Ba Hướng Tiếp Cận Khái Niệm Diễn Ngôn Ngữ Học Xã Hội
Khái niệm diễn ngôn (Discourse) được đề xuất bởi các nhà lí luận phương Tây thế kỉ XX. Trước thế kỉ XX, khái niệm diễn ngôn đã xuất hiện, song ở giai đoạn này, phạm vi sử dụng của nó chủ yếu bó hẹp trong lĩnh vực ngôn ngữ học và diễn ngôn thường được hiểu theo nghĩa là tu từ học. Từ thế kỉ XX đến nay, trong bối cảnh sự chuyển hướng mạnh mẽ của hệ hình lí thuyết (hay còn gọi là khúc ngoặt ngôn ngữ), diễn ngôn đã được bổ sung thêm những hàm nghĩa mới, gắn liền với một mô hình nghiên cứu văn học, văn hóa hoàn toàn mới, đồng thời trở thành một trong những thuật ngữ mang tính chất chìa khóa trong các ngành khoa học xã hội và nhân văn. Trần Đình Sử cho rằng: “Trong lí luận hiện nay có ba khuynh hướng nghiên cứu. Một là ngữ học do các nhà ngữ học đề xuất. Hai là lí luận văn học do M. Bakhtin nêu ra và ba là xã hội học, lịch sử tư tưởng mà tiêu biểu là M. Foucault”.
1.2. Tiếp Cận Diễn Ngôn Trần Thuật Trong Văn Học Hướng Nghiên Cứu
Trong luận án này, chúng tôi cố gắng nắm bắt những dòng mạch chính trong nghiên cứu diễn ngôn hiện nay, phác thảo ba cách tiếp cận chủ yếu, đồng thời giới thiệu những tư tưởng gia và những quan điểm lí thuyết có ảnh hưởng lớn nhất trong nghiên cứu diễn ngôn. Trên cơ sở đó xác định một cách tiếp cận khả dụng, phù hợp với đối tượng và mục tiêu nghiên cứu. Trong thực tiễn nghiên cứu về diễn ngôn ở Phương Tây, khái niệm diễn ngôn trước hết thuộc lĩnh vực ngôn ngữ học, là sản phẩm được tạo ra từ “bước ngoặt ngôn ngữ”. Nói tới “bước ngoặt ngôn ngữ”, các nhà nghiên cứu đều nhắc đến F. de Sausure và tư tưởng học thuật của ông.
II. Chủ Thể Mã Trần Thuật Phân Tích Diễn Ngôn Tác Giả Nữ
Văn xuôi hư cấu của tác giả nữ Việt Nam đương đại những năm 1986 đến nay, đặc biệt truyện ngắn, được xem là thể loại gặt hái nhiều thành công trong việc đổi mới. Vì vậy, việc nghiên cứu một đối tượng có nhiều đổi mới thành công dưới ánh sáng của một lí thuyết nghiên cứu mới sẽ mang lại những đóng góp nhất định. Việc đánh giá về văn xuôi hư cấu, đặc biệt truyện ngắn của tác giả nữ Việt Nam đương đại từ góc nhìn diễn ngôn trần thuật cho thỏa đáng là hết sức cần thiết. Câu hỏi đặt ra đối với luận án là: Diễn ngôn trần thuật trong tác phẩm văn xuôi hư cấu của tác giả nữ Việt Nam đương đại có những đặc điểm nổi bật, những thành tựu và đóng góp gì khi nhìn từ mã trần thuật của chủ thể nữ, khi nhìn từ ý thức nữ quyền và nhìn từ các lớp phát ngôn?
2.1. Hình Thức Xuất Hiện Chủ Thể Trần Thuật Nữ Phân Loại
Luận án tập trung nghiên cứu những vấn đề về diễn ngôn trần thuật trong tác phẩm văn xuôi hư cấu của tác giả nữ Việt Nam đương đại. Với đối tượng nghiên cứu là những vấn đề về diễn ngôn trần thuật trong văn xuôi hư cấu của tác giả nữ Việt Nam đương đại, trong khuôn khổ có hạn, luận án chủ yếu tập trung khảo sát sáng tác của một số tác giả tiêu biểu như Võ Thị Hảo, Phạm Thị Hoài, Dạ Ngân, Nguyễn Thị Thu Huệ, Trần Thùy Mai, Lê Minh Hà, Y Ban, Võ Thị Xuân Hà, Phan Thị Vàng Anh, Lê Minh Khuê, Đỗ Hoàng Diệu, Thuận, Lý Lan, Phong Điệp, Quế Hương, Nguyễn Ngọc Tư, Đỗ Bích Thúy, Võ Diệu Thanh, Nguyễn Thị Kim Hòa, Đoàn Minh Phượng,…
2.2. Mã Trần Thuật Của Chủ Thể Nữ Hình Tượng Biểu Tượng
Trong số các tác giả nghiên cứu, luận án sẽ tập trung nghiên cứu một số tác giả có sự thành công trong diễn ngôn trần thuật làm đối tượng khảo sát trung tâm: Nguyễn Thị Thu Huệ, Y Ban, Phạm Thị Hoài, Võ Thị Hảo, Võ Thị Xuân Hà, Đỗ Hoàng Diệu, Quế Hương, Trần Thùy Mai, Đỗ Bích Thúy, Dạ Ngân, Nguyễn Ngọc Tư, Thuận; bên cạnh đó khảo sát nhiều tác giả vệ tinh khác. Nguyên tắc lựa chọn mẫu theo các tiêu chí như sau: Tác phẩm truyện ngắn, tiểu thuyết của tác giả nữ từ 1986 đến nay. Tác phẩm tiêu biểu cho các chủ đề lớn liên quan đến nữ quyền và tiêu biểu cho các vùng miền Bắc – Trung – Nam, trong nước và hải ngoại.
III. Ý Thức Nữ Quyền Ảnh Hưởng Đến Diễn Ngôn Trần Thuật Nữ
Bằng việc nghiên cứu một cách hệ thống “Diễn ngôn trần thuật trong tác phẩm văn xuôi hư cấu của tác giả nữ Việt Nam đương đại”, luận án góp thêm một tiếng nói khẳng định những đóng góp và vị trí sáng tác văn xuôi hư cấu của tác giả nữ Việt Nam đương đại. Về mặt lí luận, luận án muốn soi sáng đặc điểm nội dung và nghệ thuật sáng tác văn xuôi hư cấu của tác giả nữ Việt Nam đương đại bằng các thành tựu lí luận mới. Về thực tiễn, luận án muốn góp phần đánh giá thỏa đáng đóng góp của truyện ngắn, tiểu thuyết của tác giả nữ Việt Nam đương đại cho sự nghiệp đổi mới văn học nói chung.
3.1. Thiên Chức Ý Thức Cá Nhân Giới Thứ Hai Trong Văn Học
Cơ sở lí luận của luận án là lí thuyết thể tài và lí thuyết diễn ngôn nói chung, lí thuyết diễn ngôn nữ quyền trong trần thuật nói riêng. Phương pháp nghiên cứu mà luận án sử dụng là một tổng hòa các phương pháp chủ yếu sau đây: Phương pháp loại hình (nhằm loại hình hóa các mô thức trần thuật): phương pháp loại hình giúp chúng tôi xem xét sáng tác của nhà văn từ góc độ loại hình thể tài, loại hình văn xuôi nghệ thuật. Cụ thể khi nghiên cứu đề tài này, chúng tôi quan tâm đến những đặc trưng nghệ thuật của thể loại tiểu thuyết, truyện ngắn để khẳng định những đổi mới và sáng tạo độc đáo của sáng tác nữ đương đại trong loại hình văn xuôi hư cấu từ 1986 đến nay.
3.2. Ý Thức Cộng Sinh Môi Trường Sinh Thái Tự Nhiên Tinh Thần
Phương pháp tự sự học: Chúng tôi sử dụng hệ phương pháp hình thức phân tích văn bản trong ngôn ngữ để khai thác phân tích diễn ngôn, phân tích tác phẩm thành các đơn vị nhỏ hơn. Từ đó đặt ngôn ngữ trong hành động nói, trong bối cảnh giao tiếp để giải quyết nội dung mà luận án cần đạt. Phương pháp hệ thống: Dưới ánh sáng của lí thuyết tự sự học, luận án nghiên cứu hệ thống những sáng tác văn xuôi hư cấu nữ đương đại. Điều này giúp chúng tôi tìm hiểu và làm rõ các nét đặc trưng của đối tượng nghiên cứu trên các phương diện: mã trần thuật của chủ thể nữ, ý thức nữ quyền và cách kiến tạo các lớp phát ngôn.
3.3. Thiên Tính Nữ Nếp Sống Cách Hành Xử Trong Tác Phẩm
Phương pháp so sánh: luận án kết hợp so sánh đồng đại với so sánh lịch đại. Trong quá trình triển khai luận án, để làm rõ hơn đặc điểm diễn ngôn trần thuật trong tác phẩm văn xuôi hư cấu nữ đương đại, chúng tôi có so sánh với các nhà văn nam cùng thời hay với một số nhà văn nữ trong khu vực và trên thế giới. Từ đó có cơ sở khẳng định nét độc đáo trong cách xây dựng diễn ngôn trần thuật trong sáng tác của tác giả nữ Việt Nam đương đại. Phương pháp nghiên cứu liên ngành: nhìn vấn đề từ nhiều nguồn tri thức nhằm xác định những lí thuyết tương quan đồng đẳng với nhau trong một chỉnh thể thống nhất, nhằm minh giải cho các phương diện của diễn ngôn trần thuật nữ trong văn học đương đại.
IV. Cấu Trúc Diễn Ngôn Phân Tích Lớp Phát Ngôn Trong Văn Xuôi
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và thư mục Tài liệu tham khảo, Nội dung luận án được triển khai thành bốn chương: Chương 1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu: Giới thuyết các khái niệm, công cụ cơ bản và xác định cơ sở lí luận cho việc nghiên cứu đối tượng ở ba chương sau. Diễn ngôn trong sáng tác văn xuôi hư cấu của các tác giả nữ Việt Nam đương đại nhìn từ chủ thể và mã trần thuật: Nghiên cứu về các vấn đề diễn ngôn gắn với chủ thể trần thuật nữ và mã trần thuật (đề tài, thể loại, hình tượng, biểu tượng).
4.1. Đặc Điểm Cấu Trúc Diễn Ngôn Người Kể Chuyện Trong Văn Xuôi
Diễn ngôn trần thuật trong sáng tác văn xuôi hư cấu của các tác giả nữ Việt Nam đương đại nhìn từ ý thức nữ quyền: Nghiên cứu những biểu hiện nữ quyền của tác giả nữ trên phương diện ý thức: về vấn đề thiên chức và ý thức cá nhân gắn với ý thức về “giới thứ hai”; ý thức cộng sinh trong môi trường sinh thái tự nhiên và sinh thái tinh thần; thiên tính nữ trong nếp sống và cách hành xử trước các tình huống đời sống.
4.2. Đặc Điểm Cấu Trúc Diễn Ngôn Nhân Vật Trong Sáng Tác Nữ
Diễn ngôn trần thuật trong sáng tác văn xuôi hư cấu của các tác giả nữ Việt Nam đương đại nhìn từ các lớp phát ngôn: Nghiên cứu các vấn đề đặc điểm cấu trúc diễn ngôn của người kể chuyện, đặc điểm cấu trúc diễn ngôn của nhân vật trong sáng tác nữ đương đại và “thiên tính nữ” trong cách tổ chức hòa phối các lớp diễn ngôn trần thuật.
