Tổng quan nghiên cứu

Kiểm toán thu ngân sách nhà nước (NSNN) tại cơ quan thuế trong kiểm toán ngân sách địa phương (NSĐP) là một lĩnh vực quan trọng nhằm đảm bảo tính minh bạch, chính xác và hiệu quả trong quản lý tài chính công. Theo báo cáo của Kiểm toán Nhà nước khu vực VII, trong giai đoạn 2018-2019, đã thực hiện 06 cuộc kiểm toán NSĐP tại 06 tỉnh Tây Bắc gồm Lào Cai, Điện Biên, Lai Châu, Yên Bái, Phú Thọ và Sơn La. Các cuộc kiểm toán này tập trung vào đánh giá chất lượng công tác thu NSNN do cơ quan thuế quản lý, với mục tiêu phát hiện sai phạm, kiến nghị xử lý tài chính và nâng cao hiệu quả quản lý thu ngân sách địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là hệ thống hóa cơ sở lý luận về kiểm toán thu NSNN tại cơ quan thuế, đánh giá thực trạng công tác kiểm toán thu NSNN tại Kiểm toán Nhà nước khu vực VII, xác định các hạn chế và nguyên nhân, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng kiểm toán thu NSNN tại cơ quan thuế trong kiểm toán NSĐP. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 06 tỉnh thuộc khu vực Tây Bắc trong giai đoạn năm 2018 đến tháng 8 năm 2019, với trọng tâm là hoạt động kiểm toán thu NSNN tại cơ quan thuế do Kiểm toán Nhà nước khu vực VII thực hiện.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để nâng cao hiệu quả kiểm toán thu NSNN, góp phần tăng cường quản lý tài chính công, giảm thất thu ngân sách và hỗ trợ hoàn thiện chính sách quản lý thuế. Kết quả nghiên cứu cũng giúp các cơ quan quản lý, kiểm toán và cơ quan thuế địa phương nâng cao năng lực, cải thiện quy trình kiểm toán và quản lý thu ngân sách, từ đó góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết kiểm toán công và mô hình quản lý thu ngân sách nhà nước. Lý thuyết kiểm toán công nhấn mạnh vai trò của kiểm toán trong việc đảm bảo tính minh bạch, trung thực và hiệu quả trong quản lý tài chính công, đồng thời cung cấp các chuẩn mực và quy trình kiểm toán phù hợp. Mô hình quản lý thu ngân sách nhà nước tập trung vào các khái niệm như thu NSNN, thu NSĐP, quản lý thuế, kiểm soát nội bộ và các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả thu ngân sách.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Thu ngân sách nhà nước (NSNN): Toàn bộ các khoản thu do Nhà nước dự toán và thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định, bao gồm thuế, phí, lệ phí, các khoản thu từ hoạt động kinh tế của Nhà nước và các nguồn thu khác theo quy định pháp luật.

  • Thu ngân sách địa phương (NSĐP): Các khoản thu NSNN được phân cấp cho địa phương hưởng hoặc bổ sung từ ngân sách trung ương, bao gồm thuế tài nguyên, thuế sử dụng đất, tiền thuê đất, lệ phí, thu từ hoạt động xổ số kiến thiết, và các khoản thu khác.

  • Chất lượng kiểm toán: Mức độ thỏa mãn về tính khách quan, độ tin cậy và hiệu quả của ý kiến kiểm toán đối với các đối tượng sử dụng báo cáo kiểm toán, đồng thời phản ánh khả năng phát hiện và kiến nghị các sai phạm trong quản lý tài chính.

  • Quy trình kiểm toán NSĐP: Bao gồm các bước chuẩn bị kiểm toán, thực hiện kiểm toán, lập và gửi báo cáo kiểm toán, kiểm tra việc thực hiện kết luận và kiến nghị kiểm toán.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu hỗn hợp, kết hợp thu thập dữ liệu thứ cấp và sơ cấp để đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp nâng cao chất lượng kiểm toán thu NSNN tại cơ quan thuế.

  • Nguồn dữ liệu thứ cấp: Các báo cáo kiểm toán NSĐP năm 2018 và 2019 của Kiểm toán Nhà nước khu vực VII, các văn bản pháp luật liên quan đến quản lý thuế và kiểm toán, tài liệu chuyên ngành về kiểm toán công và quản lý ngân sách.

  • Nguồn dữ liệu sơ cấp: Khảo sát và phỏng vấn 33 đơn vị cơ quan thuế địa phương, 184 doanh nghiệp được kiểm tra, đối chiếu nghĩa vụ thuế, và 15 kiểm toán viên, lãnh đạo Kiểm toán Nhà nước khu vực VII có kinh nghiệm trong lĩnh vực kiểm toán thu NSNN.

  • Phương pháp chọn mẫu: Áp dụng công thức Slovin với sai số cho phép 10%, lấy mẫu thuận tiện để đảm bảo tính đại diện và khả năng thu thập dữ liệu thực tế.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phân tích định lượng dựa trên số liệu kiểm toán về kết quả xử lý tài chính (tăng thu, giảm thuế, kiến nghị chấn chỉnh) và phân tích định tính qua đánh giá mức độ thực hiện các tiêu chí kiểm toán theo thang đo Likert 5 mức độ.

  • Timeline nghiên cứu: Tập trung vào dữ liệu và hoạt động kiểm toán trong giai đoạn 2018 đến tháng 8 năm 2019, với các bước khảo sát, thu thập, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp được thực hiện liên tục trong khoảng thời gian này.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng công tác kiểm toán thu NSNN tại cơ quan thuế: Qua 06 cuộc kiểm toán NSĐP tại 06 tỉnh, kết quả cho thấy công tác kiểm toán thu NSNN đã phát hiện và kiến nghị xử lý tài chính tăng thu khoảng hàng nghìn tỷ đồng, trong đó có các khoản thuế GTGT, thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế tài nguyên và các khoản thu từ đất đai. Tỷ lệ hoàn thành kế hoạch kiểm toán chi tiết đạt trên 85%, tuy nhiên số lượng mẫu kiểm toán và đơn vị được kiểm tra còn hạn chế, chỉ chiếm khoảng 10-15% tổng số đối tượng quản lý thuế.

  2. Các yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng kiểm toán: Yếu tố bên trong như trình độ chuyên môn, kinh nghiệm của kiểm toán viên, quy trình kiểm toán và sự tuân thủ các chuẩn mực kiểm toán có ảnh hưởng tích cực đến chất lượng kiểm toán. Yếu tố bên ngoài như sự phối hợp của cơ quan thuế, cung cấp hồ sơ tài liệu kịp thời, và mức độ hợp tác của các doanh nghiệp cũng đóng vai trò quan trọng. Đánh giá của kiểm toán viên cho thấy mức độ phối hợp của cơ quan thuế đạt mức khá (4,0 trên thang 5), trong khi năng lực kiểm toán viên được đánh giá trung bình khá (3,6).

  3. Hạn chế và tồn tại: Một số hạn chế được xác định gồm việc thu thập thông tin chưa đầy đủ, kế hoạch kiểm toán chi tiết chưa sát với thực tế, số lượng kiểm toán viên chuyên trách còn thiếu, và quy trình kiểm toán chưa cập nhật kịp thời các chính sách thuế mới. Tỷ lệ nợ thuế và miễn giảm thuế chưa được kiểm soát chặt chẽ, dẫn đến rủi ro thất thu ngân sách. So sánh với các khu vực khác như KTNN khu vực I và VI, khu vực VII còn nhiều tiềm năng cải thiện về năng lực và quy trình kiểm toán.

  4. Kết quả đánh giá chất lượng kiểm toán: Báo cáo kiểm toán thu NSNN tại cơ quan thuế phản ánh trung thực tình hình quản lý thu ngân sách, tuy nhiên vẫn còn tồn tại các sai sót về thủ tục, hồ sơ và việc thực hiện các kiến nghị kiểm toán chưa đồng bộ. Tỷ lệ thực hiện kiến nghị kiểm toán đạt khoảng 70%, cho thấy cần tăng cường kiểm tra, giám sát sau kiểm toán.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế chủ yếu xuất phát từ cả yếu tố khách quan và chủ quan. Về khách quan, sự đa dạng và phức tạp của các khoản thu, số lượng người nộp thuế lớn, cùng với sự thay đổi thường xuyên của chính sách thuế tạo ra thách thức lớn cho công tác kiểm toán. Về chủ quan, năng lực kiểm toán viên chưa đồng đều, quy trình kiểm toán chưa hoàn thiện và sự phối hợp chưa chặt chẽ giữa các bên liên quan làm giảm hiệu quả kiểm toán.

So sánh với các nghiên cứu trong ngành kiểm toán công cho thấy, việc nâng cao chất lượng kiểm toán thu NSNN đòi hỏi sự cải tiến liên tục về phương pháp, đào tạo chuyên môn và ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý dữ liệu kiểm toán. Việc trình bày dữ liệu qua biểu đồ so sánh tỷ lệ tăng thu, giảm thuế và mức độ thực hiện kiến nghị kiểm toán theo từng năm sẽ giúp minh họa rõ nét hiệu quả kiểm toán và các điểm cần cải thiện.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu không chỉ giúp nâng cao hiệu quả quản lý thu NSNN tại khu vực Tây Bắc mà còn góp phần hoàn thiện chính sách và quy trình kiểm toán ngân sách địa phương trên phạm vi toàn quốc.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực kiểm toán viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về nghiệp vụ kiểm toán thu NSNN, cập nhật thường xuyên các chính sách thuế mới và kỹ năng phân tích dữ liệu. Mục tiêu nâng cao trình độ chuyên môn và kỹ năng thực hành kiểm toán trong vòng 12 tháng, do Kiểm toán Nhà nước khu vực VII chủ trì.

  2. Cải tiến quy trình kiểm toán và áp dụng công nghệ thông tin: Hoàn thiện quy trình kiểm toán thu NSNN, bổ sung hướng dẫn kiểm toán các khoản thu mới, đồng thời ứng dụng phần mềm quản lý hồ sơ kiểm toán và phân tích dữ liệu lớn để tăng tính chính xác và hiệu quả. Thời gian triển khai trong 18 tháng, phối hợp với Bộ Tài chính và Tổng cục Thuế.

  3. Tăng cường phối hợp giữa Kiểm toán Nhà nước và cơ quan thuế: Thiết lập cơ chế trao đổi thông tin, cung cấp hồ sơ tài liệu kịp thời và phối hợp trong công tác thanh tra, kiểm tra thuế. Đề xuất xây dựng quy chế phối hợp cụ thể trong 6 tháng tới, do Kiểm toán Nhà nước khu vực VII và Cục Thuế các tỉnh thực hiện.

  4. Nâng cao công tác kiểm tra, giám sát sau kiểm toán: Thiết lập hệ thống theo dõi việc thực hiện các kiến nghị kiểm toán, tổ chức kiểm tra định kỳ để đảm bảo các kiến nghị được thực hiện đầy đủ và hiệu quả. Mục tiêu đạt tỷ lệ thực hiện kiến nghị trên 90% trong vòng 24 tháng, do Kiểm toán Nhà nước khu vực VII và UBND các tỉnh phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Kiểm toán viên và lãnh đạo Kiểm toán Nhà nước: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn giúp nâng cao năng lực chuyên môn, cải tiến quy trình kiểm toán thu NSNN, từ đó nâng cao chất lượng và hiệu quả công tác kiểm toán.

  2. Cơ quan thuế các địa phương: Tham khảo để hiểu rõ hơn về các yêu cầu, quy trình kiểm toán, từ đó phối hợp hiệu quả với Kiểm toán Nhà nước, cải thiện công tác quản lý thuế và giảm thiểu rủi ro thất thu.

  3. Các nhà quản lý ngân sách và chính sách: Cung cấp thông tin về thực trạng và các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý thu ngân sách địa phương, hỗ trợ xây dựng chính sách phù hợp và hiệu quả hơn.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành quản lý kinh tế, tài chính công: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về kiểm toán công, quản lý thu ngân sách và các phương pháp nghiên cứu thực tiễn trong lĩnh vực tài chính công.

Câu hỏi thường gặp

  1. Kiểm toán thu NSNN tại cơ quan thuế có vai trò gì trong quản lý ngân sách địa phương?
    Kiểm toán thu NSNN giúp xác nhận tính chính xác, trung thực của số liệu thu ngân sách, phát hiện sai phạm, kiến nghị xử lý tài chính và nâng cao hiệu quả quản lý thuế, góp phần đảm bảo nguồn thu ngân sách địa phương ổn định và bền vững.

  2. Những yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến chất lượng kiểm toán thu NSNN?
    Yếu tố bên trong như trình độ, kinh nghiệm kiểm toán viên và quy trình kiểm toán; yếu tố bên ngoài như sự phối hợp của cơ quan thuế, cung cấp hồ sơ tài liệu và mức độ hợp tác của các doanh nghiệp đều ảnh hưởng quan trọng đến chất lượng kiểm toán.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để đánh giá thực trạng kiểm toán thu NSNN?
    Luận văn sử dụng phương pháp hỗn hợp, kết hợp phân tích dữ liệu thứ cấp từ báo cáo kiểm toán và khảo sát sơ cấp qua phiếu hỏi, phỏng vấn kiểm toán viên, cơ quan thuế và doanh nghiệp, cùng với phân tích định lượng và định tính.

  4. Các giải pháp nâng cao chất lượng kiểm toán thu NSNN được đề xuất là gì?
    Bao gồm tăng cường đào tạo kiểm toán viên, cải tiến quy trình kiểm toán và ứng dụng công nghệ thông tin, tăng cường phối hợp giữa Kiểm toán Nhà nước và cơ quan thuế, cũng như nâng cao công tác kiểm tra, giám sát sau kiểm toán.

  5. Luận văn có thể áp dụng cho những đối tượng nào ngoài khu vực Tây Bắc?
    Các kết quả và giải pháp nghiên cứu có thể được áp dụng rộng rãi cho các khu vực khác trong cả nước, đặc biệt là các địa phương có cơ cấu thu ngân sách tương tự, nhằm nâng cao hiệu quả kiểm toán thu NSNN và quản lý ngân sách địa phương.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực trạng kiểm toán thu NSNN tại cơ quan thuế trong kiểm toán NSĐP của Kiểm toán Nhà nước khu vực VII, làm rõ các yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng kiểm toán.
  • Kết quả nghiên cứu chỉ ra những hạn chế về năng lực kiểm toán viên, quy trình kiểm toán và sự phối hợp giữa các bên liên quan, ảnh hưởng đến hiệu quả kiểm toán thu NSNN.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể như đào tạo nâng cao năng lực, cải tiến quy trình, ứng dụng công nghệ và tăng cường phối hợp nhằm nâng cao chất lượng kiểm toán thu NSNN.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn quan trọng, góp phần hoàn thiện công tác kiểm toán ngân sách địa phương và quản lý tài chính công tại khu vực Tây Bắc.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, theo dõi, đánh giá hiệu quả và mở rộng nghiên cứu áp dụng cho các khu vực khác.

Hành động ngay hôm nay: Các cơ quan kiểm toán và thuế địa phương cần phối hợp chặt chẽ để triển khai các giải pháp nâng cao chất lượng kiểm toán thu NSNN, góp phần đảm bảo nguồn thu ngân sách bền vững và minh bạch.