Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông theo Nghị quyết số 29-NQ/TW (2013) và Chương trình GDPT tổng thể 2018, hoạt động học trải nghiệm (HĐHTN) được xác định là một hoạt động giáo dục bắt buộc nhằm phát triển năng lực và phẩm chất người học. Tỉnh Lào Cai, với đặc điểm địa hình đồi núi và khí hậu đa dạng, có tiềm năng phát triển nông nghiệp phong phú, đồng thời đối mặt với thách thức trong việc nâng cao năng suất cây trồng theo hướng nông nghiệp sạch và bền vững. Luận văn tập trung nghiên cứu thiết kế và tổ chức hoạt động học trải nghiệm chuyên đề “Dinh dưỡng khoáng - tăng năng suất cây trồng và nông nghiệp sạch” tại các trường THPT tỉnh Lào Cai trong năm học 2019-2020. Mục tiêu cụ thể là xây dựng nội dung chuyên đề phù hợp với chương trình GDPT mới, thiết kế kế hoạch tổ chức HĐHTN và kiểm nghiệm hiệu quả tổ chức hoạt động nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng của học sinh. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học môn Sinh học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục hướng nghiệp và phát triển năng lực thực tiễn cho học sinh phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên lý thuyết học trải nghiệm của David Kolb, nhấn mạnh chu trình học tập gồm bốn giai đoạn: kinh nghiệm cụ thể, quan sát phản chiếu, kinh nghiệm trừu tượng và thử nghiệm tích cực. Lý thuyết này được kế thừa từ các nhà giáo dục và tâm lý học như John Dewey, Kurt Lewin, Jean Piaget, Carl Rogers, và Paulo Freire, tập trung vào việc học thông qua làm và phản ánh kinh nghiệm. Ngoài ra, nghiên cứu vận dụng các khái niệm về năng lực (competency) theo OECD và Bộ Giáo dục và Đào tạo Việt Nam, đặc biệt là năng lực sinh học và năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng đã học. Các khái niệm về hoạt động học trải nghiệm, học trải nghiệm, năng lực sinh học và năng lực vận dụng kiến thức được làm rõ để làm cơ sở thiết kế và tổ chức hoạt động học tập.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp nghiên cứu lý thuyết, khảo sát thực trạng, thiết kế và kiểm nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu bao gồm tài liệu chính thức của Bộ GD&ĐT, các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước, khảo sát nhận thức và thực trạng tổ chức HĐHTN của 32 giáo viên môn Sinh học tại các trường THPT tỉnh Lào Cai. Phương pháp điều tra sư phạm gồm phiếu hỏi và phỏng vấn sâu nhằm thu thập dữ liệu về nhận thức, thực trạng tổ chức và khó khăn thuận lợi. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được tiến hành qua việc tổ chức các hoạt động học trải nghiệm theo kế hoạch thiết kế tại các trường THPT, đánh giá hiệu quả qua khảo sát kiến thức, thái độ, hành vi học sinh trước và sau thực nghiệm. Phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả, kiểm định t-test, phân tích phương sai để đánh giá sự khác biệt và hiệu quả của hoạt động. Cỡ mẫu 32 giáo viên và một số lớp học sinh lớp 11 được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2019-2020.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về HĐHTN: Khoảng 75% giáo viên có nhận thức đúng về tầm quan trọng và vai trò của HĐHTN trong phát triển năng lực học sinh. Tuy nhiên, 62,5% giáo viên chưa hiểu đầy đủ bản chất của học tập trải nghiệm, còn 13,3% nhầm lẫn HĐHTN với các hoạt động tham quan, dã ngoại đơn thuần.

  2. Thực trạng tổ chức HĐHTN: Chỉ 12,5% giáo viên thường xuyên tổ chức HĐHTN, 46,9% thỉnh thoảng tổ chức, còn 40,6% chưa bao giờ tổ chức. Nguyên nhân chính là do thiếu kinh phí (100%), thời gian (81,25%), điều kiện địa điểm phù hợp (87,5%), và trình độ tổ chức của giáo viên (78,1%).

  3. Thiết kế chuyên đề và hoạt động học trải nghiệm: Luận văn đã xây dựng thành công nội dung chuyên đề “Dinh dưỡng khoáng - tăng năng suất cây trồng và nông nghiệp sạch” gồm ba phần chính, phù hợp với chương trình GDPT mới và điều kiện địa phương. Ba hoạt động học trải nghiệm được thiết kế gồm: sản xuất phân hữu cơ, trồng rau địa canh và trồng rau thủy canh, với mục tiêu phát triển năng lực sinh học và năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng.

  4. Hiệu quả tổ chức HĐHTN: Kết quả kiểm nghiệm sư phạm cho thấy điểm kiểm tra kiến thức của học sinh sau thực nghiệm tăng trung bình 25% so với trước thực nghiệm, với mức ý nghĩa thống kê p < 0,05. Học sinh thể hiện sự hứng thú, chủ động và phát triển kỹ năng thực hành, giải quyết vấn đề thực tiễn liên quan đến dinh dưỡng khoáng và nông nghiệp sạch.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu quốc tế và trong nước về vai trò của học trải nghiệm trong phát triển năng lực học sinh. Việc giáo viên chưa hiểu đầy đủ bản chất HĐHTN là nguyên nhân chính dẫn đến việc tổ chức hoạt động còn hạn chế, tương tự với báo cáo của ngành giáo dục về khó khăn trong đổi mới phương pháp dạy học. Thiết kế chuyên đề dựa trên lý thuyết học trải nghiệm của Kolb và các nguyên tắc thiết kế nội dung giáo dục địa phương đã tạo điều kiện thuận lợi cho học sinh tiếp cận kiến thức một cách thực tiễn và sáng tạo. Việc tổ chức các hoạt động học trải nghiệm đa dạng, có sản phẩm cụ thể giúp học sinh phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng giải quyết vấn đề, phù hợp với định hướng đổi mới giáo dục phổ thông. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm kiểm tra trước và sau thực nghiệm, bảng phân tích thuận lợi và khó khăn của giáo viên khi tổ chức HĐHTN, giúp minh họa rõ nét hiệu quả và thách thức trong thực tiễn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về thiết kế và tổ chức hoạt động học trải nghiệm, đặc biệt là chuyên đề “Dinh dưỡng khoáng - tăng năng suất cây trồng và nông nghiệp sạch” nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng tổ chức cho giáo viên. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở GD&ĐT phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Xây dựng tài liệu hướng dẫn và công cụ đánh giá: Biên soạn tài liệu hướng dẫn chi tiết về thiết kế nội dung, quy trình tổ chức và tiêu chí đánh giá năng lực học sinh sau hoạt động học trải nghiệm. Phát triển bộ công cụ đánh giá năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng phù hợp với đặc điểm địa phương. Thời gian hoàn thành trong 1 năm, do Bộ GD&ĐT và các chuyên gia giáo dục thực hiện.

  3. Huy động nguồn lực và cải thiện điều kiện tổ chức: Tạo cơ chế hỗ trợ kinh phí, trang thiết bị và không gian thực hành cho các trường THPT, đặc biệt là các trường vùng cao như Lào Cai. Khuyến khích sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng trong tổ chức hoạt động học trải nghiệm. Thời gian triển khai liên tục, do các cấp quản lý giáo dục địa phương đảm nhận.

  4. Tăng cường truyền thông và nâng cao nhận thức học sinh, phụ huynh: Tổ chức các buổi tuyên truyền, hội thảo nhằm nâng cao nhận thức về vai trò và ý nghĩa của học trải nghiệm trong phát triển năng lực và định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Thời gian thực hiện trong 6 tháng, do nhà trường phối hợp với các tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên môn Sinh học và các môn khoa học tự nhiên: Luận văn cung cấp phương pháp thiết kế và tổ chức hoạt động học trải nghiệm chuyên đề mới, giúp giáo viên đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực vận dụng kiến thức cho học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các sở, phòng giáo dục: Tài liệu giúp xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, đồng thời hỗ trợ xây dựng chính sách và cơ chế tổ chức hoạt động học trải nghiệm phù hợp với điều kiện địa phương.

  3. Nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Giáo dục học, Lý luận và Phương pháp dạy học: Luận văn là nguồn tham khảo quý giá về ứng dụng lý thuyết học trải nghiệm trong thực tiễn giáo dục phổ thông, đặc biệt trong bối cảnh đổi mới chương trình GDPT.

  4. Các tổ chức, cá nhân quan tâm đến phát triển giáo dục hướng nghiệp và giáo dục trải nghiệm: Luận văn cung cấp mô hình thiết kế chuyên đề học tập gắn với thực tiễn sản xuất nông nghiệp sạch, góp phần định hướng nghề nghiệp cho học sinh vùng nông thôn, miền núi.

Câu hỏi thường gặp

  1. Học trải nghiệm khác gì so với các hình thức học truyền thống?
    Học trải nghiệm là quá trình học thông qua làm và phản ánh kinh nghiệm thực tế, giúp học sinh phát triển năng lực vận dụng kiến thức và kỹ năng giải quyết vấn đề, trong khi học truyền thống thường tập trung vào truyền đạt kiến thức lý thuyết.

  2. Tại sao cần thiết kế chuyên đề “Dinh dưỡng khoáng - tăng năng suất cây trồng và nông nghiệp sạch”?
    Chuyên đề giúp học sinh hiểu và vận dụng kiến thức sinh học vào thực tiễn sản xuất nông nghiệp sạch, góp phần nâng cao năng suất cây trồng và bảo vệ môi trường, phù hợp với điều kiện địa phương như tỉnh Lào Cai.

  3. Những khó khăn chính khi tổ chức hoạt động học trải nghiệm là gì?
    Khó khăn gồm thiếu kinh phí, thời gian, điều kiện cơ sở vật chất, trình độ tổ chức của giáo viên và sự phối hợp của các lực lượng giáo dục, cũng như nhận thức chưa đầy đủ của giáo viên và học sinh.

  4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của hoạt động học trải nghiệm?
    Có thể sử dụng các công cụ đánh giá năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng qua bài kiểm tra trước và sau hoạt động, quan sát thái độ, sự chủ động của học sinh, cũng như đánh giá sản phẩm học tập và báo cáo thực hành.

  5. Hoạt động học trải nghiệm có thể áp dụng cho những môn học nào?
    HĐHTN có thể áp dụng rộng rãi trong nhiều môn học như Sinh học, Lịch sử, Ngữ văn, Vật lý, Công nghệ, giúp phát triển năng lực toàn diện cho học sinh thông qua các hoạt động thực tiễn, sáng tạo và hợp tác.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng thành công nội dung và kế hoạch tổ chức hoạt động học trải nghiệm chuyên đề “Dinh dưỡng khoáng - tăng năng suất cây trồng và nông nghiệp sạch” phù hợp với chương trình GDPT mới và điều kiện địa phương tỉnh Lào Cai.
  • Kết quả kiểm nghiệm sư phạm cho thấy hoạt động học trải nghiệm giúp học sinh phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng thực hành và giải quyết vấn đề thực tiễn hiệu quả.
  • Nhiều giáo viên đã có nhận thức đúng về vai trò của HĐHTN nhưng còn hạn chế về kỹ năng tổ chức và hiểu biết bản chất học trải nghiệm.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo bồi dưỡng giáo viên, xây dựng tài liệu hướng dẫn, cải thiện điều kiện tổ chức và nâng cao nhận thức học sinh, phụ huynh để nâng cao hiệu quả hoạt động.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng áp dụng mô hình học trải nghiệm trong các chuyên đề khác và các môn học nhằm góp phần đổi mới phương pháp dạy học và phát triển năng lực toàn diện cho học sinh phổ thông.

Các cơ sở giáo dục và quản lý giáo dục cần triển khai đào tạo, xây dựng tài liệu và tổ chức thực hiện các hoạt động học trải nghiệm theo kế hoạch đã thiết kế để nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.