Tổng quan nghiên cứu

Khoảng cách kỳ vọng kiểm toán (Audit Expectation Gap - AEG) là một vấn đề được quan tâm rộng rãi trên thế giới, đặc biệt trong lĩnh vực kiểm toán và tài chính ngân hàng. Theo một số nghiên cứu quốc tế, AEG tồn tại ở nhiều quốc gia phát triển và đang phát triển như Mỹ, Singapore, Malaysia, Iran, và Egypt, với mức độ khác biệt đáng kể về nhận thức giữa kiểm toán viên (KTV) và người sử dụng báo cáo tài chính đã kiểm toán. Tại Việt Nam, mặc dù nghề nghiệp kiểm toán ngày càng quan trọng, các nghiên cứu về AEG và tác động của nó đến quyết định kinh tế, đặc biệt trong lĩnh vực ngân hàng, vẫn còn hạn chế.

Luận văn tập trung nghiên cứu mối quan hệ giữa khoảng cách kỳ vọng kiểm toán và chất lượng quyết định cho vay của nhân viên tín dụng (NVTD) tại một số ngân hàng ở thành phố Hồ Chí Minh trong giai đoạn từ tháng 8 đến tháng 10 năm 2016. Mục tiêu chính là đánh giá mức độ ảnh hưởng của AEG đến chất lượng quyết định cho vay, đồng thời kiểm tra vai trò của các yếu tố cá nhân như kiến thức và kinh nghiệm kế toán trong việc thu hẹp khoảng cách này. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả hoạt động tín dụng ngân hàng, giảm thiểu rủi ro tín dụng và góp phần hoàn thiện nghề nghiệp kiểm toán tại Việt Nam.

Thông qua việc khảo sát thực nghiệm với mẫu NVTD, nghiên cứu cung cấp số liệu cụ thể về mức độ AEG và tác động của nó đến các chỉ tiêu đánh giá chất lượng quyết định cho vay như tỷ lệ nợ quá hạn và hiệu quả sử dụng vốn. Kết quả nghiên cứu cũng góp phần làm rõ vai trò của giáo dục và đào tạo trong việc nâng cao nhận thức về kiểm toán, từ đó cải thiện chất lượng quyết định tín dụng trong bối cảnh kinh tế Việt Nam hiện nay.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về khoảng cách kỳ vọng kiểm toán và chất lượng quyết định cho vay, bao gồm:

  • Mô hình khoảng cách kỳ vọng kiểm toán của Porter (1993): Phân chia AEG thành hai thành phần chính là khoảng cách hợp lý (sự khác biệt giữa kỳ vọng của công chúng và kỳ vọng hợp lý có thể thực hiện được) và khoảng cách thực hiện (sự khác biệt giữa kỳ vọng hợp lý và kết quả thực hiện của KTV). Khoảng cách thực hiện lại được chia thành khoảng cách hoàn thiện chuẩn mực và khoảng cách tăng cường kết quả.

  • Lý thuyết vai trò: Giải thích sự tồn tại của AEG dựa trên sự khác biệt về kỳ vọng và vai trò của KTV trong xã hội, đồng thời nhấn mạnh sự thay đổi kỳ vọng theo thời gian và nhu cầu xã hội.

  • Lý thuyết ủy nhiệm: Phân tích mối quan hệ giữa bên ủy nhiệm (như cổ đông, nhà đầu tư, người cho vay) và bên thừa hành (nhà quản lý, KTV), giải thích sự khác biệt trong nhận thức và kỳ vọng về trách nhiệm kiểm toán.

  • Lý thuyết hồi ứng của người đọc: Nhấn mạnh sự khác biệt trong cách hiểu thông điệp kiểm toán dựa trên kiến thức và động cơ của người đọc, dẫn đến sự tồn tại của AEG.

  • Lý thuyết niềm tin tín thác: Giải thích chức năng kiểm toán dựa trên niềm tin xã hội vào tính hiệu quả và độc lập của KTV, đồng thời chỉ ra nguyên nhân gây ra AEG khi niềm tin này không đạt được.

Các khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: khoảng cách kỳ vọng kiểm toán, trách nhiệm kiểm toán viên, độ tin cậy của báo cáo tài chính đã kiểm toán, chất lượng quyết định cho vay, kiến thức và kinh nghiệm cá nhân của nhân viên tín dụng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp, kết hợp nghiên cứu định tính và định lượng nhằm đảm bảo tính toàn diện và chính xác của kết quả.

  • Nguồn dữ liệu:

    • Dữ liệu sơ cấp: Thu thập qua khảo sát trực tiếp với 150 nhân viên tín dụng tại một số ngân hàng thương mại ở TP. Hồ Chí Minh, sử dụng bảng câu hỏi thiết kế theo thang đo Likert 5 mức độ. Phương pháp lấy mẫu thuận tiện được áp dụng.
    • Dữ liệu thứ cấp: Tổng hợp từ các bài báo, luận văn, nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan đến AEG và quyết định cho vay.

  • Phương pháp phân tích:

    • Sử dụng phần mềm SPSS 20 để xử lý dữ liệu.
    • Thống kê mô tả để mô tả đặc điểm mẫu.
    • Phân tích độ tin cậy thang đo bằng hệ số Cronbach’s Alpha (các thang đo đều đạt hệ số trên 0.7, đảm bảo độ tin cậy cao).
    • Phân tích nhân tố khám phá (EFA) để kiểm định cấu trúc thang đo.
    • Phân tích tương quan để đánh giá mối quan hệ giữa các biến.
    • Phân tích hồi quy đa biến để kiểm định các giả thuyết nghiên cứu về tác động của các yếu tố cá nhân đến AEG và tác động của AEG đến chất lượng quyết định cho vay.

  • Timeline nghiên cứu: Thực hiện từ tháng 8 đến tháng 10 năm 2016, bao gồm giai đoạn khảo sát, xử lý dữ liệu và phân tích kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tồn tại khoảng cách kỳ vọng kiểm toán đáng kể giữa NVTD và KTV: Kết quả phân tích cho thấy khoảng 68% NVTD có nhận thức khác biệt rõ rệt về trách nhiệm của KTV so với chuẩn mực nghề nghiệp, đặc biệt kỳ vọng KTV phải phát hiện tất cả sai sót và gian lận trong báo cáo tài chính. Khoảng cách này thể hiện qua điểm trung bình thang đo trách nhiệm kiểm toán là 3.9 trong khi điểm kỳ vọng hợp lý là 3.1 (thang 5 điểm).

  2. Các yếu tố cá nhân ảnh hưởng tiêu cực đến AEG: Bằng cấp kế toán/kiểm toán, kinh nghiệm liên quan đến kế toán và kinh nghiệm nghề nghiệp của NVTD đều có mối quan hệ âm với mức độ AEG, với hệ số hồi quy lần lượt là -0.32, -0.28 và -0.25, tất cả đều có ý nghĩa thống kê ở mức 1%. Điều này cho thấy kiến thức và kinh nghiệm giúp giảm thiểu sự khác biệt trong nhận thức về trách nhiệm kiểm toán.

  3. Khoảng cách kỳ vọng kiểm toán ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng quyết định cho vay: Mô hình hồi quy cho thấy AEG có hệ số ảnh hưởng âm -0.45 đến chất lượng quyết định cho vay, được đo bằng tỷ lệ nợ quá hạn và hiệu quả sử dụng vốn. Khoảng 52% biến thiên chất lượng quyết định được giải thích bởi AEG và các yếu tố cá nhân.

  4. Chất lượng quyết định cho vay phản ánh qua các chỉ tiêu định lượng: Tỷ lệ nợ quá hạn trung bình trong danh mục khách hàng của NVTD khảo sát là khoảng 6.2%, cao hơn mức chuẩn 5% do Ngân hàng Nhà nước quy định, cho thấy chất lượng quyết định cho vay còn nhiều hạn chế. Vòng quay vốn tín dụng trung bình đạt 1.8 lần/năm, phản ánh hiệu quả sử dụng vốn chưa tối ưu.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân tồn tại AEG được giải thích bởi sự kỳ vọng chưa hợp lý của NVTD về trách nhiệm của KTV, đặc biệt kỳ vọng KTV phải phát hiện mọi sai phạm trong báo cáo tài chính, điều mà chuẩn mực kiểm toán Việt Nam (VSA 200, VSA 240) không yêu cầu. Sự thiếu hiểu biết này dẫn đến việc NVTD phụ thuộc quá mức vào báo cáo kiểm toán trong quyết định cho vay, làm giảm chất lượng quyết định khi thông tin không phản ánh đầy đủ rủi ro.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả tương đồng với nghiên cứu tại Malaysia và Iran, nơi kiến thức và kinh nghiệm cá nhân cũng được xác định là nhân tố giảm thiểu AEG. Điều này khẳng định vai trò quan trọng của đào tạo và nâng cao trình độ chuyên môn cho NVTD trong việc cải thiện nhận thức về kiểm toán.

Việc AEG tác động tiêu cực đến chất lượng quyết định cho vay cho thấy cần thiết phải thu hẹp khoảng cách này để giảm thiểu rủi ro tín dụng, nâng cao hiệu quả hoạt động ngân hàng. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh mức độ AEG theo nhóm NVTD có và không có bằng cấp kế toán, hoặc bảng phân tích hồi quy thể hiện tác động của các biến độc lập đến chất lượng quyết định.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo kiến thức kế toán và kiểm toán cho nhân viên tín dụng: Các ngân hàng cần tổ chức các khóa đào tạo định kỳ về chuẩn mực kiểm toán, trách nhiệm của KTV và cách hiểu báo cáo kiểm toán nhằm nâng cao nhận thức và giảm thiểu AEG. Mục tiêu là giảm AEG ít nhất 20% trong vòng 12 tháng.

  2. Xây dựng quy trình đánh giá rủi ro tín dụng dựa trên đa nguồn thông tin: Ngoài báo cáo tài chính đã kiểm toán, NVTD cần được hướng dẫn sử dụng thêm các nguồn thông tin khác như báo cáo nội bộ, đánh giá tín dụng, nhằm nâng cao chất lượng quyết định cho vay. Thời gian triển khai trong 6 tháng, do phòng tín dụng chủ trì.

  3. Phát triển hệ thống hỗ trợ quyết định tín dụng tích hợp công nghệ: Áp dụng phần mềm phân tích dữ liệu và mô hình dự báo rủi ro giúp NVTD có cái nhìn toàn diện hơn, giảm sự phụ thuộc vào báo cáo kiểm toán. Mục tiêu hoàn thành trong 18 tháng, phối hợp giữa phòng công nghệ thông tin và tín dụng.

  4. Tăng cường truyền thông và giải thích về vai trò, trách nhiệm của KTV: Ngân hàng phối hợp với các công ty kiểm toán tổ chức các buổi hội thảo, tọa đàm nhằm làm rõ giới hạn và trách nhiệm của kiểm toán trong báo cáo tài chính, giúp NVTD và khách hàng hiểu đúng và hợp lý hơn. Thực hiện định kỳ hàng năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhân viên tín dụng ngân hàng: Giúp nâng cao nhận thức về vai trò kiểm toán trong đánh giá rủi ro tín dụng, từ đó cải thiện chất lượng quyết định cho vay và giảm thiểu nợ xấu.

  2. Kiểm toán viên và công ty kiểm toán: Cung cấp góc nhìn về kỳ vọng của người sử dụng báo cáo kiểm toán, từ đó điều chỉnh phương pháp kiểm toán và truyền thông để thu hẹp khoảng cách kỳ vọng.

  3. Nhà quản lý ngân hàng: Hỗ trợ xây dựng chính sách đào tạo và quy trình tín dụng phù hợp, nâng cao hiệu quả quản lý rủi ro và phát triển bền vững.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành kế toán, kiểm toán, tài chính ngân hàng: Cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu thực nghiệm quý giá để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về AEG và quyết định tín dụng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Khoảng cách kỳ vọng kiểm toán là gì?
    Khoảng cách kỳ vọng kiểm toán là sự khác biệt giữa những gì công chúng hoặc người sử dụng báo cáo tài chính kỳ vọng KTV phải thực hiện và những gì KTV thực sự có thể và nên làm theo chuẩn mực nghề nghiệp. Ví dụ, nhiều người kỳ vọng KTV phải phát hiện tất cả sai phạm, trong khi thực tế KTV chỉ đảm bảo hợp lý, không tuyệt đối.

  2. Tại sao AEG lại ảnh hưởng đến quyết định cho vay của nhân viên tín dụng?
    AEG làm cho NVTD có thể kỳ vọng quá mức vào độ tin cậy của báo cáo tài chính đã kiểm toán, dẫn đến quyết định cho vay dựa trên thông tin không đầy đủ hoặc hiểu sai, từ đó làm giảm chất lượng quyết định và tăng rủi ro nợ xấu.

  3. Các yếu tố cá nhân nào giúp giảm thiểu AEG?
    Kiến thức chuyên môn về kế toán/kiểm toán, kinh nghiệm làm việc liên quan đến kế toán và kinh nghiệm nghề nghiệp tổng thể đều giúp NVTD hiểu đúng hơn về vai trò và trách nhiệm của KTV, từ đó giảm thiểu khoảng cách kỳ vọng.

  4. Làm thế nào để nâng cao chất lượng quyết định cho vay?
    Ngoài việc thu hẹp AEG, ngân hàng cần đa dạng hóa nguồn thông tin đánh giá, áp dụng công nghệ hỗ trợ quyết định, và tăng cường đào tạo nhân viên tín dụng về phân tích tài chính và rủi ro.

  5. Vai trò của chuẩn mực kiểm toán Việt Nam trong nghiên cứu này là gì?
    Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam (VSA 200, VSA 240) quy định trách nhiệm của KTV trong việc đảm bảo hợp lý về báo cáo tài chính và phát hiện gian lận trọng yếu, làm cơ sở để đánh giá sự phù hợp giữa kỳ vọng của NVTD và thực tế trách nhiệm của KTV.

Kết luận

  • Khoảng cách kỳ vọng kiểm toán tồn tại rõ rệt giữa nhân viên tín dụng ngân hàng và kiểm toán viên, ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng quyết định cho vay.
  • Kiến thức và kinh nghiệm cá nhân của NVTD đóng vai trò quan trọng trong việc thu hẹp khoảng cách kỳ vọng này.
  • AEG làm tăng rủi ro tín dụng thông qua việc hiểu sai hoặc kỳ vọng quá mức vào báo cáo tài chính đã kiểm toán.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp thiết thực như đào tạo, đa dạng hóa nguồn thông tin và ứng dụng công nghệ để nâng cao chất lượng quyết định tín dụng.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, đánh giá hiệu quả và mở rộng nghiên cứu sang các khu vực ngân hàng khác nhằm hoàn thiện hệ thống quản lý rủi ro tín dụng.

Để nâng cao hiệu quả hoạt động tín dụng và giảm thiểu rủi ro, các ngân hàng và tổ chức liên quan nên áp dụng kết quả nghiên cứu này trong thực tiễn, đồng thời tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về mối quan hệ giữa kiểm toán và quyết định tài chính.