Tổng quan nghiên cứu

Chế độ bảo hiểm xã hội (BHXH) tử tuất là một trong những chính sách an sinh xã hội quan trọng, góp phần đảm bảo ổn định cuộc sống cho thân nhân người lao động (NLĐ) khi người lao động không may qua đời. Tại Việt Nam, theo số liệu từ BHXH tỉnh Yên Bái, từ năm 2020 đến 2022, số người tham gia BHXH tăng từ 68.623 lên 78.781 người, trong đó số người nhận trợ cấp tử tuất hàng tháng và một lần cũng có sự biến động đáng kể, phản ánh sự phát triển và thách thức trong thực tiễn thi hành chế độ này. Luận văn tập trung nghiên cứu pháp luật về chế độ BHXH tử tuất và thực tiễn thi hành tại tỉnh Yên Bái trong giai đoạn 2020-2022, nhằm làm rõ các quy định pháp luật, đánh giá thực trạng thi hành và đề xuất giải pháp hoàn thiện.

Mục tiêu nghiên cứu cụ thể gồm phân tích các vấn đề lý luận về chế độ tử tuất, đánh giá thực trạng pháp luật và thi hành tại địa phương, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật hiện hành tại Việt Nam, đặc biệt là Luật BHXH năm 2014 và các văn bản hướng dẫn, cùng với khảo sát thực tiễn tại tỉnh Yên Bái – một tỉnh miền núi có điều kiện kinh tế xã hội còn nhiều khó khăn, dân cư phân bố không đồng đều, với tỷ lệ hộ nghèo và cận nghèo cao. Việc nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ quyền lợi NLĐ và thân nhân, đồng thời góp phần phát triển kinh tế xã hội địa phương thông qua việc hoàn thiện chính sách BHXH tử tuất.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về bảo hiểm xã hội và an sinh xã hội, trong đó có:

  • Lý thuyết an sinh xã hội: BHXH là công cụ bảo vệ xã hội, đảm bảo quyền lợi cho NLĐ và thân nhân khi gặp rủi ro như ốm đau, tai nạn, tử vong.
  • Lý thuyết quyền lợi và nghĩa vụ trong quan hệ lao động: Quyền lợi của NLĐ được pháp luật bảo vệ thông qua các chế độ BHXH, trong đó chế độ tử tuất là sự hỗ trợ cho thân nhân NLĐ khi người lao động qua đời.
  • Mô hình quản lý và thực thi pháp luật BHXH: Bao gồm các nguyên tắc quản lý quỹ BHXH, tổ chức thực hiện, và các quy trình giải quyết chế độ tử tuất.

Các khái niệm chính được làm rõ gồm: chế độ tử tuất, đối tượng tham gia BHXH bắt buộc và tự nguyện, thân nhân được hưởng chế độ tử tuất, các loại trợ cấp (mai táng, tuất hàng tháng, tuất một lần), nguyên tắc đóng – hưởng, và các điều kiện hưởng chế độ.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp:

  • Phương pháp hồi cứu tài liệu: Thu thập, phân tích các văn bản pháp luật hiện hành, các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về chế độ tử tuất và BHXH.
  • Phương pháp phân tích tổng hợp: Đánh giá các quy định pháp luật, thực trạng thi hành, từ đó tổng hợp các vấn đề tồn tại và đề xuất giải pháp.
  • Phương pháp so sánh: So sánh quy định pháp luật Việt Nam qua các thời kỳ, so sánh với một số quốc gia như Đài Loan, Trung Quốc để rút ra bài học kinh nghiệm.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm số liệu thống kê từ BHXH tỉnh Yên Bái giai đoạn 2020-2022, các báo cáo của Ban chỉ đạo phát triển đối tượng tham gia BHXH tỉnh, cùng các văn bản pháp luật như Luật BHXH 2014, Nghị định 143/2018/NĐ-CP, Thông tư hướng dẫn. Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ số liệu và hồ sơ liên quan đến chế độ tử tuất tại tỉnh Yên Bái trong giai đoạn nghiên cứu. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp định tính và định lượng, đảm bảo tính khách quan và chính xác.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng trưởng số người tham gia BHXH và hưởng chế độ tử tuất: Từ năm 2020 đến 2022, số người tham gia BHXH tại Yên Bái tăng từ 68.623 lên 78.781 người, số người nhận trợ cấp tử tuất hàng tháng dao động từ 116 đến 180 người, số người nhận trợ cấp tuất một lần khoảng 3.198 người. Điều này cho thấy sự mở rộng đối tượng tham gia BHXH và sự quan tâm đến chế độ tử tuất.

  2. Chênh lệch điều kiện hưởng giữa BHXH bắt buộc và tự nguyện: Người tham gia BHXH bắt buộc chỉ cần đóng đủ 12 tháng để được hưởng trợ cấp mai táng, trong khi người tham gia BHXH tự nguyện phải đóng tối thiểu 60 tháng mới được hưởng chế độ này. Sự khác biệt này gây khó khăn và hạn chế sự tham gia BHXH tự nguyện.

  3. Mức hưởng trợ cấp tuất hàng tháng thấp và không tương xứng với mức đóng: Mức trợ cấp tuất hàng tháng được tính bằng tỷ lệ phần trăm mức lương cơ sở, không phụ thuộc vào mức đóng BHXH của người lao động, dẫn đến sự bất công giữa các thân nhân người lao động có mức đóng khác nhau. Mức trợ cấp tuất một lần được tính dựa trên số năm đóng BHXH và mức bình quân tiền lương, phù hợp hơn với nguyên tắc đóng – hưởng.

  4. Thủ tục giải quyết chế độ tử tuất còn phức tạp: Hồ sơ, thủ tục giải quyết chế độ tử tuất gồm nhiều giấy tờ, thời gian giải quyết tối đa 15 ngày làm việc, tuy nhiên vẫn còn tồn tại khó khăn trong việc tiếp cận và hoàn thiện hồ sơ, đặc biệt tại các vùng sâu, vùng xa của tỉnh Yên Bái.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các tồn tại trên xuất phát từ đặc điểm kinh tế xã hội của tỉnh Yên Bái với địa hình phức tạp, dân cư phân bố không đồng đều, trình độ dân trí còn hạn chế, tỷ lệ hộ nghèo cao. Sự khác biệt trong điều kiện hưởng giữa BHXH bắt buộc và tự nguyện làm giảm động lực tham gia BHXH tự nguyện, ảnh hưởng đến mục tiêu mở rộng đối tượng tham gia. Mức trợ cấp tuất hàng tháng thấp không đảm bảo cuộc sống tối thiểu cho thân nhân, gây bức xúc xã hội và tiềm ẩn nguy cơ trục lợi.

So sánh với các quốc gia như Đài Loan, nơi mọi lao động đều bắt buộc tham gia BHXH với các chế độ tử tuất được quy định rõ ràng và mức trợ cấp tương đối cao, cho thấy Việt Nam cần hoàn thiện chính sách để phù hợp hơn với thực tiễn và đảm bảo công bằng xã hội. Việc ứng dụng công nghệ thông tin trong giải quyết thủ tục đã có bước tiến, nhưng cần tiếp tục cải cách để giảm thiểu thủ tục hành chính, tạo thuận lợi cho người dân.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng số người tham gia BHXH và số người hưởng chế độ tử tuất qua các năm, bảng so sánh điều kiện và mức hưởng giữa BHXH bắt buộc và tự nguyện, giúp minh họa rõ nét các vấn đề nghiên cứu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về điều kiện hưởng chế độ tử tuất: Điều chỉnh giảm thời gian đóng BHXH tối thiểu đối với BHXH tự nguyện từ 60 tháng xuống gần bằng BHXH bắt buộc (khoảng 12-24 tháng) để khuyến khích người dân tham gia. Chủ thể thực hiện: Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội, BHXH Việt Nam. Thời gian: 1-2 năm.

  2. Xây dựng cơ chế tính mức hưởng trợ cấp tuất hàng tháng dựa trên mức đóng BHXH: Áp dụng nguyên tắc đóng – hưởng để đảm bảo công bằng, tránh thiệt thòi cho thân nhân người lao động đóng BHXH cao. Chủ thể thực hiện: Quốc hội, Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội. Thời gian: 2 năm.

  3. Đơn giản hóa thủ tục giải quyết chế độ tử tuất, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin: Phát triển hệ thống hồ sơ điện tử, hỗ trợ người dân vùng sâu vùng xa trong việc nộp hồ sơ và nhận trợ cấp. Chủ thể thực hiện: BHXH Việt Nam, UBND tỉnh Yên Bái. Thời gian: 1 năm.

  4. Tăng cường tuyên truyền, phổ biến pháp luật BHXH tử tuất tại địa phương: Đẩy mạnh phối hợp với các sở, ngành, tổ chức đoàn thể để nâng cao nhận thức người dân, đặc biệt là đồng bào dân tộc thiểu số. Chủ thể thực hiện: BHXH tỉnh Yên Bái, các tổ chức chính trị – xã hội. Thời gian: liên tục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ, công chức ngành BHXH và lao động: Nắm bắt rõ các quy định pháp luật, thực tiễn thi hành để nâng cao hiệu quả công tác quản lý và giải quyết chế độ tử tuất.

  2. Nhà làm luật và cơ quan quản lý nhà nước: Tham khảo để hoàn thiện chính sách, điều chỉnh quy định phù hợp với thực tế và nhu cầu của người dân.

  3. Người lao động và thân nhân: Hiểu rõ quyền lợi, điều kiện hưởng chế độ tử tuất, từ đó bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình khi tham gia BHXH.

  4. Giảng viên, sinh viên ngành Luật và Kinh tế: Tài liệu tham khảo phục vụ nghiên cứu, giảng dạy về pháp luật BHXH và chính sách an sinh xã hội.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chế độ tử tuất là gì và ai được hưởng?
    Chế độ tử tuất là khoản trợ cấp do quỹ BHXH chi trả nhằm hỗ trợ thân nhân người lao động đã qua đời. Người hưởng là thân nhân như vợ/chồng, con, cha mẹ có nghĩa vụ nuôi dưỡng theo quy định pháp luật.

  2. Điều kiện để thân nhân được hưởng trợ cấp tuất hàng tháng là gì?
    Người lao động phải đóng BHXH đủ 15 năm trở lên hoặc đang hưởng lương hưu, chết do tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp. Thân nhân phải thuộc nhóm đối tượng quy định và có thu nhập thấp hơn mức lương cơ sở.

  3. Tại sao mức trợ cấp tuất hàng tháng không phụ thuộc vào mức đóng BHXH?
    Hiện nay, mức trợ cấp tuất hàng tháng được tính theo mức lương cơ sở nhằm đảm bảo sự công bằng xã hội, tuy nhiên điều này gây bất cập vì không phản ánh đúng nguyên tắc đóng – hưởng.

  4. Thủ tục giải quyết chế độ tử tuất có phức tạp không?
    Thủ tục gồm nhiều giấy tờ như giấy chứng tử, hồ sơ thân nhân, biên bản giám định y khoa... Thời gian giải quyết tối đa 15 ngày làm việc, tuy nhiên tại vùng sâu vùng xa còn gặp khó khăn trong tiếp cận.

  5. Có sự khác biệt nào giữa BHXH bắt buộc và tự nguyện về chế độ tử tuất?
    BHXH bắt buộc có nhiều chế độ trợ cấp hơn và điều kiện hưởng thấp hơn (đóng từ 12 tháng), trong khi BHXH tự nguyện chỉ có trợ cấp mai táng và tuất một lần, với điều kiện đóng tối thiểu 60 tháng, gây hạn chế cho người tham gia tự nguyện.

Kết luận

  • Chế độ BHXH tử tuất là chính sách an sinh xã hội quan trọng, bảo vệ quyền lợi thân nhân NLĐ khi người lao động qua đời.
  • Thực tiễn thi hành tại tỉnh Yên Bái cho thấy số người tham gia BHXH và hưởng chế độ tử tuất tăng đều, nhưng còn nhiều tồn tại về điều kiện hưởng, mức trợ cấp và thủ tục hành chính.
  • Mức trợ cấp tuất hàng tháng hiện nay chưa phản ánh đúng nguyên tắc đóng – hưởng, gây bất công cho thân nhân người lao động.
  • Luận văn đề xuất hoàn thiện pháp luật, đơn giản hóa thủ tục, tăng cường tuyên truyền và ứng dụng công nghệ để nâng cao hiệu quả thi hành.
  • Các bước tiếp theo gồm nghiên cứu sâu hơn về tác động chính sách, phối hợp với các cơ quan liên quan để triển khai các giải pháp đề xuất, góp phần phát triển hệ thống BHXH bền vững.

Hành động ngay: Các cơ quan quản lý, nhà làm luật và người lao động cần phối hợp để hoàn thiện và thực thi hiệu quả chế độ BHXH tử tuất, đảm bảo quyền lợi và an sinh xã hội cho cộng đồng.