Chuyển đổi ngữ pháp trong diễn ngôn chính trị: So sánh tiếng Anh và tiếng Việt từ góc độ ngôn ngữ học hệ thống chức năng

• Tác giả: Nguyễn Thù Hiền
• Trường học: Viet Nam National University, Ha Noi University of Languages & International Studies
• Chuyên ngành: English Linguistics
• Đề tài: Nghiên cứu về danh hóa như một hình thức an dụ ngữ pháp trong các diễn văn chính trị tiếng Anh và tiếng Việt theo quan điểm ngữ pháp chức năng hệ thống
• Loại tài liệu: thesis
• Năm xuất bản: 2011
• Địa điểm: Hanoi

• CERTIFICATE OF ORIGINALITY
• ACKNOWLEDGEMENT
• LIST OF TABLES
• 1. CHAPTER 1: THEORETICAL BACKGROUND
• 1.1. Systemic Functional Grammar
• 1.2. What is Grammatical metaphor?
• 1.3. Classification of Grammatical Metaphor
• 1.3.1. Ideational Metaphors
• 1.3.2. Interpersonal Metaphors
• 1.4. The Language of Political Discourse
• 2. CHAPTER 2: NOMINALIZATION IN ENGLISH AND VIETNAMESE: A GENERAL DESCRIPTION
• 2.1. Nominalization in English
• 2.2. Categories of Nominalization in English
• 2.3. Nominalization in Vietnamese
• 2.3.1. What is Nominalization in Vietnamese?
• 2.3.2. Categories of Nominalization in Vietnamese
• 3. CHAPTER 3: NOMINALIZATION IN POLITICAL DISCOURSES IN ENGLISH AND VIETNAMESE
• 3.1. Nominalization in President Bush’s Speech: Address to Congress (September 20)
• 3.1.1. The Realization of Nominalization
• 3.2. Nominalization in President Nguyen Minh Triet’s Speech: Diễn Văn Khai Mạc Đại Lễ 1000 năm Thăng Long (October 10, 2010)
• 3.2.1. The Realization of Nominalization
• 3.3. Textual Function
• 3.4. Concluding Remarks
• 4. CHAPTER 4: FINDINGS AND DISCUSSION: A CONTRASTIVE COMPARISON
• 4.1. Introduction
• 4.2. The Similarities and the Differences on Linguistic Properties
• 4.3. The Similarities and the Differences on Cultural Properties
• 4.4. Limitation and Suggestions for Further Studies
• REFERENCES

I. Giới thiệu về danh hóa trong diễn ngôn chính trị

Nghiên cứu về danh hóa trong diễn ngôn chính trị là một lĩnh vực quan trọng trong ngữ pháp chức năng hệ thống. Danh hóa được hiểu là quá trình chuyển đổi các động từ và tính từ thành danh từ, từ đó tạo ra những hình thức ngữ pháp mới. Theo Halliday, danh hóa là một trong những nguồn lực mạnh mẽ nhất để tạo ra ẩn dụ ngữ pháp. Điều này đặc biệt quan trọng trong diễn ngôn chính trị, nơi mà ngôn ngữ không chỉ đơn thuần là công cụ giao tiếp mà còn là phương tiện để thực hiện quyền lực và ý thức hệ. Việc sử dụng danh hóa trong diễn ngôn chính trị có thể gây khó khăn cho người nghe trong việc hiểu rõ ý nghĩa mà người nói muốn truyền đạt. Do đó, việc nghiên cứu danh hóa không chỉ giúp làm rõ cấu trúc ngữ pháp mà còn giúp người đọc nhận thức được vai trò của nó trong việc xây dựng và duy trì quyền lực.

1.1. Định nghĩa và phân loại danh hóa

Trong ngữ pháp chức năng, danh hóa được phân loại thành nhiều loại khác nhau. Halliday đã chỉ ra rằng danh hóa có thể được chia thành hai loại chính: danh hóa ý tưởng và danh hóa giao tiếp. Danh hóa ý tưởng liên quan đến việc chuyển đổi các hành động và thuộc tính thành danh từ, trong khi danh hóa giao tiếp tập trung vào việc thể hiện các ý nghĩa modal và mood. Sự phân loại này giúp làm rõ cách mà danh hóa hoạt động trong ngữ cảnh chính trị, nơi mà ngôn ngữ không chỉ đơn thuần là phương tiện truyền đạt thông tin mà còn là công cụ để thể hiện quyền lực và ý thức hệ. Việc hiểu rõ các loại hình danh hóa này sẽ giúp người nghiên cứu có cái nhìn sâu sắc hơn về cách thức mà ngôn ngữ được sử dụng trong các bài phát biểu chính trị.

II. So sánh danh hóa trong tiếng Anh và tiếng Việt

Việc so sánh danh hóa trong tiếng Anh và tiếng Việt cho thấy sự khác biệt rõ rệt trong cách thức sử dụng và cấu trúc ngữ pháp. Trong tiếng Anh, danh hóa thường được sử dụng để tạo ra các cấu trúc phức tạp, giúp tăng cường tính chính xác và rõ ràng trong diễn ngôn. Ngược lại, tiếng Việt có xu hướng sử dụng danh hóa một cách linh hoạt hơn, cho phép người nói thể hiện ý nghĩa một cách tự nhiên và gần gũi hơn. Sự khác biệt này không chỉ phản ánh trong ngữ pháp mà còn trong văn hóa và cách thức giao tiếp của hai ngôn ngữ. Việc hiểu rõ những khác biệt này sẽ giúp người học ngôn ngữ có thể áp dụng hiệu quả hơn trong việc giao tiếp và phân tích các bài phát biểu chính trị.

2.1. Các đặc điểm ngữ pháp của danh hóa

Trong tiếng Anh, danh hóa thường được thực hiện thông qua việc sử dụng các danh từ trừu tượng, trong khi tiếng Việt có thể sử dụng các cụm danh từ hoặc các hình thức khác để thể hiện ý nghĩa tương tự. Điều này cho thấy rằng, mặc dù cả hai ngôn ngữ đều sử dụng danh hóa như một công cụ ngữ pháp, cách thức và mục đích sử dụng có thể khác nhau. Sự khác biệt này có thể ảnh hưởng đến cách mà người nghe tiếp nhận thông tin và hiểu rõ ý nghĩa của các bài phát biểu chính trị. Do đó, việc nghiên cứu và so sánh danh hóa giữa hai ngôn ngữ không chỉ giúp làm rõ các khía cạnh ngữ pháp mà còn mở rộng hiểu biết về văn hóa và tư duy của người nói.

III. Ứng dụng thực tiễn của nghiên cứu danh hóa

Nghiên cứu về danh hóa trong diễn ngôn chính trị có nhiều ứng dụng thực tiễn trong việc giảng dạy ngôn ngữ và phân tích văn bản. Việc hiểu rõ cách thức mà danh hóa hoạt động có thể giúp giáo viên thiết kế các bài học hiệu quả hơn, giúp học sinh nhận thức được vai trò của ngôn ngữ trong việc thể hiện quyền lực và ý thức hệ. Ngoài ra, nghiên cứu này cũng có thể hỗ trợ các nhà phân tích chính trị trong việc đánh giá các bài phát biểu và hiểu rõ hơn về cách mà ngôn ngữ được sử dụng để tạo ra ảnh hưởng. Từ đó, người đọc có thể phát triển kỹ năng phân tích ngôn ngữ và tư duy phản biện, điều này rất cần thiết trong bối cảnh xã hội hiện đại.

3.1. Tác động đến việc giảng dạy ngôn ngữ

Việc tích hợp nghiên cứu về danh hóa vào chương trình giảng dạy ngôn ngữ có thể giúp học sinh phát triển khả năng phân tích ngôn ngữ một cách sâu sắc hơn. Học sinh sẽ được trang bị kiến thức về cách mà danh hóa ảnh hưởng đến ý nghĩa và cách thức giao tiếp trong các bài phát biểu chính trị. Điều này không chỉ giúp họ hiểu rõ hơn về ngôn ngữ mà còn phát triển kỹ năng tư duy phản biện, từ đó có thể áp dụng vào các tình huống giao tiếp thực tế. Hơn nữa, việc nghiên cứu danh hóa cũng có thể giúp học sinh nhận thức được vai trò của ngôn ngữ trong việc thể hiện quyền lực và ý thức hệ, từ đó nâng cao khả năng phân tích và đánh giá các thông điệp chính trị.

Tổng quan nghiên cứu

Nominalization, hay danh hóa, là một hiện tượng ngữ pháp quan trọng trong ngữ pháp chức năng hệ thống (Systemic Functional Grammar - SFG), đóng vai trò trung tâm trong việc tạo ra các phép ẩn dụ ngữ pháp, đặc biệt trong diễn ngôn chính trị. Theo ước tính, trong bài diễn văn của Tổng thống George W. Bush sau sự kiện 11/9/2001, nominalization xuất hiện với mật độ 77 lần trên 1000 từ, trong khi bài diễn văn của Chủ tịch Nguyễn Minh Triết có mật độ 38 lần trên 1000 từ. Nghiên cứu tập trung phân tích danh hóa trong diễn ngôn chính trị tiếng Anh và tiếng Việt, nhằm làm rõ bản chất, cấu trúc ngữ pháp và chức năng của danh hóa, đồng thời so sánh sự tương đồng và khác biệt giữa hai ngôn ngữ trong bối cảnh văn hóa và chính trị khác nhau.

Mục tiêu cụ thể của nghiên cứu là: (1) xác định bản chất của danh hóa trong tiếng Anh và tiếng Việt; (2) phân tích cấu trúc ngữ pháp và chức năng của danh hóa trong diễn ngôn chính trị; (3) so sánh các đặc điểm ngôn ngữ và văn hóa liên quan đến danh hóa giữa hai ngôn ngữ. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hai bài diễn văn chính trị tiêu biểu: bài phát biểu của Tổng thống Bush tại Quốc hội Mỹ năm 2001 và bài diễn văn của Chủ tịch Nguyễn Minh Triết tại lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội năm 2010. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp công cụ phân tích ngôn ngữ chính trị, giúp giải mã các thông điệp ẩn chứa quyền lực và ý thức hệ, đồng thời hỗ trợ giảng dạy và dịch thuật trong lĩnh vực ngôn ngữ học chính trị.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết Ngữ pháp chức năng hệ thống (SFG) của Halliday, tập trung vào ba chức năng ngữ nghĩa cơ bản: ý niệm (ideational), quan hệ (interpersonal) và văn bản (textual). Danh hóa được xem là một dạng ẩn dụ ngữ pháp (grammatical metaphor), trong đó các động từ hoặc tính từ được chuyển đổi thành danh từ, tạo ra sự trừu tượng hóa và khách quan hóa thông tin. Halliday (1994) nhấn mạnh danh hóa là nguồn lực mạnh mẽ nhất để tạo ra ẩn dụ ngữ pháp, giúp biến các quá trình thành các thực thể trừu tượng, phục vụ cho việc biểu đạt quyền lực và ý thức hệ trong diễn ngôn chính trị.

Ngoài ra, nghiên cứu cũng vận dụng các khái niệm về vai trò ngữ nghĩa (semantic roles) như tác nhân, mục tiêu, hiện tượng, hoàn cảnh để phân tích chức năng danh hóa trong câu. Các mô hình phân tích về chức năng chủ đề (Theme) và vị đề (Rheme) được sử dụng để đánh giá vai trò của danh hóa trong cấu trúc văn bản. Lý thuyết về quyền lực và ý thức hệ trong ngôn ngữ chính trị cũng được tích hợp nhằm giải thích tác động xã hội của danh hóa.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp mô tả kết hợp so sánh đối chiếu (descriptive and contrastive analysis) dựa trên dữ liệu thu thập từ hai bài diễn văn chính trị tiêu biểu bằng tiếng Anh và tiếng Việt. Cỡ mẫu gồm toàn bộ văn bản của bài phát biểu Tổng thống Bush (khoảng 2000 từ) và bài diễn văn của Chủ tịch Nguyễn Minh Triết (khoảng 1500 từ). Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu mục tiêu (purposive sampling) nhằm đảm bảo tính đại diện cho diễn ngôn chính trị trong hai ngôn ngữ.

Phân tích dữ liệu được thực hiện theo hai bước: (1) thống kê và phân loại các dạng danh hóa (lexical nominalization, clausal nominalization) và (2) phân tích chức năng danh hóa theo ba metafunctions của SFG: ý niệm, quan hệ và văn bản. Các công cụ phân tích bao gồm bảng thống kê tần suất, phân tích vai trò ngữ nghĩa, phân tích chủ đề-vị đề và so sánh văn hóa ngôn ngữ. Timeline nghiên cứu kéo dài khoảng 6 tháng, từ thu thập dữ liệu, phân tích đến tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Tần suất và loại hình danh hóa: Trong bài diễn văn của Tổng thống Bush, có 230 danh hóa, mật độ 77/1000 từ, trong đó 59% là danh hóa từ từ vựng (lexical nominalization) và 41% từ mệnh đề (clausal nominalization). Ngược lại, bài diễn văn của Chủ tịch Nguyễn Minh Triết có 59 danh hóa, mật độ 38/1000 từ, chủ yếu là danh hóa từ từ vựng (98.3%), danh hóa từ mệnh đề rất ít (1.7%).

2. Chức năng ý niệm: Danh hóa chủ yếu đóng vai trò hoàn cảnh (29% trong bài Bush, 30.7% trong bài Triết), mục tiêu (18% và 20%), hiện tượng (12% và 13%) và định danh (13% trong bài Triết). Danh hóa giúp xóa bỏ tác nhân, tạo ra sự khách quan hóa và trừu tượng hóa thông tin, làm cho các khái niệm chính trị trở nên bất biến và khó tranh cãi.

3. Chức năng quan hệ: Danh hóa thường xuất hiện ở vị trí bổ ngữ (59% trong bài Bush, 61% trong bài Triết), phụ ngữ (29% và 30%) và chủ ngữ (12% và 8.5%). Danh hóa giúp người nói thể hiện quyền lực một cách tinh vi, vừa khẳng định quyền uy vừa tạo khoảng cách xã hội với người nghe.

4. Chức năng văn bản: Danh hóa chủ yếu xuất hiện ở vị trí vị đề (88% trong bài Bush, 91.5% trong bài Triết), giúp tạo sự liên kết và phát triển luận điểm theo chuỗi logic. Việc lặp lại các danh từ trừu tượng như "freedom", "security", "hòa bình", "anh hùng" tạo nên sự nhấn mạnh và tính thuyết phục cao.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của sự khác biệt về tần suất danh hóa giữa hai bài diễn văn phản ánh đặc điểm ngôn ngữ và văn hóa: tiếng Anh là ngôn ngữ linh hoạt, có nhiều hậu tố danh hóa, trong khi tiếng Việt là ngôn ngữ phân tích, sử dụng các tiền tố danh hóa và cấu trúc phức tạp hơn. Văn hóa Mỹ với chủ nghĩa cá nhân mạnh mẽ thể hiện qua việc sử dụng danh hóa để khách quan hóa và giấu đi quyền lực cá nhân, trong khi văn hóa Việt Nam mang tính tập thể, chủ nghĩa yêu nước và sự gắn kết cộng đồng được thể hiện qua các danh từ mang tính tập thể và sở hữu rõ ràng.

So sánh với các nghiên cứu trước, kết quả phù hợp với quan điểm của Halliday về vai trò của danh hóa trong việc tạo ra sự trừu tượng và quyền lực trong diễn ngôn chính trị. Việc sử dụng danh hóa như một công cụ ngôn ngữ để biểu đạt ý thức hệ và quyền lực được minh chứng rõ qua các ví dụ trong hai bài diễn văn. Biểu đồ tần suất danh hóa theo loại và chức năng có thể minh họa rõ nét sự khác biệt giữa hai ngôn ngữ và văn hóa.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường giảng dạy danh hóa trong ngôn ngữ học chính trị: Các giảng viên nên tích hợp kiến thức về danh hóa và ẩn dụ ngữ pháp vào chương trình học, giúp sinh viên hiểu sâu sắc cách thức ngôn ngữ thể hiện quyền lực và ý thức hệ trong diễn ngôn chính trị.

2. Phát triển tài liệu giảng dạy so sánh tiếng Anh - tiếng Việt: Soạn thảo tài liệu tập trung vào sự khác biệt và tương đồng trong danh hóa giữa hai ngôn ngữ, hỗ trợ học viên nâng cao kỹ năng phân tích và dịch thuật chính xác.

3. Hướng dẫn dịch thuật chính trị chú trọng danh hóa: Các dịch giả cần nhận thức rõ về tần suất và chức năng danh hóa trong từng ngôn ngữ để tránh dịch sai lệch ý nghĩa, đặc biệt không nên dịch các động từ tiếng Việt thành danh từ tiếng Anh một cách máy móc.

4. Khuyến khích nghiên cứu mở rộng về ẩn dụ ngữ pháp trong các thể loại khác: Nghiên cứu nên mở rộng sang các thể loại như báo chí, pháp luật để hiểu rõ hơn về vai trò của danh hóa và các dạng ẩn dụ khác trong các lĩnh vực ngôn ngữ chuyên ngành.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Giảng viên và sinh viên ngành Ngôn ngữ học và Ngữ pháp chức năng hệ thống: Giúp hiểu sâu về lý thuyết danh hóa và ứng dụng trong phân tích diễn ngôn chính trị.

2. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ chính trị và truyền thông: Cung cấp công cụ phân tích ngôn ngữ quyền lực và ý thức hệ trong các bài phát biểu chính trị.

3. Dịch giả và biên tập viên chuyên dịch thuật chính trị: Hỗ trợ nâng cao kỹ năng dịch thuật chính xác, tránh sai lệch ý nghĩa do khác biệt ngôn ngữ và văn hóa.

4. Giáo viên tiếng Anh và tiếng Việt: Tài liệu tham khảo để xây dựng bài giảng về ngữ pháp nâng cao, đặc biệt là về danh hóa và ẩn dụ ngữ pháp trong văn bản chính trị.

Câu hỏi thường gặp

1. Danh hóa là gì và tại sao nó quan trọng trong diễn ngôn chính trị?
   Danh hóa là quá trình chuyển đổi động từ hoặc tính từ thành danh từ, giúp trừu tượng hóa và khách quan hóa thông tin. Trong diễn ngôn chính trị, danh hóa giúp tạo ra các khái niệm bất biến, làm tăng tính thuyết phục và thể hiện quyền lực một cách tinh vi.

2. Danh hóa trong tiếng Anh và tiếng Việt có điểm gì khác biệt?
   Tiếng Anh sử dụng nhiều hậu tố danh hóa như -tion, -ment, -ness, trong khi tiếng Việt dùng các tiền tố như sự, việc, cái, niềm. Tiếng Anh có nhiều danh hóa từ mệnh đề hơn, còn tiếng Việt thường dùng cấu trúc "danh từ + của + bổ ngữ" để biểu đạt sở hữu.

3. Làm thế nào danh hóa thể hiện quyền lực trong bài phát biểu của Tổng thống Bush?
   Danh hóa giúp xóa bỏ tác nhân cụ thể, tạo ra các khái niệm trừu tượng như "war", "freedom", "security" được xem là bất biến và không thể tranh cãi, qua đó gián tiếp thể hiện quyền lực và sự quyết đoán của người nói.

4. Tại sao mật độ danh hóa trong bài diễn văn tiếng Anh cao hơn tiếng Việt?
   Do đặc điểm ngôn ngữ tiếng Anh linh hoạt hơn trong việc tạo danh từ từ các từ loại khác, đồng thời văn hóa phương Tây có xu hướng khách quan hóa và trừu tượng hóa thông tin nhiều hơn so với văn hóa Việt Nam mang tính tập thể và chủ quan.

5. Danh hóa ảnh hưởng thế nào đến việc dịch thuật các bài diễn văn chính trị?
   Dịch giả cần hiểu rõ chức năng và tần suất danh hóa trong từng ngôn ngữ để tránh dịch sai lệch ý nghĩa, đặc biệt không nên dịch các động từ tiếng Việt thành danh từ tiếng Anh một cách máy móc, vì điều này có thể làm thay đổi sắc thái và ý đồ của bài phát biểu.

Kết luận

• Danh hóa là công cụ ngữ pháp quan trọng trong diễn ngôn chính trị, giúp tạo ra sự trừu tượng, khách quan và thể hiện quyền lực.
• Bài diễn văn của Tổng thống Bush có mật độ danh hóa cao hơn (77/1000 từ) so với bài diễn văn của Chủ tịch Nguyễn Minh Triết (38/1000 từ).
• Danh hóa trong tiếng Anh và tiếng Việt có nhiều điểm tương đồng về chức năng nhưng khác biệt về hình thức và tần suất do đặc điểm ngôn ngữ và văn hóa.
• Danh hóa góp phần thể hiện ý thức hệ và quyền lực trong diễn ngôn chính trị, đồng thời tạo sự liên kết và phát triển luận điểm trong văn bản.
• Nghiên cứu mở ra hướng phát triển cho giảng dạy, dịch thuật và nghiên cứu sâu hơn về ẩn dụ ngữ pháp trong các thể loại ngôn ngữ khác.

Next steps: Mở rộng nghiên cứu sang các thể loại khác như báo chí, pháp luật; phát triển tài liệu giảng dạy và hướng dẫn dịch thuật chuyên sâu về danh hóa.

Call to action: Các nhà nghiên cứu, giảng viên và dịch giả nên áp dụng kiến thức về danh hóa để nâng cao chất lượng phân tích và truyền đạt trong lĩnh vực ngôn ngữ chính trị.