Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh thế kỷ XXI – kỷ nguyên của khoa học công nghệ và sự bùng nổ thông tin, ngành giáo dục Việt Nam đang chịu áp lực đổi mới mạnh mẽ nhằm hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Môn Ngữ văn, với vai trò trọng yếu trong phát triển dân trí và giáo dục nhân cách, đang đối mặt với nhiều thách thức về chất lượng giảng dạy và tâm lý học sinh. Thực trạng dạy học môn Ngữ văn hiện nay còn nhiều hạn chế, đặc biệt là phương pháp giảng dạy chưa thực sự đổi mới, dẫn đến sự chán nản và thiếu hứng thú của học sinh. Trước tình hình đó, việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tiếp cận thi pháp tác giả được xem là một giải pháp cấp thiết nhằm nâng cao hiệu quả giờ học, bồi dưỡng năng lực cảm thụ và tình yêu văn học cho học sinh.

Luận văn tập trung nghiên cứu việc dạy học đoạn trích “Hạnh phúc của một tang gia” trong tiểu thuyết Số đỏ của nhà văn Vũ Trọng Phụng từ góc độ thi pháp tiểu thuyết. Phạm vi nghiên cứu bao gồm học sinh lớp 11 ban cơ bản tại các trường trung học phổ thông, với mục tiêu vận dụng lý thuyết thi pháp học để đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm văn chương, góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy môn Ngữ văn. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc hiện đại hóa chương trình và phương pháp dạy học, đồng thời giúp học sinh phát triển năng lực nhận thức và cảm thụ văn học một cách toàn diện.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: Thi pháp học hiện đại và lý thuyết tiểu thuyết. Thi pháp học là bộ môn khoa học nghiên cứu các nguyên tắc, phương tiện và thủ pháp nghệ thuật tạo nên tính đặc sắc của tác phẩm văn học, tập trung vào mối quan hệ biện chứng giữa hình thức và nội dung. Lý thuyết tiểu thuyết cung cấp cơ sở để phân tích các yếu tố cấu thành tiểu thuyết như nhân vật, cốt truyện, kết cấu, không gian – thời gian nghệ thuật, ngôn ngữ và điểm nhìn.

Các khái niệm chính được vận dụng gồm:

  • Thi pháp tiểu thuyết: Hệ thống các thủ pháp nghệ thuật đặc trưng trong tiểu thuyết, bao gồm cách xây dựng nhân vật, kết cấu cốt truyện, ngôn ngữ và điểm nhìn.
  • Tiểu thuyết phóng sự: Thể loại tiểu thuyết kết hợp chất liệu phóng sự với nghệ thuật tự sự, đặc trưng bởi tính hiện thực và tính thời sự cao.
  • Giọng điệu trào phúng: Phương tiện nghệ thuật được Vũ Trọng Phụng sử dụng để phê phán xã hội qua các tình huống và nhân vật điển hình.
  • Phương pháp tiếp cận đồng bộ: Kết hợp các phương pháp lịch sử, cấu trúc và xã hội học trong nghiên cứu và giảng dạy tác phẩm văn học.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu lý luận kết hợp khảo sát thực trạng và thực nghiệm giảng dạy. Cụ thể:

  • Phương pháp lý luận: Phân tích, tổng hợp các tài liệu về thi pháp học, tiểu thuyết và văn nghiệp Vũ Trọng Phụng.
  • Phương pháp khảo sát: Khảo sát thực trạng dạy học tác phẩm văn chương và đoạn trích “Hạnh phúc của một tang gia” tại các trường phổ thông.
  • Phương pháp thực nghiệm: Thiết kế giáo án và tổ chức dạy thử nghiệm đoạn trích theo hướng tiếp cận thi pháp tác giả, đánh giá hiệu quả qua kết quả học tập và phản hồi của học sinh.

Cỡ mẫu khảo sát gồm học sinh lớp 11 ban cơ bản tại một số trường trung học phổ thông, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong một học kỳ, từ khảo sát thực trạng đến thực nghiệm giảng dạy và thu thập dữ liệu đánh giá.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học văn còn nhiều hạn chế: Khoảng 70% giáo viên vẫn áp dụng phương pháp truyền thống, thiên về giảng giải và nhồi nhét kiến thức, khiến học sinh thiếu hứng thú và chủ động trong học tập. Tâm lý chán học Văn phổ biến ở hơn 60% học sinh khảo sát.

  2. Thi pháp học chưa được vận dụng hiệu quả trong giảng dạy: Chỉ khoảng 25% giáo viên biết và áp dụng các kiến thức thi pháp học trong phân tích tác phẩm, dẫn đến việc dạy học chưa phát huy được tính nghệ thuật và chiều sâu nội dung của văn bản.

  3. Phương pháp dạy học theo hướng thi pháp tác giả nâng cao hiệu quả tiếp nhận: Qua thực nghiệm dạy học đoạn trích “Hạnh phúc của một tang gia”, học sinh có sự tiến bộ rõ rệt về khả năng phân tích, cảm thụ và trình bày ý kiến cá nhân, với tỷ lệ học sinh đạt điểm khá giỏi tăng từ 40% lên 75%.

  4. Sự kết hợp các phương pháp dạy học đa dạng tạo sự hứng thú: Việc kết hợp phương pháp đọc sáng tạo, phân tích thi pháp, liên môn với hội họa và điện ảnh giúp học sinh tiếp cận tác phẩm một cách sinh động, tăng cường khả năng tư duy phản biện và sáng tạo.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy phương pháp dạy học theo hướng thi pháp tác giả phù hợp với đặc điểm tâm lý và nhu cầu học tập của học sinh hiện nay. Việc tập trung phân tích các yếu tố thi pháp như kết cấu, điểm nhìn, ngôn ngữ trào phúng giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về giá trị nghệ thuật và tư tưởng của tác phẩm, từ đó phát triển năng lực cảm thụ và tư duy phản biện.

So với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã bổ sung bằng chứng thực nghiệm cụ thể về hiệu quả của phương pháp này trong môi trường giáo dục phổ thông. Việc kết hợp liên môn với hội họa và điện ảnh cũng là điểm mới, góp phần trực quan hóa nội dung, tạo sự hấp dẫn và tăng cường khả năng ghi nhớ cho học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ học sinh đạt điểm khá giỏi trước và sau thực nghiệm, bảng tổng hợp các phương pháp dạy học được áp dụng và mức độ hài lòng của học sinh, giúp minh họa rõ nét hiệu quả đổi mới phương pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về thi pháp học: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về lý thuyết và phương pháp dạy học theo hướng thi pháp tác giả, nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng giảng dạy cho giáo viên Ngữ văn. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Xây dựng và phổ biến giáo án mẫu theo hướng thi pháp học: Phát triển hệ thống giáo án, tài liệu tham khảo cụ thể cho từng tác phẩm, đặc biệt là các đoạn trích tiêu biểu như “Hạnh phúc của một tang gia”, giúp giáo viên dễ dàng áp dụng và sáng tạo trong giảng dạy. Triển khai trong năm học tiếp theo.

  3. Kết hợp phương pháp dạy học đa dạng, liên môn: Khuyến khích giáo viên sử dụng các phương pháp đọc sáng tạo, phân tích thi pháp, kết hợp với hoạt động hội họa, điện ảnh để trực quan hóa nội dung, tăng tính hấp dẫn và hiệu quả giờ học. Chủ thể thực hiện là giáo viên và nhà trường, áp dụng ngay trong các tiết học.

  4. Đẩy mạnh nghiên cứu và ứng dụng thi pháp học trong chương trình phổ thông: Bộ Giáo dục và Đào tạo cần xem xét bổ sung nội dung thi pháp học vào chương trình và sách giáo khoa Ngữ văn, tạo cơ sở lý luận vững chắc cho việc đổi mới phương pháp dạy học. Lộ trình thực hiện trong 3-5 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn phổ thông: Nhận được hướng dẫn cụ thể về phương pháp dạy học theo thi pháp tác giả, giúp nâng cao chất lượng giảng dạy và phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh.

  2. Sinh viên sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá để hiểu sâu về thi pháp học và ứng dụng thực tiễn trong giảng dạy, chuẩn bị hành trang nghề nghiệp hiệu quả.

  3. Nhà nghiên cứu văn học và phương pháp dạy học: Cung cấp cơ sở lý luận và dữ liệu thực nghiệm về việc vận dụng thi pháp học trong giáo dục phổ thông, mở rộng hướng nghiên cứu liên ngành.

  4. Cán bộ quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và đổi mới chương trình, phương pháp dạy học môn Ngữ văn phù hợp với xu thế phát triển giáo dục hiện đại.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thi pháp học là gì và tại sao lại quan trọng trong dạy học văn?
    Thi pháp học là khoa học nghiên cứu các nguyên tắc, phương tiện nghệ thuật tạo nên tính đặc sắc của tác phẩm văn học. Nó giúp giáo viên và học sinh hiểu sâu sắc cấu trúc, hình thức và nội dung tác phẩm, từ đó nâng cao hiệu quả cảm thụ và phân tích văn học.

  2. Phương pháp dạy học theo hướng thi pháp tác giả khác gì so với phương pháp truyền thống?
    Phương pháp này tập trung vào phân tích các yếu tố thi pháp đặc trưng của tác giả trong tác phẩm, giúp học sinh tiếp cận văn bản một cách bài bản, phát triển tư duy phản biện và sáng tạo, thay vì chỉ học thuộc lòng hoặc phân tích nội dung xã hội đơn thuần.

  3. Làm thế nào để áp dụng thi pháp học vào dạy đoạn trích “Hạnh phúc của một tang gia”?
    Giáo viên hướng dẫn học sinh phân tích kết cấu, điểm nhìn, ngôn ngữ trào phúng và các chi tiết nghệ thuật đặc sắc trong đoạn trích, kết hợp hoạt động đọc sáng tạo và liên môn để tăng tính sinh động và hấp dẫn.

  4. Phương pháp đọc sáng tạo có vai trò gì trong dạy học văn?
    Đọc sáng tạo giúp học sinh chủ động khám phá, tưởng tượng và liên tưởng từ văn bản, phát triển khả năng cảm thụ và sáng tạo cá nhân, đồng thời tăng sự hứng thú và tương tác trong giờ học.

  5. Làm sao để khắc phục tâm lý chán học Văn ở học sinh?
    Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng thi pháp tác giả, kết hợp các hoạt động đa dạng, trực quan và liên môn, tạo môi trường học tập tích cực, giúp học sinh cảm nhận được giá trị nghệ thuật và ý nghĩa sâu sắc của tác phẩm.

Kết luận

  • Luận văn khẳng định vai trò thiết yếu của thi pháp học trong đổi mới phương pháp dạy học môn Ngữ văn, góp phần nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh.
  • Phương pháp dạy học theo hướng thi pháp tác giả giúp học sinh hiểu sâu sắc cấu trúc, ngôn ngữ và giọng điệu trào phúng trong đoạn trích “Hạnh phúc của một tang gia”, từ đó phát triển tư duy phản biện và sáng tạo.
  • Thực nghiệm giảng dạy cho thấy sự tiến bộ rõ rệt về kết quả học tập và thái độ học tập của học sinh khi áp dụng phương pháp này.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm đào tạo giáo viên, xây dựng giáo án mẫu, kết hợp phương pháp đa dạng và hoàn thiện chương trình Ngữ văn phổ thông.
  • Khuyến khích các nhà giáo dục, nghiên cứu và quản lý giáo dục tiếp tục nghiên cứu, ứng dụng và phát triển phương pháp dạy học theo thi pháp học trong thực tiễn giáo dục phổ thông.

Hãy cùng chung tay đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn để tạo nên những giờ học hấp dẫn, hiệu quả và truyền cảm hứng cho thế hệ học sinh hôm nay và mai sau!