Tìm hiểu dòng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX

• Tác giả: Trương Thị Hải
• Người hướng dẫn: PGS.TS Phạm Xanh
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Lịch sử
• Đề tài: Tìm hiểu dòng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2014
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• MỞ ĐẦU
• 0.1. Lý do chọn đề tài
• 0.2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
• 0.3. Đối tượng, mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu
• 0.4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu
• 0.5. Đóng góp của đề tài
• 0.6. Bố cục của Luận văn
• 1. CHƯƠNG 1: NHỮNG TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH DÒNG CANH TÂN ĐẤT NƯỚC NỬA CUỐI THẾ KỶ XIX
• 1.1. Sự khủng hoảng của triều đình quân chủ Trung Ương
• 1.2. Quá trình xâm lược Việt Nam của thực dân Pháp
• 1.3. Sự xuất hiện tầng lớp sỹ phu yêu nước, tiến bộ cuối thế kỷ XIX
• 1.4. Tiểu kết chương 1
• 2. CHƯƠNG 2: NHỮNG ĐỀ XUẤT CANH TÂN ĐẤT NƯỚC NỬA CUỐI THẾ KỶ XIX
• 2.1. Đề xuất canh tân của Phạm Phú Thứ
• 2.2. Đề xuất canh tân của Đặng Huy Trứ
• 2.3. Đề xuất canh tân của Nguyễn Trường Tộ
• 2.4. Đề xuất canh tân của Bùi Viện
• 2.5. Đề xuất canh tân của Nguyễn Lộ Trạch
• 2.6. Một số đề xuất canh tân khác
• 2.7. Tiểu kết chương 2
• 3. CHƯƠNG 3: NGUYÊN NHÂN THẤT BẠI VÀ MỘT SỐ NHẬN ĐỊNH VỀ DÒNG CANH TÂN ĐẤT NƯỚC NỬA CUỐI THẾ KỶ XIX
• 3.1. Thái độ của vua Tự Đức và triều đình Huế đối với các đề nghị canh tân, đổi mới đất nước
• 3.2. Nguyên nhân thất bại của dòng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX
• 3.3. Nhận định về dòng canh tân
• 3.4. Tiểu kết chương 3
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Giới thiệu về dòng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX

Dòng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX phản ánh một giai đoạn lịch sử quan trọng trong bối cảnh xã hội và chính trị Việt Nam. Sự khủng hoảng của triều đình quân chủ, cùng với sự xâm lược của thực dân Pháp, đã tạo ra một môi trường cần thiết cho những đề xuất cải cách. Các nhà canh tân như Phạm Phú Thứ, Nguyễn Trường Tộ, và Đặng Huy Trứ đã đưa ra nhiều kiến nghị nhằm phát triển kinh tế, văn hóa, và chính trị. Những ý tưởng này không chỉ dừng lại ở lý thuyết mà còn được cụ thể hóa qua các bản điều trần gửi lên triều đình. Như một nhà nghiên cứu đã chỉ ra, "các đề xuất này chứa đựng tâm huyết của những người yêu nước, mong muốn cứu nạn đất nước trong bối cảnh khó khăn".

II. Những tiền đề hình thành dòng canh tân

Trong bối cảnh nửa cuối thế kỷ XIX, lịch sử Việt Nam chứng kiến sự khủng hoảng trầm trọng của triều đình quân chủ. Sự thách thức từ thực dân Pháp không chỉ làm gia tăng mâu thuẫn xã hội mà còn thúc đẩy một tầng lớp sĩ phu yêu nước nổi lên. Họ đã nhận thức rõ ràng rằng chỉ có cải cách mới có thể cứu vãn đất nước. Sự xuất hiện của các tầng lớp này đã tạo ra một phong trào canh tân mạnh mẽ, với những đề xuất cụ thể từ nhiều nhân vật quan trọng. Những ý tưởng này không chỉ phản ánh nhu cầu cấp thiết của thời kỳ mà còn mở ra con đường mới cho sự phát triển của đất nước. Như một nhà nghiên cứu đã nói: "Sự khủng hoảng chính trị và kinh tế đã tạo điều kiện cho những tư tưởng mới phát triển, từ đó hình thành nên dòng canh tân".

III. Các đề xuất canh tân nổi bật

Các đề xuất canh tân từ những nhân vật như Phạm Phú Thứ, Nguyễn Trường Tộ, và Bùi Viện đã thể hiện rõ ràng những mong muốn cải cách sâu sắc. Phạm Phú Thứ đã đề xuất các biện pháp như đắp đê, đào sông để phát triển nông nghiệp, trong khi Nguyễn Trường Tộ tập trung vào cải cách giáo dục và quân sự. Những ý tưởng này không chỉ mang tính chất lý thuyết mà còn có tính khả thi cao, thể hiện sự am hiểu sâu sắc về thực tiễn xã hội. Đặng Huy Trứ cũng đã đưa ra những kiến nghị quan trọng về cải cách kinh tế, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phát triển nền kinh tế tự cường. Những đề xuất này không chỉ mang lại lợi ích cho thời kỳ đó mà còn để lại bài học quý giá cho các thế hệ sau.

IV. Nguyên nhân thất bại của dòng canh tân

Mặc dù dòng canh tân đã có những đóng góp quan trọng, nhưng cũng không thể phủ nhận rằng nó đã gặp phải nhiều khó khăn và thất bại. Nguyên nhân chủ yếu đến từ thái độ bảo thủ của triều đình Huế và sự thiếu đồng thuận trong nội bộ. Vua Tự Đức và các quan lại không chỉ không chấp nhận các đề xuất mà còn có phần e ngại trước những thay đổi. Điều này dẫn đến việc nhiều ý tưởng tốt đẹp không thể được thực hiện. Như một nhà nghiên cứu đã nhận định: "Sự bảo thủ trong tư duy và hành động của triều đình là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến thất bại của dòng canh tân". Những thất bại này không chỉ là bài học cho thời kỳ đó mà còn là lời nhắc nhở cho các thế hệ sau về tầm quan trọng của sự đồng thuận trong cải cách.

V. Đánh giá về giá trị và ứng dụng thực tiễn

Dòng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX không chỉ là một phong trào cải cách mà còn là một phần quan trọng trong lịch sử tư tưởng Việt Nam. Những ý tưởng và đề xuất từ các nhà canh tân đã mở ra con đường mới cho sự phát triển của đất nước. Đặc biệt, nghiên cứu về dòng canh tân này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về những thách thức mà Việt Nam đã phải đối mặt trong quá trình hiện đại hóa. Như một nhà sử học đã nói: "Nghiên cứu dòng canh tân không chỉ giúp hiểu rõ hơn về quá khứ mà còn cung cấp những bài học quý giá cho hiện tại và tương lai". Điều này cho thấy sự cần thiết phải tiếp tục nghiên cứu và học hỏi từ những kinh nghiệm trong quá khứ để ứng dụng vào thực tiễn phát triển hiện nay.

Tổng quan nghiên cứu

Nửa cuối thế kỷ XIX là giai đoạn đầy biến động của lịch sử Việt Nam với sự khủng hoảng sâu sắc về chính trị, kinh tế và xã hội dưới triều Nguyễn. Theo thống kê, từ năm 1802 đến 1826, hàng trăm xã thôn ở các tỉnh miền Bắc bị bỏ hoang do nạn đói, dịch bệnh và chính sách cai trị bảo thủ, lạc hậu. Cuộc xâm lược của thực dân Pháp từ năm 1858 đến 1884 đã khiến đất nước mất dần chủ quyền, dẫn đến sự xuất hiện của một tầng lớp sĩ phu yêu nước, tiến bộ với tư tưởng canh tân nhằm cứu nguy quốc gia. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm rõ dòng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX thông qua các đề xuất cải cách của các nhà cải cách tiêu biểu như Phạm Phú Thứ, Nguyễn Trường Tộ, Đặng Huy Trứ, Bùi Viện, Nguyễn Lộ Trạch. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào Việt Nam trong giai đoạn 1850-1892, phân tích các đề xuất cải cách trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, quân sự, xã hội và văn hóa - giáo dục, đồng thời đánh giá tác động và nguyên nhân thất bại của dòng canh tân này. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đúc kết kinh nghiệm đổi mới đất nước, góp phần bổ sung tài liệu tham khảo cho công tác nghiên cứu và giảng dạy lịch sử Việt Nam cận đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết về cải cách xã hội và lý thuyết về sự phát triển lịch sử trong bối cảnh khủng hoảng chính trị - xã hội. Mô hình nghiên cứu tập trung vào phân tích các đề xuất cải cách của tầng lớp sĩ phu yêu nước dưới triều Nguyễn, xem xét các khái niệm chính như: canh tân đất nước, tự lực tự cường, chủ nghĩa dân tộc, và sự tương tác giữa chính trị truyền thống và ảnh hưởng ngoại lai. Khái niệm "dòng canh tân" được hiểu là tập hợp các tư tưởng và hành động cải cách nhằm đổi mới toàn diện đất nước trong bối cảnh khủng hoảng và xâm lược.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu lịch sử kết hợp với phương pháp logic và liên ngành. Nguồn dữ liệu chính bao gồm các tài liệu chính thống như Đại Nam thực lục, Đại Nam chính biên liệt truyện, Quốc sử triều toát yếu, cùng các sách chuyên khảo, kỷ yếu hội thảo, bài báo và luận văn liên quan. Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ các đề xuất cải cách của các nhà canh tân tiêu biểu trong giai đoạn 1850-1892. Phương pháp chọn mẫu là chọn lọc các nhân vật có ảnh hưởng lớn và các văn bản đề xuất cải cách tiêu biểu. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng cách so sánh, thống kê các đề xuất, khái quát hóa nội dung và đánh giá tác động. Timeline nghiên cứu trải dài từ năm 1850, khi Phạm Phú Thứ bắt đầu dâng sớ canh tân, đến năm 1892 với bài luận Thiên hạ đại thế luận của Nguyễn Lộ Trạch.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Khủng hoảng toàn diện của triều Nguyễn: Chính sách cai trị bảo thủ, tham nhũng và độc đoán đã khiến nền kinh tế nông nghiệp đình trệ, tài chính kiệt quệ, nạn đói và dịch bệnh hoành hành, dẫn đến hàng trăm cuộc khởi nghĩa nông dân diễn ra trên diện rộng. Ví dụ, từ năm 1802 đến 1806, hơn 870 thôn ở miền Bắc bị bỏ hoang; năm 1842, bão làm chết hơn 5.400 người tại Nghệ An.

2. Sự xuất hiện của tầng lớp sĩ phu canh tân: Các nhà cải cách như Phạm Phú Thứ, Nguyễn Trường Tộ, Đặng Huy Trứ, Bùi Viện, Nguyễn Lộ Trạch đã đề xuất nhiều giải pháp cải cách toàn diện trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, quân sự, xã hội và ngoại giao. Ví dụ, Phạm Phú Thứ đề xuất phát triển nông nghiệp bằng việc đắp đê, đào sông, lập kho nghĩa thương; Nguyễn Lộ Trạch đề xuất xây dựng kinh đô mới ở Thanh Hóa và phát triển đồn điền quân sự.

3. Tư tưởng canh tân đa dạng và tiến bộ: Các đề xuất tập trung vào tự lực tự cường, phát triển kinh tế, hiện đại hóa quân đội, mở rộng ngoại giao và cải cách giáo dục. Đặng Huy Trứ nhấn mạnh việc mua sắm vũ khí hiện đại và đào tạo binh lính; Nguyễn Trường Tộ đề xuất cử sứ bộ ra nước ngoài để học hỏi kỹ thuật và chính sách.

4. Nguyên nhân thất bại của dòng canh tân: Triều đình nhà Nguyễn bảo thủ, thiếu quyết tâm cải cách, thái độ bạc nhược trước thực dân Pháp, cùng với sự chia rẽ nội bộ và sự đàn áp các phong trào cải cách đã khiến các đề xuất không được thực thi. Ví dụ, các bản điều trần của Nguyễn Trường Tộ và Nguyễn Lộ Trạch đều bị triều đình bỏ qua hoặc không hồi đáp.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân thất bại của dòng canh tân có thể được giải thích qua sự đối lập giữa tư tưởng tiến bộ của các nhà cải cách và chính sách bảo thủ của triều đình. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ các đề xuất cải cách được chấp nhận so với bị bác bỏ theo từng lĩnh vực. So sánh với các nghiên cứu về cải cách Minh Trị ở Nhật Bản cho thấy sự khác biệt lớn về thái độ và quyết tâm cải cách của chính quyền trung ương. Ý nghĩa của nghiên cứu là làm rõ những bài học lịch sử về sự cần thiết của đổi mới toàn diện và quyết liệt trong bối cảnh khủng hoảng quốc gia.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Thúc đẩy tự lực tự cường kinh tế: Khuyến khích phát triển nông nghiệp, công nghiệp và thương mại theo hướng hiện đại hóa, tăng cường đầu tư vào hạ tầng thủy lợi và giao thông. Chủ thể thực hiện là các cơ quan quản lý nhà nước, với mục tiêu tăng trưởng GDP nông nghiệp 5%/năm trong vòng 5 năm.

2. Cải cách chính trị và hành chính: Xây dựng bộ máy quản lý minh bạch, hiệu quả, giảm thiểu quan liêu và tham nhũng. Thực hiện đào tạo cán bộ công chức theo tiêu chuẩn mới, áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý. Thời gian thực hiện 3 năm, do Bộ Nội vụ chủ trì.

3. Hiện đại hóa quân đội và an ninh quốc phòng: Đầu tư trang bị kỹ thuật hiện đại, đào tạo binh lính chuyên nghiệp, xây dựng lực lượng phòng thủ vững chắc. Mục tiêu nâng cao năng lực quốc phòng trong 5 năm, do Bộ Quốc phòng thực hiện.

4. Mở rộng ngoại giao và hợp tác quốc tế: Thiết lập quan hệ ngoại giao đa phương, học hỏi kinh nghiệm phát triển từ các quốc gia tiên tiến. Tăng cường đào tạo ngoại ngữ và kỹ năng ngoại giao cho cán bộ. Chủ thể là Bộ Ngoại giao, với kế hoạch 3 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà nghiên cứu lịch sử và khoa học xã hội: Giúp hiểu sâu sắc về bối cảnh lịch sử, tư tưởng cải cách và các nhân vật tiêu biểu trong giai đoạn cận đại Việt Nam.

2. Giảng viên và sinh viên ngành Lịch sử, Chính trị học: Cung cấp tài liệu tham khảo phong phú cho giảng dạy và nghiên cứu về lịch sử Việt Nam thế kỷ XIX.

3. Nhà hoạch định chính sách và quản lý nhà nước: Rút ra bài học lịch sử về cải cách và đổi mới, áp dụng vào công cuộc phát triển kinh tế - xã hội hiện đại.

4. Cộng đồng trí thức và người yêu lịch sử: Nâng cao nhận thức về vai trò của tư tưởng canh tân trong sự nghiệp bảo vệ và phát triển đất nước.

Câu hỏi thường gặp

1. Dòng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX là gì?
   Dòng canh tân là tập hợp các tư tưởng và đề xuất cải cách nhằm đổi mới toàn diện đất nước trong bối cảnh khủng hoảng và xâm lược, do các nhà sĩ phu yêu nước đề xuất nhằm cứu nguy quốc gia.

2. Ai là những nhà cải cách tiêu biểu trong dòng canh tân này?
   Các nhân vật tiêu biểu gồm Phạm Phú Thứ, Nguyễn Trường Tộ, Đặng Huy Trứ, Bùi Viện, Nguyễn Lộ Trạch, mỗi người có những đề xuất cải cách trên các lĩnh vực khác nhau.

3. Nguyên nhân chính khiến dòng canh tân thất bại là gì?
   Nguyên nhân chủ yếu là do triều đình nhà Nguyễn bảo thủ, thiếu quyết tâm cải cách, thái độ bạc nhược trước thực dân Pháp và sự chia rẽ nội bộ, khiến các đề xuất không được thực thi.

4. Các đề xuất cải cách tập trung vào những lĩnh vực nào?
   Các đề xuất chủ yếu tập trung vào kinh tế (phát triển nông nghiệp, công nghiệp), chính trị (cải cách hành chính), quân sự (hiện đại hóa quân đội), xã hội (giáo dục, văn hóa) và ngoại giao.

5. Ý nghĩa của nghiên cứu dòng canh tân đối với hiện nay?
   Nghiên cứu giúp rút ra bài học về sự cần thiết của đổi mới toàn diện và quyết liệt trong bối cảnh khủng hoảng, góp phần định hướng công cuộc phát triển kinh tế - xã hội và bảo vệ quốc gia hiện đại.

Kết luận

• Dòng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX phản ánh nỗ lực đổi mới toàn diện của tầng lớp sĩ phu yêu nước trong bối cảnh khủng hoảng và xâm lược.
• Các nhà cải cách như Phạm Phú Thứ, Nguyễn Trường Tộ, Đặng Huy Trứ, Bùi Viện, Nguyễn Lộ Trạch đã đề xuất nhiều giải pháp trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, quân sự và ngoại giao.
• Nguyên nhân thất bại chủ yếu do thái độ bảo thủ, thiếu quyết tâm cải cách của triều đình nhà Nguyễn và sự đàn áp các phong trào đổi mới.
• Nghiên cứu cung cấp bài học quý giá về vai trò của đổi mới và tự lực tự cường trong sự nghiệp phát triển đất nước.
• Đề xuất các giải pháp cải cách hiện đại dựa trên kinh nghiệm lịch sử nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế, chính trị, quốc phòng và ngoại giao trong bối cảnh toàn cầu hóa.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các nhà nghiên cứu, giảng viên và nhà hoạch định chính sách tiếp tục khai thác, vận dụng các bài học lịch sử để xây dựng chiến lược phát triển bền vững cho Việt Nam hiện đại.