Tổng quan nghiên cứu

Văn hóa ứng xử là một phần quan trọng trong đời sống xã hội, phản ánh tư duy, nhận thức và cách hành xử của con người trong các mối quan hệ. Ở Việt Nam, đặc biệt tại các vùng dân tộc thiểu số như dân tộc Tày ở tỉnh Bắc Kạn, văn hóa ứng xử được thể hiện rõ nét qua các tác phẩm truyện thơ Nôm Tày – một thể loại văn học dân gian độc đáo, phản ánh sinh động đời sống xã hội và giá trị văn hóa truyền thống. Theo số liệu, dân tộc Tày chiếm khoảng 53% dân số tỉnh Bắc Kạn, với văn hóa ứng xử mang đậm đặc trưng miền núi và bản sắc dân tộc. Truyện thơ Nôm Tày không chỉ là kho tàng văn học quý giá mà còn chứa đựng những bài học sâu sắc về đạo đức, nhân cách và cách ứng xử trong gia đình, xã hội.

Luận văn tập trung nghiên cứu văn hóa ứng xử trong một số truyện thơ Nôm Tày và vấn đề giáo dục học sinh tại Trường THCS Hoàng Văn Thụ, huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn. Mục tiêu chính là làm rõ các biểu hiện văn hóa ứng xử trong truyện thơ, đánh giá giá trị giáo dục của chúng và đề xuất các biện pháp tích hợp giáo dục văn hóa ứng xử cho học sinh. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các tác phẩm tiêu biểu như Nhân Lăng, Lưu Đài - Hán Xuân, Nàng Ngọc Long, Lý Lan - Thị Dung, Trương Hán - Mẫu Đơn, Lưu Bình - Dương Lễ, Nàng Quyển, Tống Trân - Cúc Hoa, Phạm Tử - Ngọc Hoa, trong khoảng thời gian từ năm 2008 đến 2018. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc, đồng thời nâng cao chất lượng giáo dục đạo đức và nhân cách cho học sinh vùng dân tộc thiểu số.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết văn hóa và lý thuyết giáo dục văn hóa ứng xử. Văn hóa được hiểu là hệ thống các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy qua quá trình tương tác với môi trường tự nhiên và xã hội. Văn hóa ứng xử là hệ thống các chuẩn mực, quy tắc ứng xử trong các mối quan hệ xã hội, thể hiện qua hành vi, thái độ và ngôn ngữ. Các khái niệm chính bao gồm: văn hóa ứng xử trong gia đình (mối quan hệ cha mẹ - con cái, vợ chồng, anh chị em), văn hóa ứng xử ngoài xã hội (quan hệ bề trên - bề dưới, bạn bè, người chịu ơn và người làm ơn), và giáo dục văn hóa ứng xử trong nhà trường.

Ngoài ra, luận văn tham khảo mô hình tích hợp giáo dục văn hóa ứng xử vào chương trình giảng dạy Ngữ văn, dựa trên đặc điểm tâm lý lứa tuổi học sinh THCS (11-14 tuổi), nhằm phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực. Lý thuyết về truyện thơ Nôm Tày cũng được sử dụng để phân tích nội dung và nghệ thuật, làm rõ giá trị văn hóa ứng xử trong các tác phẩm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tiếp cận liên ngành, kết hợp văn học, văn hóa học, dân tộc học, xã hội học và giáo dục học để phân tích toàn diện đối tượng nghiên cứu. Nguồn dữ liệu chính là các tác phẩm truyện thơ Nôm Tày trong bộ Tổng tập truyện thơ Nôm các dân tộc thiểu số Việt Nam (19 tập, xuất bản 2008-2018), cùng với khảo sát thực trạng giáo dục văn hóa ứng xử tại Trường THCS Hoàng Văn Thụ.

Phương pháp khảo sát, thống kê được áp dụng để thu thập và phân loại các biểu hiện văn hóa ứng xử trong truyện thơ. Phương pháp phân tích, tổng hợp giúp đánh giá, nhận xét các giá trị văn hóa ứng xử và thực trạng giáo dục. Cỡ mẫu khảo sát gồm 244 học sinh và 21 giáo viên của trường, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2019 đến 2020, bao gồm thu thập tài liệu, khảo sát thực địa, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Biểu hiện văn hóa ứng xử trong gia đình: Truyện thơ Nôm Tày thể hiện rõ nét đạo hiếu trong mối quan hệ cha mẹ - con cái, với các nhân vật luôn thể hiện lòng kính trọng, yêu thương và trách nhiệm chăm sóc cha mẹ. Ví dụ, trong truyện Tống Trân - Cúc Hoa, Tống Trân dù đi sứ xa xôi vẫn luôn nhớ mẹ già và đón mẹ về báo hiếu. Tỷ lệ các truyện đề cập đến đạo hiếu chiếm khoảng 70% trong số tác phẩm khảo sát.

  2. Văn hóa ứng xử trong mối quan hệ vợ chồng: Truyện thơ phản ánh tình yêu thủy chung, sự hy sinh và tôn trọng lẫn nhau giữa vợ chồng. Nhân vật Thị Trinh trong truyện Lý Thế Khanh là hình mẫu người vợ đảm đang, hy sinh, luôn giữ trọn đạo nghĩa vợ chồng dù gặp nhiều thử thách. Khoảng 65% tác phẩm nghiên cứu đề cập đến các giá trị này.

  3. Văn hóa ứng xử trong mối quan hệ anh chị em và ngoài xã hội: Tình cảm gắn bó, đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau được thể hiện qua các truyện như Nàng Ngọc Long, với sự hỗ trợ của làng xóm, bạn bè trong việc nuôi dưỡng con cái khi cha mẹ vắng mặt. Các mối quan hệ xã hội như bạn bè, bề trên - bề dưới cũng được phản ánh với các chuẩn mực ứng xử tôn trọng, trung thực, và biết ơn.

  4. Thực trạng giáo dục văn hóa ứng xử tại Trường THCS Hoàng Văn Thụ: Qua khảo sát, khoảng 80% giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của giáo dục văn hóa ứng xử nhưng chỉ 30% có kế hoạch bài bản tích hợp nội dung này từ truyện thơ Nôm Tày vào giảng dạy. Học sinh thể hiện sự quan tâm và tiếp thu tốt khi được giáo dục qua các hoạt động ngoại khóa và chuyên đề học tập.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện cho thấy truyện thơ Nôm Tày là nguồn tài nguyên quý giá phản ánh văn hóa ứng xử truyền thống của dân tộc Tày, có giá trị giáo dục sâu sắc. So với các nghiên cứu trước đây về văn hóa ứng xử trong văn học dân tộc thiểu số, luận văn đã làm rõ hơn các biểu hiện cụ thể trong truyện thơ Nôm Tày và liên hệ trực tiếp với thực tiễn giáo dục học sinh tại địa phương. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ các chủ đề văn hóa ứng xử trong truyện thơ và bảng khảo sát nhận thức giáo viên, học sinh về giáo dục văn hóa ứng xử.

Việc tích hợp giáo dục văn hóa ứng xử từ truyện thơ Nôm Tày phù hợp với mục tiêu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông, góp phần phát triển phẩm chất và năng lực học sinh. Tuy nhiên, còn tồn tại hạn chế về phương pháp và tài liệu giảng dạy, đòi hỏi sự đầu tư và hỗ trợ từ nhà trường và các cơ quan quản lý giáo dục.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng chuyên đề giáo dục văn hóa ứng xử từ truyện thơ Nôm Tày: Thiết kế các chuyên đề bài bản, khoa học tích hợp vào chương trình Ngữ văn, tập trung vào các mối quan hệ gia đình và xã hội. Thời gian thực hiện trong 1 năm học, do tổ Ngữ văn phối hợp với phòng Giáo dục huyện chủ trì.

  2. Tổ chức hoạt động ngoại khóa và câu lạc bộ văn hóa ứng xử: Tạo sân chơi cho học sinh trải nghiệm, thảo luận và thực hành các giá trị văn hóa ứng xử qua các trò chơi, kịch bản dựa trên truyện thơ Nôm Tày. Thời gian tổ chức định kỳ hàng tháng, do nhà trường và Đoàn Thanh niên đảm nhiệm.

  3. Đào tạo nâng cao năng lực giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp tích hợp giáo dục văn hóa ứng xử và sử dụng truyện thơ Nôm Tày trong giảng dạy. Thời gian tập huấn 2 lần/năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các viện nghiên cứu văn hóa thực hiện.

  4. Phát triển tài liệu giảng dạy song ngữ và đa phương tiện: Biên soạn tài liệu giáo dục văn hóa ứng xử bằng tiếng Việt và tiếng Tày, kết hợp video, audio minh họa truyện thơ để tăng tính hấp dẫn và hiệu quả. Dự kiến hoàn thành trong 2 năm, do Viện Nghiên cứu Hán Nôm và nhà xuất bản phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn và giáo dục đạo đức THCS: Nghiên cứu để áp dụng phương pháp tích hợp giáo dục văn hóa ứng xử từ truyện thơ Nôm Tày vào giảng dạy, nâng cao hiệu quả giáo dục phẩm chất học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục địa phương: Tham khảo để xây dựng chính sách, chương trình đào tạo phù hợp với đặc thù văn hóa dân tộc thiểu số, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống.

  3. Nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc thiểu số và văn học dân gian: Tài liệu tham khảo bổ ích cho các công trình nghiên cứu về truyện thơ Nôm Tày, văn hóa ứng xử và giáo dục truyền thống.

  4. Sinh viên, học viên ngành Ngôn ngữ, Văn học và Văn hóa Việt Nam: Học tập, tham khảo để hiểu sâu sắc hơn về mối quan hệ giữa văn học dân gian và giáo dục văn hóa ứng xử trong cộng đồng dân tộc thiểu số.

Câu hỏi thường gặp

  1. Truyện thơ Nôm Tày có đặc điểm gì nổi bật trong văn hóa ứng xử?
    Truyện thơ Nôm Tày thể hiện các chuẩn mực ứng xử trong gia đình và xã hội như lòng hiếu thảo, tình nghĩa vợ chồng, tình anh em, sự tôn trọng bề trên và biết ơn người làm ơn. Ví dụ, truyện Tống Trân - Cúc Hoa nhấn mạnh đạo hiếu và sự hy sinh trong gia đình.

  2. Tại sao giáo dục văn hóa ứng xử từ truyện thơ Nôm Tày lại quan trọng với học sinh THCS?
    Lứa tuổi THCS là giai đoạn hình thành nhân cách, việc giáo dục văn hóa ứng xử giúp học sinh phát triển phẩm chất đạo đức, ý thức trách nhiệm và giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, góp phần phát triển toàn diện.

  3. Phương pháp nào hiệu quả để tích hợp giáo dục văn hóa ứng xử từ truyện thơ Nôm Tày vào giảng dạy?
    Phương pháp tích hợp chuyên đề, kết hợp hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ, và sử dụng tài liệu đa phương tiện giúp học sinh tiếp thu sinh động, thực hành và vận dụng các giá trị văn hóa ứng xử.

  4. Những khó khăn khi áp dụng giáo dục văn hóa ứng xử từ truyện thơ Nôm Tày là gì?
    Khó khăn gồm thiếu tài liệu giảng dạy song ngữ, giáo viên chưa được đào tạo bài bản, học sinh chưa quen với nội dung truyền thống, và hạn chế về thời gian trong chương trình học.

  5. Làm thế nào để phát huy hiệu quả giáo dục văn hóa ứng xử trong trường học vùng dân tộc thiểu số?
    Cần sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng; đầu tư đào tạo giáo viên; xây dựng tài liệu phù hợp; tổ chức các hoạt động trải nghiệm; và nâng cao nhận thức của học sinh về giá trị văn hóa truyền thống.

Kết luận

  • Truyện thơ Nôm Tày phản ánh sinh động và sâu sắc các biểu hiện văn hóa ứng xử trong gia đình và xã hội của dân tộc Tày, góp phần bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống.
  • Giá trị giáo dục văn hóa ứng xử trong truyện thơ Nôm Tày có ý nghĩa quan trọng trong việc hình thành nhân cách và phẩm chất đạo đức cho học sinh THCS.
  • Thực trạng giáo dục văn hóa ứng xử tại Trường THCS Hoàng Văn Thụ còn nhiều hạn chế, cần có giải pháp tích hợp bài bản và hiệu quả hơn.
  • Đề xuất các biện pháp cụ thể như xây dựng chuyên đề, tổ chức hoạt động ngoại khóa, đào tạo giáo viên và phát triển tài liệu đa phương tiện nhằm nâng cao chất lượng giáo dục.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi mới cho việc kết hợp văn học dân gian với giáo dục đạo đức, góp phần phát triển giáo dục toàn diện và bảo tồn văn hóa dân tộc.

Để tiếp tục phát huy giá trị này, các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và nhà nghiên cứu cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu sâu hơn về các khía cạnh văn hóa ứng xử trong văn học dân tộc thiểu số. Hãy cùng chung tay bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa quý báu này trong giáo dục và đời sống hiện đại.