Tổng quan nghiên cứu

Trong vòng 25 năm từ 1995 đến 2020, sản lượng thủy sản khai thác của Việt Nam đã tăng gấp hơn 4 lần, từ 929 nghìn tấn lên 3,85 triệu tấn, trong khi sản lượng nuôi trồng tăng gấp 11 lần, từ 415 nghìn tấn lên gần 4,6 triệu tấn. Kim ngạch xuất khẩu thủy sản cũng tăng 11 lần, từ 758 triệu USD lên 8,5 tỷ USD, chiếm khoảng 9-10% tổng kim ngạch xuất khẩu quốc gia và đứng thứ 5 về giá trị xuất khẩu. Ngành thủy sản giải quyết việc làm cho hơn 4 triệu lao động, đồng thời đã xuất khẩu sang hơn 160 thị trường trên thế giới. Nhật Bản là một trong những thị trường nhập khẩu thủy sản lớn nhất của Việt Nam, chiếm 16,8% tổng kim ngạch xuất khẩu thủy sản năm 2020, đứng thứ hai sau Hoa Kỳ và đứng thứ ba trong số các nhà cung cấp thủy sản cho Nhật Bản.

Mức tiêu thụ thủy sản bình quân đầu người của Nhật Bản đạt 23,8 kg/người/năm, cao hơn mức trung bình thế giới là 22,3 kg/người/năm, tạo điều kiện thuận lợi cho xuất khẩu thủy sản Việt Nam. Tuy nhiên, để duy trì và phát triển thị trường này, việc thực thi chính sách xuất khẩu thủy sản một cách hiệu quả là rất cần thiết. Luận văn tập trung nghiên cứu thực thi chính sách xuất khẩu thủy sản Việt Nam sang Nhật Bản trong giai đoạn 2010-2020, với mục tiêu đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả thực thi chính sách, góp phần thực hiện thành công Chiến lược phát triển thủy sản Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hệ thống hóa lý luận và thực tiễn về thực thi chính sách xuất khẩu thủy sản, phân tích thực trạng và đề xuất giải pháp phù hợp nhằm tăng cường hiệu quả xuất khẩu sang thị trường Nhật Bản, góp phần nâng cao giá trị kim ngạch xuất khẩu và phát triển bền vững ngành thủy sản Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn sử dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về chính sách công và thực thi chính sách, trong đó có:

  • Lý thuyết thực thi chính sách công: Nhấn mạnh vai trò của các chủ thể thực thi, sự phối hợp giữa các cơ quan và tác động của môi trường xã hội, kinh tế đến hiệu quả thực thi.
  • Mô hình đánh giá chính sách: Bao gồm các tiêu chí về tính hiệu lực, hiệu quả, công bằng, khả thi về chính trị và kỹ thuật.
  • Khái niệm chính sách xuất khẩu: Được hiểu là hệ thống quan điểm, mục tiêu và phương pháp cụ thể do nhà nước sử dụng để điều chỉnh hoạt động xuất khẩu nhằm phát triển kinh tế - xã hội.

Các khái niệm chính bao gồm: chính sách xuất khẩu, thực thi chính sách, các chủ thể thực thi, tiêu chí đánh giá thực thi chính sách, và các yếu tố ảnh hưởng đến thực thi chính sách như chất lượng chính sách, năng lực thực thi, đối tượng chính sách và môi trường thực thi.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu kết hợp phương pháp định tính và định lượng, dựa trên:

  • Phương pháp nghiên cứu tài liệu thứ cấp: Thu thập và phân tích các văn bản pháp luật, báo cáo ngành, số liệu thống kê từ năm 2010 đến 2020.
  • Phương pháp phân tích tổng hợp: Hệ thống hóa lý luận về thực thi chính sách xuất khẩu thủy sản.
  • Phương pháp thống kê: Sử dụng số liệu kim ngạch xuất khẩu, sản lượng thủy sản, tỷ trọng các mặt hàng xuất khẩu sang Nhật Bản để phân tích xu hướng và thực trạng.
  • Phương pháp so sánh, đối chiếu: Đánh giá thực trạng thực thi chính sách xuất khẩu thủy sản Việt Nam so với các quốc gia khác như Trung Quốc, Ấn Độ, Thái Lan để rút ra bài học kinh nghiệm.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm các số liệu thống kê ngành, các văn bản chính sách, báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Bộ Công thương, Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP), cùng các phỏng vấn chuyên gia và doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản. Phương pháp chọn mẫu dựa trên tính đại diện và tính thời sự của dữ liệu, đảm bảo phản ánh chính xác thực trạng và xu hướng phát triển.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng trưởng kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang Nhật Bản: Giai đoạn 2009-2019, kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang Nhật Bản tăng trưởng ổn định, chiếm khoảng 16,8% tổng kim ngạch xuất khẩu thủy sản Việt Nam năm 2020. Giá trị xuất khẩu cá các loại, mực nang và bạch tuộc cũng tăng trưởng trung bình hàng năm khoảng 5-7%.

  2. Cơ cấu mặt hàng xuất khẩu: Tôm chiếm khoảng 30%, cá ngừ 10%, mực và bạch tuộc 30%, các hải sản khác 30% trong tổng giá trị xuất khẩu sang Nhật Bản. Giá xuất khẩu tôm và cá của Việt Nam có xu hướng cạnh tranh so với các đối thủ như Trung Quốc và Thái Lan, tuy nhiên vẫn còn khoảng cách về chất lượng và giá trị gia tăng.

  3. Năng lực thực thi chính sách còn hạn chế: Các chủ thể thực thi như Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Bộ Công thương, các địa phương và doanh nghiệp chưa phối hợp nhịp nhàng, dẫn đến việc xây dựng kế hoạch và phân công nhiệm vụ chưa rõ ràng, gây khó khăn trong triển khai chính sách. Công tác kiểm tra, giám sát còn thiếu chặt chẽ, chưa kịp thời phát hiện và xử lý các vi phạm.

  4. Ảnh hưởng của các yếu tố bên ngoài: Môi trường kinh tế, chính trị và xã hội, đặc biệt là các rào cản kỹ thuật, hàng rào phi thuế quan của Nhật Bản, ảnh hưởng lớn đến hiệu quả thực thi chính sách xuất khẩu thủy sản. Ví dụ, các quy định về an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc và kiểm soát IUU là thách thức lớn đối với doanh nghiệp xuất khẩu.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ chất lượng chính sách chưa thực sự rõ ràng, cụ thể và chưa phù hợp hoàn toàn với điều kiện thực tế của ngành thủy sản Việt Nam. Năng lực của các cơ quan thực thi còn hạn chế về trình độ quản lý, kỹ năng phối hợp và nguồn lực thực hiện. Mức độ tiếp nhận chính sách của doanh nghiệp và ngư dân chưa cao do thiếu thông tin đầy đủ và các chính sách hỗ trợ chưa kịp thời.

So sánh với kinh nghiệm của Trung Quốc, quốc gia đã trở thành nhà xuất khẩu thủy sản lớn nhất thế giới với kim ngạch gần 20 tỷ USD năm 2019, cho thấy sự đồng bộ trong chiến lược phát triển, đầu tư công nghệ, quản lý chất lượng và phối hợp liên ngành là yếu tố then chốt. Trung Quốc chú trọng phát triển nuôi trồng thủy sản hiện đại, tăng hàm lượng chế biến sâu và áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế nghiêm ngặt, từ đó nâng cao giá trị xuất khẩu.

Việc trình bày dữ liệu qua biểu đồ tăng trưởng kim ngạch xuất khẩu, cơ cấu mặt hàng và so sánh giá xuất khẩu giữa Việt Nam và các đối thủ sẽ giúp minh họa rõ nét hơn về thực trạng và xu hướng phát triển. Bảng tổng hợp các chính sách hỗ trợ và các rào cản kỹ thuật cũng góp phần làm rõ các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả thực thi.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao chất lượng chính sách xuất khẩu thủy sản: Rà soát, hoàn thiện các văn bản pháp luật, chính sách liên quan để đảm bảo tính rõ ràng, cụ thể và phù hợp với thực tiễn ngành thủy sản. Định kỳ cập nhật chính sách theo diễn biến thị trường và yêu cầu quốc tế. Chủ thể thực hiện: Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Bộ Công thương. Thời gian: 2023-2025.

  2. Tăng cường năng lực thực thi của các cơ quan quản lý: Đào tạo, bồi dưỡng cán bộ quản lý, nâng cao kỹ năng phối hợp liên ngành và kỹ thuật kiểm tra, giám sát. Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa các bộ ngành và địa phương. Chủ thể thực hiện: Bộ Nội vụ, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn. Thời gian: 2023-2026.

  3. Hỗ trợ doanh nghiệp và ngư dân nâng cao năng lực cạnh tranh: Cung cấp các chương trình đào tạo, hỗ trợ kỹ thuật, tiếp cận vốn vay ưu đãi và thông tin thị trường. Khuyến khích áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế như GAP, HACCP để nâng cao chất lượng sản phẩm. Chủ thể thực hiện: VASEP, Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Bộ Kế hoạch và Đầu tư. Thời gian: 2023-2030.

  4. Tăng cường xúc tiến thương mại và phát triển thị trường: Xây dựng trung tâm nghiên cứu và dự báo thị trường thủy sản Nhật Bản, tổ chức các chương trình quảng bá, xúc tiến thương mại phù hợp với đặc thù thị trường Nhật Bản. Chủ thể thực hiện: Bộ Công thương, VASEP. Thời gian: 2023-2028.

  5. Củng cố hệ thống kiểm tra, giám sát và phản hồi thông tin: Thiết lập hệ thống thu thập, phân tích thông tin phản hồi từ doanh nghiệp và thị trường để kịp thời điều chỉnh chính sách. Tăng cường xử lý vi phạm về chất lượng và an toàn thực phẩm. Chủ thể thực hiện: Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Tổng cục Hải quan. Thời gian: 2023-2025.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước: Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Bộ Công thương, các Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn các tỉnh, giúp hoạch định và điều chỉnh chính sách xuất khẩu thủy sản phù hợp với thực tiễn và yêu cầu thị trường Nhật Bản.

  2. Doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản: Các công ty chế biến và xuất khẩu thủy sản có thể sử dụng luận văn để hiểu rõ hơn về chính sách, các rào cản và cơ hội trên thị trường Nhật Bản, từ đó nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững.

  3. Hiệp hội ngành nghề: VASEP và các tổ chức liên quan có thể tham khảo để xây dựng các chương trình hỗ trợ doanh nghiệp, thúc đẩy phối hợp giữa các bên và đại diện quyền lợi cho ngành thủy sản.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành chính sách công, kinh tế nông nghiệp: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về thực thi chính sách xuất khẩu thủy sản, là tài liệu tham khảo hữu ích cho các nghiên cứu tiếp theo và đào tạo chuyên sâu.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao Nhật Bản là thị trường quan trọng đối với xuất khẩu thủy sản Việt Nam?
    Nhật Bản có mức tiêu thụ thủy sản bình quân đầu người cao nhất thế giới, khoảng 23,8 kg/người/năm, tạo nhu cầu lớn cho các sản phẩm thủy sản nhập khẩu. Việt Nam là nhà cung cấp lớn thứ ba cho Nhật Bản, chiếm 16,8% kim ngạch xuất khẩu thủy sản năm 2020.

  2. Những khó khăn chính trong thực thi chính sách xuất khẩu thủy sản sang Nhật Bản là gì?
    Bao gồm sự phối hợp chưa hiệu quả giữa các cơ quan quản lý, rào cản kỹ thuật và phi thuế quan của Nhật Bản, hạn chế về năng lực của doanh nghiệp và ngư dân, cũng như thiếu thông tin và hỗ trợ kịp thời.

  3. Các chính sách hỗ trợ nào đã được áp dụng cho ngành thủy sản?
    Chính phủ đã ban hành nhiều chính sách về tín dụng ưu đãi, hỗ trợ kỹ thuật, khuyến ngư, hỗ trợ khắc phục thiên tai, và các chương trình xúc tiến thương mại nhằm nâng cao năng lực sản xuất và xuất khẩu.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả thực thi chính sách xuất khẩu thủy sản?
    Cần hoàn thiện chính sách rõ ràng, nâng cao năng lực quản lý và phối hợp liên ngành, hỗ trợ doanh nghiệp áp dụng tiêu chuẩn quốc tế, tăng cường xúc tiến thương mại và xây dựng hệ thống giám sát, phản hồi hiệu quả.

  5. Kinh nghiệm quốc tế nào có thể áp dụng cho Việt Nam?
    Trung Quốc là ví dụ điển hình với chiến lược phát triển đồng bộ, đầu tư công nghệ hiện đại, tăng hàm lượng chế biến sâu và áp dụng tiêu chuẩn quốc tế nghiêm ngặt, giúp nâng cao giá trị xuất khẩu thủy sản.

Kết luận

  • Xuất khẩu thủy sản sang Nhật Bản đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế Việt Nam, chiếm gần 17% kim ngạch xuất khẩu thủy sản năm 2020.
  • Thực thi chính sách xuất khẩu thủy sản còn nhiều hạn chế do chất lượng chính sách, năng lực thực thi và phối hợp liên ngành chưa đồng bộ.
  • Các yếu tố môi trường kinh tế, chính trị và rào cản kỹ thuật của Nhật Bản ảnh hưởng lớn đến hiệu quả xuất khẩu.
  • Đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng chính sách, tăng cường năng lực thực thi, hỗ trợ doanh nghiệp và xúc tiến thương mại nhằm phát triển bền vững thị trường Nhật Bản.
  • Tiếp tục nghiên cứu, cập nhật số liệu và theo dõi thực thi chính sách để điều chỉnh kịp thời, góp phần thực hiện thành công Chiến lược phát triển thủy sản Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và doanh nghiệp cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tăng cường nghiên cứu thị trường và nâng cao năng lực cạnh tranh để khai thác tối đa tiềm năng thị trường Nhật Bản.