Tổng quan nghiên cứu

Nghệ thuật hát Then là một loại hình dân ca tín ngưỡng đặc sắc của đồng bào dân tộc Tày, Nùng tại vùng núi phía Bắc Việt Nam, trong đó Lạng Sơn là một trong những địa phương còn lưu giữ nhiều giá trị truyền thống của loại hình này. Theo ước tính, hiện nay tỉnh Lạng Sơn có hơn 50 câu lạc bộ hát Then với khoảng 500 hội viên tham gia, thể hiện sức sống mạnh mẽ của nghệ thuật này trong đời sống văn hóa tinh thần. Tuy nhiên, việc truyền dạy hát Then cho thế hệ trẻ, đặc biệt là học sinh năng khiếu tại các cơ sở như Cung Thiếu nhi Lạng Sơn, vẫn còn nhiều hạn chế về phương pháp, nội dung và cơ sở vật chất.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng và đề xuất các biện pháp truyền dạy hát Then hiệu quả cho học sinh năng khiếu từ 6 đến 15 tuổi tại Cung Thiếu nhi Lạng Sơn, giúp các em nâng cao kiến thức, kỹ năng và cảm thụ âm nhạc, đồng thời giáo dục lòng yêu quê hương, đất nước thông qua loại hình nghệ thuật truyền thống này. Nghiên cứu tập trung trong giai đoạn 2015-2017 tại Cung Thiếu nhi Lạng Sơn, với phạm vi đối tượng là học sinh năng khiếu và giáo viên truyền dạy hát Then.

Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng đào tạo âm nhạc truyền thống cho thế hệ trẻ, tạo nền tảng phát triển bền vững nghệ thuật hát Then trong tương lai. Các chỉ số đánh giá hiệu quả truyền dạy bao gồm khả năng hát, đánh đàn Tính tẩu, nhận thức về nội dung và kỹ năng biểu diễn của học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết truyền dạy âm nhạc truyền thống: Nhấn mạnh vai trò của phương pháp truyền khẩu, truyền thụ kỹ năng và kiến thức âm nhạc qua các thế hệ, đặc biệt trong các loại hình dân ca như hát Then. Khái niệm "truyền dạy" được hiểu là quá trình truyền lại tri thức và kỹ năng một cách có hệ thống và phương pháp.

  • Lý thuyết năng khiếu âm nhạc: Dựa trên các tiêu chí xác định năng khiếu âm nhạc như thính giác, tiết tấu, trí nhớ và cảm xúc âm nhạc, giúp lựa chọn và phát triển học sinh năng khiếu phù hợp với chương trình truyền dạy hát Then.

  • Mô hình phát triển kỹ năng biểu diễn âm nhạc: Bao gồm kỹ năng hát, đánh đàn Tính tẩu, múa phụ họa và dàn dựng tiết mục, nhằm tạo nên một sản phẩm nghệ thuật hoàn chỉnh, phù hợp với lứa tuổi và khả năng của học sinh.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: hát Then, truyền dạy, năng khiếu âm nhạc, Tính tẩu (đàn tính), chùm xóc nhạc, và phương pháp truyền khẩu.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng các phương pháp sau:

  • Phương pháp điều tra, điền dã, sưu tầm: Thu thập dữ liệu thực tế về thực trạng truyền dạy hát Then tại Cung Thiếu nhi Lạng Sơn thông qua khảo sát, phỏng vấn giáo viên, nghệ nhân và học sinh.

  • Phương pháp phân tích, tổng hợp: Xử lý và phân tích các số liệu thu thập được để đánh giá thực trạng, xác định các hạn chế và nhu cầu cải tiến.

  • Phương pháp thực hành thực nghiệm: Thử nghiệm các biện pháp truyền dạy mới, đánh giá hiệu quả qua kết quả học tập và biểu diễn của học sinh.

  • Phương pháp liên ngành: Kết hợp kiến thức âm nhạc học và giáo dục học để xây dựng chương trình và phương pháp truyền dạy phù hợp.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm 30 học sinh năng khiếu từ 6 đến 15 tuổi và 5 giáo viên, nghệ nhân truyền dạy hát Then tại Cung Thiếu nhi Lạng Sơn. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện dựa trên đối tượng đang học và giảng dạy tại cơ sở. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2015 đến tháng 6/2017.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng truyền dạy hát Then tại Cung Thiếu nhi Lạng Sơn còn nhiều hạn chế: Khoảng 70% giáo viên chưa có phương pháp giảng dạy thống nhất, chủ yếu dựa vào kinh nghiệm cá nhân và truyền khẩu. Nội dung bài dạy tập trung vào các bài Then cổ mang yếu tố tâm linh, chưa phù hợp với nhận thức và tầm cữ giọng của học sinh năng khiếu.

  2. Khả năng âm nhạc của học sinh năng khiếu tương đối tốt: 85% học sinh có khả năng bắt giọng nhanh, giọng hát khỏe, trong sáng, dễ dàng nắm bắt cao độ, trường độ và tiết tấu. Tuy nhiên, khoảng 40% học sinh gặp khó khăn trong việc đọc nhạc và ghi nhớ lý thuyết âm nhạc.

  3. Kỹ năng đánh đàn Tính tẩu của học sinh còn hạn chế: Chỉ có 60% học sinh thực hiện đúng tư thế cầm đàn và kỹ thuật gẩy, búng, vuốt. Giáo viên chưa chú trọng sửa lỗi kỹ thuật tay trái, dẫn đến âm thanh phát ra bị rè hoặc không đúng cao độ.

  4. Cơ sở vật chất và giáo trình truyền dạy chưa đồng bộ: Cung Thiếu nhi Lạng Sơn chưa có bộ giáo trình thống nhất, các bài hát truyền dạy chủ yếu là bài hát Then mới đã được cải biên, chưa có tài liệu ký âm chuẩn xác. Trang thiết bị phục vụ dạy học như đàn Tính tẩu và chùm xóc nhạc còn thiếu và chưa đồng bộ.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ việc thiếu sự chuẩn hóa trong chương trình và phương pháp truyền dạy hát Then, cũng như sự đa dạng trong cách tiếp cận của các nghệ nhân và giáo viên. So với các nghiên cứu trước đây về bảo tồn hát Then tại Lạng Sơn, kết quả này cho thấy cần có sự phối hợp chặt chẽ hơn giữa các cơ sở đào tạo và các tổ chức văn hóa để xây dựng giáo trình và phương pháp giảng dạy khoa học, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh năng khiếu.

Việc học sinh có khả năng âm nhạc tốt là tiền đề thuận lợi để phát triển kỹ năng hát và biểu diễn hát Then, tuy nhiên cần khắc phục hạn chế về kỹ thuật chơi đàn và kiến thức lý thuyết. Các biểu đồ so sánh tỷ lệ học sinh đạt kỹ năng đúng tư thế cầm đàn và kỹ thuật gẩy trước và sau khi áp dụng biện pháp truyền dạy mới sẽ minh họa rõ hiệu quả của nghiên cứu.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu không chỉ giúp nâng cao chất lượng truyền dạy hát Then tại Cung Thiếu nhi Lạng Sơn mà còn góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc, đồng thời tạo điều kiện cho học sinh phát triển năng khiếu âm nhạc truyền thống một cách bài bản và hiệu quả.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng bộ giáo trình truyền dạy hát Then chuẩn hóa: Phát triển giáo trình có nội dung phù hợp với lứa tuổi học sinh năng khiếu, bao gồm các bài hát Then mới đã cải biên với lời ca dễ hiểu, âm vực phù hợp (quãng 6 đến 9), kết hợp lý thuyết âm nhạc cơ bản và kỹ thuật chơi đàn Tính tẩu. Thời gian hoàn thiện dự kiến trong 12 tháng, do Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch phối hợp với các trường nghệ thuật thực hiện.

  2. Đào tạo nâng cao năng lực giáo viên và nghệ nhân truyền dạy: Tổ chức các khóa tập huấn về kỹ thuật hát Then, kỹ năng sử dụng Tính tẩu, phương pháp truyền dạy hiện đại và kỹ năng ký âm, dàn dựng tiết mục. Mục tiêu nâng cao 80% giáo viên đạt chuẩn kỹ năng trong vòng 6 tháng, do Cung Thiếu nhi và các trường nghệ thuật chủ trì.

  3. Cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học: Đầu tư mua sắm đàn Tính tẩu, chùm xóc nhạc, thiết bị âm thanh, phòng học chuyên dụng để tạo môi trường học tập thuận lợi. Kế hoạch thực hiện trong 9 tháng, do UBND tỉnh và các đơn vị liên quan phối hợp thực hiện.

  4. Áp dụng phương pháp truyền dạy đa dạng, kết hợp truyền khẩu và ký âm: Khuyến khích giáo viên sử dụng phương pháp làm mẫu, truyền dạy trực quan, kết hợp ký âm để học sinh dễ tiếp thu và ghi nhớ bài hát. Thời gian áp dụng ngay trong năm học tiếp theo, do giáo viên và nghệ nhân thực hiện.

  5. Tổ chức các hoạt động biểu diễn, giao lưu văn hóa: Tạo sân chơi cho học sinh biểu diễn hát Then, múa phụ họa, góp phần nâng cao kỹ năng và tạo động lực học tập. Dự kiến tổ chức định kỳ hàng năm, do Cung Thiếu nhi và các đơn vị văn hóa phối hợp tổ chức.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên và nghệ nhân truyền dạy hát Then: Nhận được các giải pháp cụ thể để nâng cao kỹ năng giảng dạy, xây dựng giáo trình phù hợp và cải tiến phương pháp truyền dạy nhằm nâng cao chất lượng đào tạo.

  2. Các cơ sở đào tạo âm nhạc truyền thống: Có thể áp dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chương trình đào tạo, chuẩn hóa giáo trình và tổ chức các khóa bồi dưỡng giáo viên, nghệ nhân.

  3. Nhà quản lý văn hóa và giáo dục: Sử dụng luận văn làm cơ sở khoa học để hoạch định chính sách bảo tồn, phát huy nghệ thuật hát Then, đầu tư cơ sở vật chất và tổ chức các hoạt động văn hóa phù hợp.

  4. Học sinh năng khiếu và phụ huynh: Hiểu rõ hơn về giá trị nghệ thuật hát Then, các tiêu chí lựa chọn bài hát và phương pháp học tập hiệu quả, từ đó nâng cao sự yêu thích và phát triển năng khiếu âm nhạc truyền thống.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hát Then là gì và có nguồn gốc từ đâu?
    Hát Then là loại hình nghệ thuật dân ca tín ngưỡng của người Tày, Nùng, có nguồn gốc từ thời nhà Mạc (cuối thế kỷ XVI, đầu thế kỷ XVII). Đây là hình thức diễn xướng tổng hợp vừa hát, vừa đánh đàn Tính tẩu, vừa múa, mang ý nghĩa cầu cúng và sinh hoạt văn hóa.

  2. Tại sao cần truyền dạy hát Then cho học sinh năng khiếu?
    Truyền dạy giúp bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời phát triển năng khiếu âm nhạc cho thế hệ trẻ, góp phần giáo dục lòng yêu quê hương, đất nước và nâng cao kỹ năng biểu diễn nghệ thuật.

  3. Những khó khăn chính trong việc truyền dạy hát Then hiện nay là gì?
    Bao gồm phương pháp truyền dạy chưa thống nhất, giáo trình chưa chuẩn hóa, nội dung bài hát chưa phù hợp với lứa tuổi học sinh, kỹ thuật chơi đàn và hát chưa được chú trọng đúng mức, cùng với hạn chế về cơ sở vật chất.

  4. Phương pháp truyền dạy nào hiệu quả nhất cho học sinh năng khiếu?
    Phương pháp kết hợp truyền khẩu (làm mẫu, hát mẫu), sử dụng trực quan, ký âm bài hát, thực hành trải nghiệm và dàn dựng tiết mục biểu diễn được đánh giá là hiệu quả, giúp học sinh tiếp thu nhanh và phát triển toàn diện kỹ năng.

  5. Làm thế nào để lựa chọn bài hát Then phù hợp cho học sinh?
    Cần chọn bài hát có lời ca dễ hiểu, nội dung gần gũi với lứa tuổi, âm vực phù hợp (quãng 6 đến 9), ưu tiên các bài Then mới đã được cải biên, tránh các bài Then cổ mang yếu tố tâm linh phức tạp, giúp học sinh dễ tiếp thu và yêu thích.

Kết luận

  • Luận văn đã phân tích thực trạng truyền dạy hát Then tại Cung Thiếu nhi Lạng Sơn, chỉ ra những hạn chế về phương pháp, nội dung và cơ sở vật chất.
  • Đã đề xuất các biện pháp truyền dạy hiệu quả, bao gồm xây dựng giáo trình chuẩn hóa, đào tạo giáo viên, cải thiện trang thiết bị và áp dụng phương pháp đa dạng.
  • Nghiên cứu góp phần bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật hát Then, đồng thời nâng cao năng lực âm nhạc cho học sinh năng khiếu.
  • Kết quả nghiên cứu có thể làm cơ sở cho các chính sách và chương trình đào tạo âm nhạc truyền thống tại địa phương và khu vực.
  • Đề nghị các cơ quan quản lý, nhà trường và cộng đồng cùng phối hợp triển khai các giải pháp trong vòng 1-2 năm tới để đạt hiệu quả bền vững.

Hãy hành động ngay hôm nay để góp phần giữ gìn và phát triển nghệ thuật hát Then – một di sản văn hóa quý giá của dân tộc!