Tổng quan nghiên cứu

Nguồn sử liệu địa bạ là một kho tàng thông tin quý giá về lịch sử nông thôn Việt Nam, đặc biệt là trong việc nghiên cứu quản lý đất đai, đời sống kinh tế - xã hội và tổ chức hành chính địa phương. Tập hợp địa bạ huyện Đan Phượng năm Gia Long thứ 4 (1805) hiện lưu giữ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I (TTLTQG I) và Viện Nghiên cứu Hán Nôm là một trong những bộ tài liệu tiêu biểu, phản ánh chi tiết về diện tích đất đai, cơ cấu sở hữu, các loại hình ruộng đất, cũng như các khía cạnh văn hóa, xã hội của địa phương vào đầu thế kỷ XIX. Với tổng số 38 bản địa bạ, trong đó 24 bản tại TTLTQG I bao phủ khoảng 41,6% đơn vị hành chính cơ sở của huyện Đan Phượng, nguồn tư liệu này cung cấp dữ liệu cụ thể về 25 thôn, xã với tổng diện tích ruộng đất lên tới khoảng 30.174 mẫu 9 sào 11 thước 7 tắc 1 phân, trung bình mỗi đơn vị có diện tích 904 mẫu 1 sào 2 thước 5 tắc 9 phân, lớn hơn nhiều so với các địa phương lân cận như tỉnh Thái Bình và Hà Đông cũ.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm nhận diện đặc điểm hình thức và nội dung của tập hợp địa bạ huyện Đan Phượng, đánh giá giá trị sử liệu trong nghiên cứu lịch sử địa phương, đồng thời đề xuất các nguyên tắc khai thác thông tin từ loại hình tài liệu này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các bản địa bạ lập năm 1805, thuộc địa bàn huyện Đan Phượng phủ Quốc Oai, trấn Sơn Tây, tương ứng với khu vực huyện Đan Phượng, một phần huyện Hoài Đức và Phúc Thọ ngày nay. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bổ sung hiểu biết về lịch sử nông thôn Việt Nam, đặc biệt là về quản lý đất đai, tổ chức xã hội và văn hóa truyền thống qua nguồn sử liệu địa bạ cổ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên nền tảng lý thuyết của ngành Sử liệu học, một ngành khoa học nghiên cứu về nguồn sử liệu lịch sử, với nhiệm vụ xác định tính xác thực, độ tin cậy và giá trị thông tin của các tài liệu lịch sử. Sử liệu học giúp phân tích, phê phán các văn bản địa bạ từ góc độ hình thức và nội dung, đồng thời liên kết với các ngành khoa học khác như Văn bản học, Ngôn ngữ học, Nhân học xã hội và Lưu trữ học để giải mã và khai thác thông tin.

Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng các mô hình phân tích về quản lý đất đai truyền thống, cơ cấu sở hữu ruộng đất, và tổ chức xã hội làng xã Việt Nam thời trung đại. Các khái niệm chính bao gồm: địa bạ (văn bản hành chính ghi chép ruộng đất), công điền và tư điền (ruộng đất công và tư nhân), phân canh và phụ canh (hình thức canh tác), chức sắc làng xã (các chức vụ quản lý địa phương), và xâm canh (hiện tượng người ngoài canh tác đất).

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là 24 bản địa bạ gốc của huyện Đan Phượng năm 1805 lưu trữ tại TTLTQG I, được viết bằng chữ Hán - Nôm trên giấy dó, cùng với 14 bản địa bạ sao chép tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Ngoài ra, các thư tịch trung đại như Đại Việt sử ký toàn thư, Đại Nam thực lục, Kiến văn tiểu lục, và các công trình nghiên cứu chuyên sâu về địa bạ cũng được tham khảo để đối chiếu và bổ sung.

Phương pháp nghiên cứu bao gồm:

  • Phương pháp Sử liệu học: Phê phán bên ngoài (đặc điểm vật lý, niên đại, tính nguyên vẹn) và phê phán bên trong (cấu trúc nội dung, tính chính xác, sai sót) của địa bạ.
  • Phương pháp thống kê, định lượng: Xử lý số liệu diện tích, phân loại ruộng đất, phân bố sở hữu, tỷ lệ xâm canh, phân tích quy mô sở hữu ruộng tư, phân tích chức sắc làng xã.
  • Phương pháp lịch sử, mô tả, so sánh và lôgic: Giải thích nguyên nhân, so sánh với các nghiên cứu khác, mô tả bối cảnh lịch sử và xã hội địa phương.

Cỡ mẫu là toàn bộ 24 bản địa bạ tại TTLTQG I, chiếm 41,6% đơn vị hành chính cơ sở của huyện Đan Phượng năm 1805. Phương pháp chọn mẫu toàn bộ nhằm đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy của kết quả nghiên cứu. Timeline nghiên cứu tập trung vào giai đoạn đầu thế kỷ XIX, với các bản địa bạ lập năm Gia Long thứ 4 (1805).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quy mô diện tích và phân loại đơn vị hành chính: Tổng diện tích ruộng đất của 25 thôn, xã là khoảng 30.174 mẫu, trung bình mỗi đơn vị có diện tích 904 mẫu, lớn hơn 1,56 lần so với tỉnh Thái Bình và 1,75 lần so với tỉnh Hà Đông cũ. Các đơn vị được phân thành ba nhóm theo diện tích: nhóm nhỏ dưới 512 mẫu, nhóm trung bình từ 650 đến 700 mẫu, nhóm lớn từ 803 đến 1189 mẫu. Xã Yên Sở có diện tích lớn nhất (1189 mẫu), xã Ích Vịnh nhỏ nhất (41 mẫu).

  2. Cơ cấu ruộng đất và chất lượng ruộng: Ruộng đất gồm nhiều loại hình như công điền, công châu thổ, châu thé trồng khoai đậu, ruộng tư, đất ở, đất tôn giáo. Ruộng đất tư chiếm 51,12% tổng diện tích, ruộng công chỉ chiếm 10,52%. Ruộng đất chủ yếu là hạng ba (61,8%), hạng hai chiếm 34,6%, hạng nhất rất ít (3,53%). Chất lượng ruộng đất thấp, ruộng hạng nhất hiếm gặp.

  3. Phân bố sở hữu ruộng tư và quy mô thửa ruộng: Có 2903 chủ ruộng tư với quy mô sở hữu trung bình 2 mẫu 6 sào. 79,96% thửa ruộng có diện tích dưới 1 mẫu, thửa lớn nhất chỉ 6 mẫu 6 sào. Sự phân hóa sở hữu sâu sắc, chủ ruộng lớn nhất sở hữu gấp 62 lần chủ ruộng nhỏ nhất. Tỷ lệ ruộng xâm canh chiếm 8,55%, thấp hơn nhiều so với các địa phương khác.

  4. Vai trò của phụ nữ và chức sắc làng xã: Phụ nữ sở hữu 22,84% diện tích ruộng tư, với tỷ lệ sở hữu cao nhất tại xã Hạ Hiệp (45%). Hệ thống chức sắc gồm sắc mục, xã trưởng, thôn trưởng, hương trưởng, khán thủ, hương sắc, với trung bình 7-8 chức sắc mỗi đơn vị. Chức sắc chiếm 6,13% số chủ ruộng, sở hữu ruộng lớn hơn mức trung bình 1,65 lần.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy huyện Đan Phượng đầu thế kỷ XIX là một địa phương có diện tích đất đai rộng lớn, với nền kinh tế nông nghiệp chiếm ưu thế. Việc ruộng đất bị phân mảnh nhỏ lẻ phản ánh đặc điểm nền kinh tế tiểu nông truyền thống, khó phát triển sản xuất quy mô lớn. Tỷ lệ ruộng công thấp so với ruộng tư cho thấy sự chuyển đổi sở hữu đất đai, với xu hướng tư hữu hóa mạnh mẽ. Tỷ lệ ruộng xâm canh thấp chứng tỏ sự ổn định xã hội và quản lý đất đai tương đối chặt chẽ.

Vai trò của phụ nữ trong sở hữu ruộng đất được khẳng định qua tỷ lệ sở hữu đáng kể, phản ánh sự công nhận quyền sở hữu của nữ giới trong xã hội truyền thống. Hệ thống chức sắc đa dạng và linh hoạt phù hợp với đặc điểm từng địa phương, đồng thời chức sắc có vai trò quan trọng trong quản lý đất đai và xã hội.

So sánh với các nghiên cứu về địa bạ các địa phương khác như Thường Tín, Thượng Phúc, Hà Đông, tỷ lệ ruộng công và xâm canh của Đan Phượng thấp hơn, cho thấy đặc thù riêng của vùng đất này. Các sai sót trong địa bạ về số liệu và chữ viết là hiện tượng phổ biến, đòi hỏi nhà nghiên cứu phải thận trọng, thực hiện phê phán sử liệu kỹ lưỡng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố diện tích các đơn vị hành chính, biểu đồ tỷ lệ các loại ruộng đất, biểu đồ quy mô sở hữu ruộng tư, và bảng thống kê chức sắc làng xã để minh họa rõ nét các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác phê phán sử liệu địa bạ: Động viên các nhà nghiên cứu thực hiện kiểm tra chéo, đối chiếu số liệu địa bạ với các nguồn sử liệu khác như gia phả, hương ước, thư tịch cổ để nâng cao độ chính xác và tin cậy của thông tin lịch sử. Chủ thể thực hiện: các viện nghiên cứu lịch sử, trường đại học; Thời gian: liên tục, ưu tiên trong 3 năm tới.

  2. Xây dựng cơ sở dữ liệu số hóa và bản đồ hóa địa bạ: Tập hợp, số hóa toàn bộ địa bạ huyện Đan Phượng và các địa phương lân cận, kết hợp với GIS để phục hồi cảnh quan, phân bố ruộng đất và địa danh lịch sử. Chủ thể thực hiện: Trung tâm Lưu trữ Quốc gia, các trường đại học; Thời gian: 5 năm.

  3. Phát triển nghiên cứu liên ngành về địa bạ: Kết hợp sử liệu học, nhân học, địa lý lịch sử và ngôn ngữ học để khai thác sâu sắc các khía cạnh văn hóa, xã hội, kinh tế từ địa bạ, đặc biệt là vai trò của phụ nữ và chức sắc làng xã. Chủ thể thực hiện: các nhóm nghiên cứu đa ngành; Thời gian: 3-5 năm.

  4. Tăng cường đào tạo và phổ biến kiến thức về sử liệu địa bạ: Tổ chức các khóa đào tạo, hội thảo chuyên sâu về phương pháp nghiên cứu địa bạ và sử liệu học cho sinh viên, nghiên cứu sinh và cán bộ nghiên cứu. Chủ thể thực hiện: các trường đại học, viện nghiên cứu; Thời gian: hàng năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu lịch sử và sử liệu học: Luận văn cung cấp phương pháp luận và dữ liệu thực tiễn về khai thác địa bạ, giúp nâng cao kỹ năng phê phán và sử dụng nguồn sử liệu cổ.

  2. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành lịch sử, nhân học, địa lý lịch sử: Tài liệu tham khảo quý giá cho các đề tài nghiên cứu về nông thôn Việt Nam, quản lý đất đai và tổ chức xã hội truyền thống.

  3. Cán bộ lưu trữ và bảo tồn di sản văn hóa: Giúp hiểu rõ giá trị, đặc điểm và cách bảo quản, số hóa các tài liệu địa bạ cổ, góp phần bảo tồn di sản tư liệu quốc gia.

  4. Nhà quản lý văn hóa, phát triển nông thôn: Cung cấp thông tin lịch sử về cấu trúc xã hội, tổ chức làng xã và quản lý đất đai truyền thống, làm cơ sở cho các chính sách phát triển bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Địa bạ là gì và tại sao quan trọng trong nghiên cứu lịch sử?
    Địa bạ là văn bản hành chính ghi chép chi tiết về ruộng đất, diện tích, chủ sở hữu và các loại hình đất đai. Đây là nguồn sử liệu quý giá giúp nghiên cứu quản lý đất đai, tổ chức xã hội và đời sống kinh tế nông thôn Việt Nam thời trung đại.

  2. Phương pháp chính để nghiên cứu địa bạ là gì?
    Phương pháp sử liệu học kết hợp với thống kê định lượng, lịch sử, mô tả và so sánh được sử dụng để phân tích tính xác thực, cấu trúc nội dung và khai thác thông tin chi tiết từ địa bạ.

  3. Tại sao có sai sót trong địa bạ và làm thế nào để xử lý?
    Sai sót do hạn chế công cụ tính toán, lỗi ghi chép hoặc gian lận nhằm trốn thuế. Nhà nghiên cứu cần phê phán kỹ lưỡng, đối chiếu với các nguồn khác và tự tính toán lại số liệu để đảm bảo độ chính xác.

  4. Vai trò của phụ nữ trong sở hữu ruộng đất được thể hiện thế nào qua địa bạ?
    Phụ nữ sở hữu khoảng 22,84% diện tích ruộng tư, được pháp luật và xã hội công nhận quyền sở hữu, phản ánh vai trò quan trọng của nữ giới trong sản xuất và xã hội truyền thống.

  5. Làm thế nào để sử dụng địa bạ hiệu quả trong nghiên cứu?
    Cần đọc toàn bộ bản gốc, kiểm tra chéo số liệu, kết hợp với các nguồn sử liệu khác như gia phả, hương ước, thư tịch cổ để có cái nhìn toàn diện và chính xác về lịch sử địa phương.

Kết luận

  • Tập hợp địa bạ huyện Đan Phượng năm 1805 là nguồn sử liệu quý giá, cung cấp thông tin chi tiết về diện tích, cơ cấu ruộng đất, sở hữu và tổ chức xã hội địa phương.
  • Địa bạ phản ánh sự phân hóa sở hữu ruộng đất, vai trò của phụ nữ và chức sắc làng xã trong quản lý đất đai và xã hội.
  • Nguồn tư liệu có tính nguyên vẹn cao, dung lượng lớn, nhưng tồn tại sai sót cần được phê phán kỹ lưỡng.
  • Nghiên cứu góp phần làm rõ đặc điểm hình thức, nội dung và giá trị sử liệu của địa bạ, đồng thời đề xuất phương pháp khai thác hiệu quả.
  • Khuyến nghị phát triển nghiên cứu liên ngành, số hóa tài liệu và đào tạo chuyên sâu để bảo tồn và phát huy giá trị địa bạ trong nghiên cứu lịch sử Việt Nam.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các nhà nghiên cứu, sinh viên và cán bộ lưu trữ tiếp cận, khai thác và phát triển nghiên cứu về địa bạ để góp phần làm sáng tỏ lịch sử nông thôn Việt Nam.