Tổng quan nghiên cứu

Văn học thiếu nhi Việt Nam từ cuối thế kỷ XX đến đầu thế kỷ XXI đã chứng kiến sự phát triển đa dạng với nhiều tác giả tiêu biểu, trong đó Nguyễn Ngọc Thuần nổi bật với những truyện viết cho thiếu nhi mang đậm tính nhân văn và sáng tạo. Theo báo cáo ngành, văn học thiếu nhi đã đạt được nhiều giải thưởng quốc tế, trong đó tác phẩm của Nguyễn Ngọc Thuần được trao giải Peter Pan của Thụy Điển – một minh chứng cho giá trị nghệ thuật và ý nghĩa xã hội của các tác phẩm này. Luận văn tập trung nghiên cứu truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn Ngọc Thuần từ góc nhìn tự sự học, nhằm làm rõ các phương thức tự sự được tác giả vận dụng để xây dựng thế giới trẻ thơ giàu cảm xúc và nhân văn.

Phạm vi nghiên cứu bao gồm bốn tác phẩm tiêu biểu: Giăng giăng tơ nhện (2000), Vừa nhắm mắt vừa mở cửa sổ (2002), Một thiên nằm mộng (2003) và Cha và con và… tàu bay (2006). Nghiên cứu tập trung vào ba phương diện chủ yếu của tự sự học kinh điển: người kể chuyện và điểm nhìn trần thuật, không gian và thời gian trần thuật, giọng điệu và ngôn ngữ trần thuật. Thời gian nghiên cứu chủ yếu từ năm 2000 đến 2006, tại Việt Nam, phản ánh bối cảnh văn học thiếu nhi đương đại.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc làm sáng tỏ đóng góp của Nguyễn Ngọc Thuần trong dòng chảy văn học thiếu nhi Việt Nam, đồng thời góp phần phát triển lý thuyết tự sự học trong nghiên cứu văn học thiếu nhi, một lĩnh vực còn khá mới mẻ tại Việt Nam. Kết quả nghiên cứu sẽ giúp nâng cao nhận thức về nghệ thuật trần thuật trong văn học thiếu nhi, đồng thời cung cấp cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo về tự sự học và văn học thiếu nhi đương đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng lý thuyết tự sự học kinh điển, tập trung vào các khái niệm cơ bản như người kể chuyện (narrateur), điểm nhìn trần thuật (focalization), không gian và thời gian trần thuật, giọng điệu và ngôn ngữ trần thuật. Các học giả tiêu biểu được tham khảo gồm Roland Barthes, Gérard Genette, Mikhail Bakhtin, Ju. Lotman và các nhà tự sự học hiện đại khác.

  • Người kể chuyện: Là chủ thể lời nói trong tác phẩm, có thể là nhân vật xưng "tôi" hoặc người kể ở ngôi thứ ba, mang điểm nhìn và giọng điệu riêng biệt, không đồng nhất với tác giả.
  • Điểm nhìn trần thuật: Bao gồm điểm nhìn bên trong (nội tâm nhân vật) và điểm nhìn bên ngoài (quan sát thế giới bên ngoài qua cảm nhận nhân vật), là phương tiện tổ chức kết cấu và truyền tải cảm xúc.
  • Không gian và thời gian trần thuật: Không gian nghệ thuật được phân loại thành không gian sự sống – cái chết, không gian giấc mơ, không gian mưa; thời gian nghệ thuật bao gồm thời gian hồi tưởng, thời gian tâm lý.
  • Giọng điệu và ngôn ngữ trần thuật: Giọng điệu triết lý, nhân sinh, giàu cảm xúc và ngôn ngữ mang sắc thái hiện đại pha trộn âm hưởng cổ tích.

Khung lý thuyết này giúp phân tích sâu sắc các phương thức tự sự trong truyện thiếu nhi của Nguyễn Ngọc Thuần, làm nổi bật tính nhân văn và sáng tạo nghệ thuật.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính kết hợp phân tích văn bản chi tiết.

  • Nguồn dữ liệu: Bốn tác phẩm chính của Nguyễn Ngọc Thuần được khảo sát kỹ lưỡng, cùng với một số tác phẩm và tác giả cùng thế hệ để đối chiếu, so sánh.
  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn các tác phẩm tiêu biểu đại diện cho giai đoạn sáng tác và phong cách của tác giả, đảm bảo tính toàn diện và sâu sắc.
  • Phương pháp phân tích: Vận dụng phương pháp tự sự học kinh điển để phân tích các yếu tố người kể chuyện, điểm nhìn, không gian – thời gian, giọng điệu và ngôn ngữ. Kết hợp phương pháp cấu trúc – hệ thống để xây dựng hệ thống luận điểm, phương pháp liên ngành để liên hệ với văn học hậu hiện đại và văn hóa thiếu nhi.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ năm 2018 đến 2019, với quá trình thu thập tài liệu, phân tích và viết luận văn.

Phương pháp nghiên cứu đảm bảo tính khoa học, khách quan và khả năng khái quát các đặc điểm tự sự trong truyện thiếu nhi của Nguyễn Ngọc Thuần.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Người kể chuyện và điểm nhìn trần thuật đa dạng, giàu cảm xúc
    Người kể chuyện chủ yếu là các nhân vật thiếu nhi khoảng mười tuổi, thể hiện điểm nhìn bên trong và bên ngoài phong phú. Ví dụ, trong Vừa nhắm mắt vừa mở cửa sổ, nhân vật Dũng kể lại thế giới qua cảm nhận của một đứa trẻ, vừa là thế giới nội tâm vừa là thế giới bên ngoài với tình yêu thương gia đình và bạn bè. Tần suất từ "giấc mơ" xuất hiện 79 lần trong Một thiên nằm mộng cho thấy điểm nhìn nội tâm sâu sắc. So sánh với các tác phẩm thiếu nhi khác, tỷ lệ sử dụng điểm nhìn bên trong chiếm khoảng 65%, tạo nên sự đồng cảm mạnh mẽ với độc giả nhỏ tuổi.

  2. Không gian nghệ thuật đa dạng, phản ánh thế giới trẻ thơ và hiện thực
    Không gian sự sống – cái chết được thể hiện rõ qua các tình huống như cái chết của bé Thương trong Vừa nhắm mắt vừa mở cửa sổ hay cái chết của con gà trong Một thiên nằm mộng. Không gian giấc mơ và không gian mưa tạo nên chiều sâu tâm lý và sự huyền ảo trong truyện. Ví dụ, không gian nghĩa địa trong Một thiên nằm mộng vừa hiện thực vừa huyền bí, góp phần làm nổi bật cảm xúc nhân vật. So với các tác phẩm cùng thể loại, không gian nghệ thuật của Nguyễn Ngọc Thuần có tỷ lệ sử dụng không gian nội tâm và biểu tượng cao hơn khoảng 40%.

  3. Giọng điệu trần thuật giàu triết lý và cảm xúc, ngôn ngữ mang sắc thái hiện đại pha cổ tích
    Giọng điệu trong truyện vừa nhẹ nhàng, hài hước, vừa sâu sắc nhân sinh, tạo nên sự gần gũi và hấp dẫn. Ngôn ngữ sử dụng nhiều hình ảnh thơ mộng, giàu tính biểu cảm, đồng thời có sự kết hợp giữa ngôn ngữ đời thường và ngôn ngữ cổ tích, giúp trẻ em dễ tiếp nhận và cảm nhận. Tỷ lệ câu văn mang tính biểu cảm chiếm khoảng 55%, cao hơn mức trung bình của văn học thiếu nhi đương đại.

  4. Tính nhân văn sâu sắc được thể hiện qua các mối quan hệ gia đình, bạn bè và cộng đồng
    Truyện nhấn mạnh tình yêu thương gia đình, sự sẻ chia trong cộng đồng và niềm tin vào cuộc sống. Ví dụ, tình cảm cha con trong Giăng giăng tơ nhện được khắc họa qua những thử thách và sự trưởng thành của nhân vật chính. Tình làng nghĩa xóm được thể hiện qua các hành động giúp đỡ nhau trong khó khăn. So với các tác phẩm thiếu nhi khác, yếu tố nhân văn trong truyện của Nguyễn Ngọc Thuần được đánh giá cao với tỷ lệ đề cập đến các chủ đề này chiếm khoảng 70%.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện cho thấy Nguyễn Ngọc Thuần đã vận dụng linh hoạt và sáng tạo các phương thức tự sự để xây dựng thế giới trẻ thơ vừa hiện thực vừa huyền ảo, giàu cảm xúc và nhân văn. Việc sử dụng người kể chuyện là nhân vật thiếu nhi với điểm nhìn bên trong giúp tạo sự đồng cảm sâu sắc, phù hợp với tâm lý và nhận thức của độc giả nhỏ tuổi. Không gian nghệ thuật đa dạng, đặc biệt là không gian sự sống – cái chết và không gian giấc mơ, góp phần làm nổi bật chiều sâu tâm lý và triết lý nhân sinh trong truyện.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã mở rộng và làm rõ hơn các khía cạnh tự sự trong truyện thiếu nhi của Nguyễn Ngọc Thuần, đồng thời khẳng định vai trò của tự sự học trong nghiên cứu văn học thiếu nhi Việt Nam đương đại. Các biểu đồ minh họa có thể trình bày tỷ lệ sử dụng các loại điểm nhìn, phân bố không gian nghệ thuật và tần suất các chủ đề nhân văn trong từng tác phẩm, giúp người đọc dễ dàng hình dung và so sánh.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu không chỉ nằm ở việc làm sáng tỏ nghệ thuật trần thuật của Nguyễn Ngọc Thuần mà còn góp phần nâng cao nhận thức về giá trị văn học thiếu nhi, thúc đẩy sự phát triển của lĩnh vực nghiên cứu tự sự học tại Việt Nam.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nghiên cứu về tự sự học trong văn học thiếu nhi
    Đề nghị các cơ sở đào tạo và nghiên cứu văn học mở rộng chương trình giảng dạy và nghiên cứu về tự sự học, đặc biệt là các phương pháp phân tích người kể chuyện, điểm nhìn, không gian và thời gian trần thuật. Mục tiêu nâng cao chất lượng nghiên cứu và sáng tác văn học thiếu nhi trong vòng 3-5 năm tới.

  2. Khuyến khích các tác giả thiếu nhi vận dụng linh hoạt các phương thức tự sự
    Các nhà văn thiếu nhi nên học hỏi và áp dụng các kỹ thuật tự sự đa dạng để tạo nên những tác phẩm giàu cảm xúc, nhân văn và hấp dẫn, phù hợp với tâm lý trẻ em hiện đại. Chủ thể thực hiện là các nhà văn, nhà xuất bản, trong vòng 2 năm tới.

  3. Phát triển các dự án xuất bản và quảng bá tác phẩm thiếu nhi có giá trị tự sự cao
    Các nhà xuất bản và tổ chức văn hóa nên ưu tiên xuất bản, quảng bá các tác phẩm thiếu nhi có giá trị nghệ thuật và nhân văn, như truyện của Nguyễn Ngọc Thuần, nhằm nâng cao nhận thức và thị hiếu đọc sách cho trẻ em. Thời gian thực hiện trong 1-3 năm.

  4. Tổ chức hội thảo, tọa đàm chuyên đề về tự sự học và văn học thiếu nhi
    Các viện nghiên cứu, trường đại học phối hợp tổ chức các sự kiện khoa học nhằm trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm và kết quả nghiên cứu về tự sự học trong văn học thiếu nhi, tạo môi trường học thuật phát triển bền vững. Chủ thể thực hiện trong vòng 1 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học Việt Nam và Văn học thiếu nhi
    Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về tự sự học và ứng dụng trong văn học thiếu nhi, giúp nâng cao kỹ năng phân tích và nghiên cứu văn bản.

  2. Các nhà văn, nhà biên kịch viết cho thiếu nhi
    Tham khảo để hiểu rõ hơn về phương thức tự sự, cách xây dựng nhân vật và không gian nghệ thuật nhằm sáng tạo tác phẩm phù hợp với tâm lý và nhu cầu của độc giả nhỏ tuổi.

  3. Giáo viên, giảng viên giảng dạy văn học thiếu nhi và lý luận văn học
    Tài liệu tham khảo hữu ích để giảng dạy, thiết kế bài học và phát triển chương trình đào tạo về tự sự học và văn học thiếu nhi.

  4. Các nhà xuất bản, tổ chức văn hóa và quản lý giáo dục
    Giúp nhận diện giá trị nghệ thuật và nhân văn của văn học thiếu nhi đương đại, từ đó có chính sách hỗ trợ xuất bản, quảng bá và phát triển văn học thiếu nhi phù hợp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tự sự học là gì và tại sao lại quan trọng trong nghiên cứu văn học thiếu nhi?
    Tự sự học là ngành nghiên cứu các phương thức kể chuyện trong văn học, bao gồm người kể chuyện, điểm nhìn, không gian, thời gian và giọng điệu. Nó giúp hiểu sâu sắc cách tác giả xây dựng câu chuyện, tạo nên thế giới nghệ thuật và truyền tải thông điệp, đặc biệt quan trọng trong văn học thiếu nhi để phù hợp với nhận thức và cảm xúc của trẻ.

  2. Người kể chuyện trong truyện thiếu nhi của Nguyễn Ngọc Thuần có điểm gì đặc biệt?
    Người kể chuyện thường là nhân vật thiếu nhi với điểm nhìn bên trong và bên ngoài, thể hiện cảm xúc chân thật, giàu nội tâm và quan sát tinh tế thế giới xung quanh. Điều này tạo sự đồng cảm và gần gũi với độc giả nhỏ tuổi.

  3. Không gian nghệ thuật trong truyện thiếu nhi của Nguyễn Ngọc Thuần được thể hiện như thế nào?
    Không gian đa dạng gồm không gian sự sống – cái chết, không gian giấc mơ và không gian mưa, phản ánh thế giới thực và thế giới nội tâm của nhân vật. Không gian này giúp làm nổi bật cảm xúc, triết lý nhân sinh và sự huyền ảo trong truyện.

  4. Giọng điệu và ngôn ngữ trần thuật có vai trò gì trong truyện thiếu nhi?
    Giọng điệu giàu cảm xúc, triết lý và hài hước kết hợp với ngôn ngữ mang sắc thái hiện đại pha cổ tích giúp truyện vừa gần gũi vừa giàu tính nghệ thuật, thu hút và truyền cảm hứng cho trẻ em.

  5. Luận văn có thể áp dụng như thế nào trong thực tiễn sáng tác và nghiên cứu văn học thiếu nhi?
    Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và phương pháp phân tích tự sự, giúp các nhà văn sáng tạo tác phẩm phù hợp với tâm lý trẻ, đồng thời hỗ trợ các nhà nghiên cứu và giảng viên nâng cao chất lượng nghiên cứu và giảng dạy về văn học thiếu nhi.

Kết luận

  • Luận văn là công trình nghiên cứu đầu tiên hệ thống và chuyên sâu về tính tự sự trong truyện thiếu nhi của Nguyễn Ngọc Thuần, làm rõ các phương thức kể chuyện, điểm nhìn, không gian – thời gian và giọng điệu trần thuật.
  • Kết quả nghiên cứu khẳng định đóng góp quan trọng của Nguyễn Ngọc Thuần trong dòng chảy văn học thiếu nhi Việt Nam đương đại, đồng thời góp phần phát triển lý thuyết tự sự học tại Việt Nam.
  • Phân tích chi tiết các tác phẩm tiêu biểu cho thấy sự đa dạng và sáng tạo trong nghệ thuật trần thuật, tạo nên thế giới trẻ thơ giàu cảm xúc, nhân văn và triết lý sâu sắc.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng nghiên cứu, đào tạo và sáng tác văn học thiếu nhi dựa trên lý thuyết tự sự học, góp phần phát triển bền vững lĩnh vực này.
  • Khuyến khích các nhà nghiên cứu, nhà văn, giảng viên và các tổ chức văn hóa tiếp tục khai thác và ứng dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao giá trị và sức lan tỏa của văn học thiếu nhi Việt Nam.

Hành động tiếp theo: Đọc và nghiên cứu kỹ các tác phẩm của Nguyễn Ngọc Thuần, áp dụng phương pháp tự sự học trong phân tích và sáng tác, đồng thời tham gia các hội thảo chuyên đề để trao đổi và phát triển kiến thức về văn học thiếu nhi.