Tổng quan nghiên cứu

Tác phẩm “Dế Mèn phiêu lưu kí” của nhà văn Tô Hoài, sáng tác năm 1941, là một trong những tác phẩm văn học thiếu nhi kinh điển của Việt Nam, đã được dịch ra gần 40 thứ tiếng và tái bản khoảng 50 lần trong nước. Với hơn 70 năm tồn tại, tác phẩm không chỉ thu hút đông đảo bạn đọc thiếu nhi mà còn có sức ảnh hưởng sâu rộng trong lĩnh vực nghiên cứu văn học thiếu nhi và ngôn ngữ học hiện đại. Luận văn tập trung nghiên cứu tín hiệu thẩm mĩ (THTM) của nhân vật Dế Mèn trong tác phẩm này, nhằm làm rõ các hình thức ngôn ngữ biểu đạt và ý nghĩa biểu trưng của nhân vật trung tâm dưới góc nhìn ngôn ngữ học hiện đại.

Phạm vi nghiên cứu bao gồm toàn bộ các biểu thức ngôn ngữ liên quan đến nhân vật Dế Mèn qua 9 chương của tác phẩm, với mục tiêu phân tích các biến thể miêu tả về tên gọi, ngoại hình, hành vi và lời thoại của nhân vật. Nghiên cứu nhằm góp phần nâng cao hiểu biết về cơ chế tạo nghĩa thẩm mĩ trong văn học đồng thoại Việt Nam, đồng thời hỗ trợ phát triển tư duy ngôn ngữ văn học cho học sinh THCS và nâng cao năng lực chuyên môn cho giáo viên.

Việc khảo sát tín hiệu thẩm mĩ nhân vật Dế Mèn không chỉ giúp giải mã hình tượng văn học đặc sắc mà còn làm sáng tỏ mối quan hệ biện chứng giữa ngôn ngữ – hệ thống và ngôn ngữ trong thực tiễn hành chức nghệ thuật, góp phần làm phong phú thêm kho tàng nghiên cứu về phong cách nghệ thuật của Tô Hoài.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng lý thuyết tín hiệu thẩm mĩ (THTM) trong ngôn ngữ học hiện đại, dựa trên quan điểm của các nhà nghiên cứu như Đỗ Hữu Châu, Phạm Thị Kim Anh và Yu. Lotman. THTM được hiểu là những yếu tố nghệ thuật được lựa chọn và sáng tạo trong tác phẩm nhằm mục đích thẩm mĩ, bao gồm các chi tiết, sự vật, hiện tượng và cảm xúc được biểu hiện qua chất liệu ngôn ngữ.

Hai lý thuyết trọng tâm được áp dụng là:

  • Lý thuyết ngôn ngữ liên hội của L. Hjelmslev: Phân biệt giữa cái biểu hiện (cbh) và cái được biểu hiện (cđbh), trong đó THTM là hệ thống tín hiệu có mối quan hệ liên hội chặt chẽ giữa cbh và cđbh, tạo nên ngôn ngữ nghệ thuật đặc biệt trong văn học.

  • Lý thuyết về đặc trưng của THTM: Bao gồm tính đẳng cấu, tính cấp độ (THTM đơn và phức), tính tác động, tính biểu hiện, tính biểu cảm, tính biểu trưng, tính truyền thống và cách tân, tính hệ thống, tính trừu tượng và cụ thể. Những đặc trưng này giúp phân tích sâu sắc các biến thể ngôn ngữ biểu đạt nhân vật Dế Mèn.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu là: tín hiệu thẩm mĩ, biến thể miêu tả (dạng thức biểu đạt cụ thể của THTM), và ẩn dụ nhân hóa – cơ chế tạo nghĩa thẩm mĩ chủ đạo trong tác phẩm.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phối hợp các phương pháp nghiên cứu sau:

  • Phương pháp tổng kết lý luận: Thu thập và hệ thống hóa các vấn đề lý luận về ngôn ngữ học truyền thống và hiện đại, lý luận văn học, thi pháp học để làm cơ sở lý thuyết.

  • Phương pháp thống kê, phân loại: Thu thập và phân loại các biểu thức ngôn ngữ liên quan đến nhân vật Dế Mèn trong toàn bộ 9 chương tác phẩm, xác định các biến thể miêu tả theo tiêu chí ngữ nghĩa và ngữ pháp.

  • Phương pháp phân tích diễn ngôn: Phân tích ngữ nghĩa các biểu thức trong ngữ cảnh sử dụng, làm rõ ý nghĩa biểu trưng của từng biến thể miêu tả trong từng hoàn cảnh và đối tượng sử dụng.

  • Phương pháp so sánh, đối chiếu: So sánh các biến thể miêu tả trong tác phẩm với các nghiên cứu khác về nhân vật và tín hiệu thẩm mĩ để làm rõ điểm riêng biệt và ý nghĩa nghệ thuật.

  • Phương pháp xác lập ngữ cảnh trống: Phân biệt sắc thái biểu cảm và ý nghĩa của các từ đồng nghĩa chỉ nhân vật Dế Mèn trong các ngữ cảnh khác nhau.

Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ các biểu thức ngôn ngữ liên quan đến nhân vật Dế Mèn trong 9 chương của tác phẩm, với tổng số 55 lần xuất hiện tên gọi và nhiều biến thể miêu tả khác về ngoại hình, hành vi, lời thoại. Phương pháp phân tích diễn ngôn được lựa chọn nhằm đảm bảo phân tích sâu sắc, chi tiết từng biểu thức trong ngữ cảnh cụ thể.

Timeline nghiên cứu kéo dài trong suốt quá trình học tập thạc sĩ, tập trung thu thập dữ liệu, phân tích và hoàn thiện luận văn trong năm 2016.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Biến thể miêu tả tên gọi nhân vật Dế Mèn xuất hiện 55 lần qua 35 đơn vị danh từ/cụm danh từ, với 5 tên gọi chính như “một chàng dế thanh niên cường tráng”, “dế cụ”, “lão dế”, “thằng dế ốm”, “thằng dế”. Các tên gọi này phản ánh sự đa dạng trong cách nhìn nhận nhân vật qua các giai đoạn khác nhau của câu chuyện, từ tự hào, kiêu ngạo đến bị trẻ con gọi bằng những tên gọi mang sắc thái trẻ thơ, thân mật hoặc khinh miệt.

  2. Biến thể miêu tả ngoại hình tập trung vào 12 phương diện như hình dáng, màu sắc, trọng lượng, sức khỏe, các bộ phận cơ thể (đôi càng, vuốt, cánh, răng, râu, đầu), với 29 đơn vị biểu đạt, trong đó 79% là tính từ và cụm tính từ. Các chi tiết như “đôi càng mẫm bóng”, “vuốt nhọn hoắt”, “đôi cánh dài”, “răng đen nhánh”, “sợi râu hùng dũng” tạo nên hình ảnh Dế Mèn khỏe mạnh, cường tráng, oai vệ và có phần kiêu hãnh.

  3. Biến thể miêu tả các sự kiện trong cuộc đời Dế Mèn gồm 15 sự kiện lớn, chia thành ba chuyến phiêu lưu chính: lần đầu là cuộc phiêu lưu bất ngờ làm đồ chơi cho trẻ con và bài học về sự kiêu ngạo; lần hai là hành trình cùng Dế Trũi qua các vùng đất khác nhau, thể hiện sự trưởng thành và ý thức về tình bạn, lòng nhân ái; lần ba là cuộc đấu tranh với các thế lực xấu và khát vọng hòa bình, đại đồng muôn loài. Mỗi sự kiện đều được miêu tả chi tiết, phản ánh sự phát triển tính cách và ý nghĩa biểu trưng sâu sắc.

  4. Biến thể miêu tả hành vi ngôn ngữ trong lời thoại thể hiện tính cách nhân vật qua cách xưng hô, lời nói tự xưng và đối thoại với các nhân vật khác, từ sự kiêu ngạo, trịch thượng đến khiêm nhường, chân thành. Ví dụ, Dế Mèn tự xưng là “con nhà võ”, “gã xốc nổi”, trong khi các nhân vật khác gọi Dế Mèn bằng những tên gọi thể hiện sự tôn trọng hoặc khinh miệt, phản ánh mối quan hệ xã hội và tâm lý nhân vật.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy THTM nhân vật Dế Mèn được kiến tạo qua hệ thống biến thể miêu tả đa dạng, phong phú, vừa mang tính cụ thể sinh học của loài dế, vừa biểu trưng cho các đặc điểm tính cách, phẩm chất con người. Việc sử dụng các biến thể tên gọi, miêu tả ngoại hình và hành vi ngôn ngữ tạo nên một hình tượng nhân vật sống động, có chiều sâu tâm lý và ý nghĩa biểu trưng phong phú.

So với các nghiên cứu trước đây chủ yếu tập trung vào khía cạnh văn học và nghệ thuật, luận văn đã mở rộng góc nhìn bằng cách áp dụng lý thuyết THTM và phương pháp phân tích diễn ngôn, giúp làm rõ mối quan hệ biện chứng giữa ngôn ngữ – hệ thống và ngôn ngữ trong thực tiễn hành chức nghệ thuật. Việc phân tích chi tiết các biến thể miêu tả cũng cho thấy cách thức nhà văn Tô Hoài vận dụng ngôn ngữ tự nhiên để tạo nên tín hiệu thẩm mĩ độc đáo, góp phần làm nên sức sống bền bỉ của tác phẩm.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các bảng thống kê số lần xuất hiện tên gọi, biến thể miêu tả ngoại hình, các sự kiện trong hành trình nhân vật, giúp minh họa rõ ràng cấu trúc tín hiệu thẩm mĩ và sự phát triển hình tượng Dế Mèn trong tác phẩm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giảng dạy lý thuyết tín hiệu thẩm mĩ trong chương trình Ngữ văn THCS, đặc biệt khi dạy tác phẩm “Dế Mèn phiêu lưu kí”, nhằm phát triển tư duy ngôn ngữ và khả năng phân tích văn học cho học sinh. Thời gian thực hiện: từ năm học tiếp theo; Chủ thể thực hiện: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường THCS.

  2. Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu cho giáo viên Ngữ văn về phương pháp phân tích tín hiệu thẩm mĩ và ứng dụng trong giảng dạy tác phẩm văn học thiếu nhi, giúp nâng cao năng lực chuyên môn và đổi mới phương pháp dạy học. Thời gian: trong vòng 1 năm; Chủ thể: các trường đại học sư phạm, trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Phát triển tài liệu tham khảo và sách hướng dẫn phân tích tín hiệu thẩm mĩ nhân vật trong văn học thiếu nhi, dựa trên kết quả nghiên cứu để hỗ trợ giáo viên và học sinh tiếp cận tác phẩm sâu sắc hơn. Thời gian: 1-2 năm; Chủ thể: các nhà xuất bản, nhóm nghiên cứu văn học.

  4. Khuyến khích nghiên cứu tiếp tục mở rộng ứng dụng lý thuyết tín hiệu thẩm mĩ trong các tác phẩm văn học khác, đặc biệt trong văn xuôi thiếu nhi và truyện đồng thoại Việt Nam, nhằm làm phong phú thêm kho tàng nghiên cứu ngôn ngữ và văn học. Thời gian: liên tục; Chủ thể: các viện nghiên cứu, trường đại học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THCS: Nghiên cứu giúp nâng cao phương pháp giảng dạy tác phẩm “Dế Mèn phiêu lưu kí”, phát triển kỹ năng phân tích văn học và tư duy ngôn ngữ cho học sinh.

  2. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Ngôn ngữ học và Văn học: Tài liệu tham khảo quý giá về ứng dụng lý thuyết tín hiệu thẩm mĩ trong nghiên cứu hình tượng nhân vật văn học thiếu nhi.

  3. Các nhà nghiên cứu văn học thiếu nhi và truyện đồng thoại Việt Nam: Cung cấp góc nhìn mới về cách thức xây dựng tín hiệu thẩm mĩ nhân vật, mở rộng phạm vi nghiên cứu ngôn ngữ học hiện đại.

  4. Biên soạn chương trình giáo dục và sách giáo khoa Ngữ văn: Hỗ trợ xây dựng nội dung giảng dạy phù hợp, phát triển tài liệu học tập có chiều sâu về văn học thiếu nhi.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tín hiệu thẩm mĩ là gì và tại sao quan trọng trong nghiên cứu văn học?
    Tín hiệu thẩm mĩ là những yếu tố nghệ thuật được lựa chọn và sáng tạo trong tác phẩm nhằm mục đích thẩm mĩ, giúp tạo nên giá trị nghệ thuật và ý nghĩa biểu trưng. Nghiên cứu THTM giúp giải mã hình tượng văn học, hiểu sâu sắc hơn về cách thức ngôn ngữ nghệ thuật vận hành trong tác phẩm.

  2. Lý thuyết tín hiệu thẩm mĩ được áp dụng như thế nào trong nghiên cứu nhân vật Dế Mèn?
    Luận văn phân tích các biến thể miêu tả về tên gọi, ngoại hình, hành vi và lời thoại của Dế Mèn như những tín hiệu thẩm mĩ, từ đó làm rõ ý nghĩa biểu trưng và sự phát triển tính cách nhân vật qua từng giai đoạn câu chuyện.

  3. Phương pháp phân tích diễn ngôn có vai trò gì trong nghiên cứu này?
    Phân tích diễn ngôn giúp hiểu rõ ý nghĩa các biểu thức ngôn ngữ trong ngữ cảnh sử dụng, làm nổi bật sắc thái biểu cảm và mối quan hệ xã hội giữa các nhân vật, từ đó giải thích cách thức tín hiệu thẩm mĩ được tạo ra và tiếp nhận.

  4. Tại sao nghiên cứu tín hiệu thẩm mĩ trong truyện đồng thoại lại có ý nghĩa với giáo dục?
    Nghiên cứu này giúp phát triển tư duy ngôn ngữ và khả năng phân tích văn học cho học sinh, đồng thời hỗ trợ giáo viên đổi mới phương pháp giảng dạy, làm cho việc học tác phẩm thiếu nhi trở nên sinh động và sâu sắc hơn.

  5. Luận văn có thể áp dụng kết quả nghiên cứu như thế nào trong thực tế?
    Kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng để xây dựng tài liệu giảng dạy, tổ chức các khóa tập huấn cho giáo viên, phát triển sách hướng dẫn phân tích văn học, đồng thời mở rộng nghiên cứu về tín hiệu thẩm mĩ trong các tác phẩm văn học khác.

Kết luận

  • Luận văn đã vận dụng thành công lý thuyết tín hiệu thẩm mĩ để phân tích hình tượng nhân vật Dế Mèn trong tác phẩm “Dế Mèn phiêu lưu kí” của Tô Hoài, làm rõ các biến thể miêu tả và ý nghĩa biểu trưng của nhân vật.
  • Nghiên cứu đã chỉ ra sự đa dạng và phong phú trong cách thức biểu đạt tín hiệu thẩm mĩ qua tên gọi, ngoại hình, hành vi và lời thoại của Dế Mèn, phản ánh chiều sâu tâm lý và giá trị nhân văn của tác phẩm.
  • Kết quả nghiên cứu góp phần mở rộng phạm vi ứng dụng lý thuyết ngôn ngữ học hiện đại trong nghiên cứu văn học thiếu nhi và truyện đồng thoại Việt Nam.
  • Luận văn đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm nâng cao chất lượng giảng dạy và nghiên cứu tác phẩm, đồng thời khuyến khích phát triển các nghiên cứu tiếp theo về tín hiệu thẩm mĩ trong văn học.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai đào tạo giáo viên, phát triển tài liệu giảng dạy và mở rộng nghiên cứu ứng dụng lý thuyết tín hiệu thẩm mĩ trong các tác phẩm văn học khác. Độc giả và nhà nghiên cứu được khuyến khích tiếp cận và vận dụng kết quả nghiên cứu để làm phong phú thêm hiểu biết về văn học thiếu nhi Việt Nam.