Luận văn thạc sĩ: Nghiên cứu mối quan hệ tương tác giữa cộng đồng và hệ sinh thái rừng trong khu dự trữ sinh quyển quần đảo Cát Bà

• Tác giả: Triệu Đình Lâm
• Người hướng dẫn: PGS. Bùi Thế Đồi
• Trường học: Trường Đại học Lâm nghiệp
• Chuyên ngành: Lâm học
• Đề tài: Nghiên cứu mối quan hệ tương tác giữa cộng đồng với các hệ sinh thái rừng trong khu dự trữ sinh quyển quần đảo Cát Bà
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu trên thế giới
• 1.1.1. Nghiên cứu về cộng đồng tới việc bảo tồn đa dạng sinh học
• 1.1.1.1. Đánh giá nhận thức, thái độ và tác động của cộng đồng địa phương tới việc bảo tồn đa dạng sinh học (ĐDSH)
• 1.1.1.2. Sự tham gia của cộng đồng địa phương trong các hoạt động bảo tồn
• 1.1.1.3. Vai trò của cộng đồng địa phương tới việc bảo tồn ĐDSH
• 1.1.1.4. Công tác quản lý bảo vệ rừng của cộng đồng tới việc bảo tồn ĐDSH
• 2. ĐẶT VẤN ĐỀ
• 3. MỤC TIÊU, ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 3.1. Mục tiêu nghiên cứu
• 3.1.1. Mục tiêu chung
• 3.1.2. Mục tiêu cụ thể
• 3.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 3.2.1. Đối tượng nghiên cứu
• 3.2.2. Phạm vi nghiên cứu
• 3.3. Nội dung nghiên cứu
• 3.4. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu
• 3.4.1. Quan điểm và phương pháp luận
• 3.4.2. Phương pháp kế thừa số liệu
• 3.4.3. Phương pháp điều tra bổ sung về tài nguyên, ĐDSH hệ thực vật trên cạn
• 3.4.4. Xác định loài thực vật có giá trị bảo tồn và sử dụng
• 3.4.5. Phương pháp tổng hợp hiện trạng hệ sinh thái rừng, các thông tin về cộng đồng và thực trạng quản lý rừng trong Khu DTSQ quần đảo Cát Bà
• 3.4.6. Phương pháp đánh giá, phân tích mối quan hệ tương tác giữa cộng đồng và các hệ sinh thái rừng
• 3.4.7. Phương pháp nghiên cứu đề xuất giải pháp bảo tồn bền vững, hài hòa cả về mặt tự nhiên và con người cho khu DTSQ quần đảo Cát Bà
• 3.4.8. Phương pháp phân tích số liệu
• 4. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN, KINH TẾ - XÃ HỘI KHU VỰC NGHIÊN CỨU
• 4.1. Điều kiện tự nhiên
• 4.1.1. Vị trí địa lý
• 4.1.2. Địa hình địa mạo
• 4.1.3. Địa chất thổ nhưỡng
• 4.1.4. Khí hậu, thời tiết
• 4.2. Điều kiện kinh tế-xã hội
• 5. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
• 5.1. Hiện trạng một số hệ sinh thái rừng điển hình khu dự trữ sinh quyển quần đảo Cát Bà
• 5.1.1. Đa dạng thảm thực vật tại rừng khu DTSQ quần đảo Cát Bà
• 5.1.2. Đánh giá sự khác nhau về đa dạng sinh học giữa các kiểu thảm thực vật
• 5.2. Nghiên cứu ảnh hưởng của các nhóm cộng đồng địa phương đến việc sử dụng tài nguyên, đa dạng sinh học rừng trong khu DTSQ Cát Bà
• 5.2.1. Ảnh hưởng của các nhóm cộng đồng địa phương đến việc sử dụng tài nguyên, đa dạng sinh học rừng
• 5.2.2. Ảnh hưởng của việc khai thác LSNG và cây dược liệu tới tài nguyên rừng
• 5.2.3. Ảnh hưởng của hoạt động du lịch đến tài nguyên rừng Khu DTSQ quần đảo Cát Bà
• 5.2.4. Ảnh hưởng của hoạt động nuôi trồng thủy sản đến đa dạng rừng ngập mặn tại khu DTSQ Cát Bà
• 5.2.5. Hoạt động nông nghiệp
• 5.2.6. Nhận thức và thái độ của cộng đồng địa phương về việc sử dụng tài nguyên, đa dạng sinh học rừng trong khu DTSQ Cát Bà
• 5.3. Tiềm năng sử dụng nguồn lợi LSNG thu hái từ rừng và phát triển cây dược liệu tại khu DTSQ quần đảo Cát Bà
• 5.3.1. Thực trạng khai thác sử dụng các loài LSNG thu hái từ rừng Khu DTSQ quần đảo Cát Bà
• 5.3.2. Tiềm năng phát triển LSNG thu hái từ rừng và phát triển cây dược liệu tại khu DTSQ Cát Bà
• 5.3.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc phát triển cây dược liệu tại các xã vùng đệm VQG Cát Bà
• 5.3.4. Thuận lợi, khó khăn để phát triển cây dược liệu cho địa phương
• 5.4. Đề xuất các giải pháp quản lý và sử dụng hợp lý tài nguyên, đa dạng sinh học rừng ở khu DTSQ Cát Bà dựa vào cộng đồng
• 5.4.1. Về mặt kinh tế
• 5.4.2. Về mặt xã hội
• 5.4.3. Về mặt môi trường
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Tổng quan về Nghiên cứu Hệ sinh thái Rừng Cát Bà 55 ký tự

Việt Nam được biết đến là quốc gia có nguồn tài nguyên phong phú và đa dạng. Tuy nhiên, những hạn chế lịch sử và nhận thức chưa cao đã làm giảm hiệu quả khai thác. Các hoạt động phát triển kinh tế - xã hội không bền vững đã làm suy giảm chất lượng môi trường và chức năng sinh thái. Đặc biệt, thiếu nhận thức về tác động của các hoạt động sinh kế của cộng đồng dân cư địa phương đến nguồn tài nguyên đa dạng sinh học (ĐDSH) dẫn đến sự suy giảm, nhiều loài biến mất hoặc khó phục hồi. Các vườn quốc gia, khu bảo tồn thiên nhiên đối mặt với nhiều nguy cơ như khai thác quá mức, đô thị hóa gây ô nhiễm, và áp lực từ du lịch. Khu dự trữ sinh quyển (DTSQ) quần đảo Cát Bà là một trong 9 khu DTSQ của Việt Nam, được UNESCO công nhận năm 2004. Quần đảo Cát Bà là trung tâm đa dạng sinh học cao của thế giới với nhiều loài quý hiếm có giá trị toàn cầu. Các hệ sinh thái đặc trưng của khu DTSQ Cát Bà luôn phải đối mặt với nguy cơ suy giảm ĐDSH trước áp lực phát triển kinh tế xã hội. Rừng tự nhiên bị suy thoái do khai thác quá mức, các loài động thực vật suy giảm số lượng. Để giải quyết vấn đề này, cần có sự kết hợp hài hòa giữa các giải pháp, trong đó tăng cường nhận thức cộng đồng có ý nghĩa quan trọng.

1.1. Tầm quan trọng của Nghiên cứu tại Cát Bà

Nghiên cứu về mối quan hệ tương tác giữa cộng đồng và hệ sinh thái rừng tại Cát Bà là rất quan trọng. Theo Nguyễn Thế Thôn (1993, 2000), cộng đồng là nhân tố quyết định đến sự duy trì và phát triển tài nguyên, bảo vệ đa dạng sinh học. Kinh nghiệm quản lý bảo tồn trên thế giới cũng chỉ ra rằng cần có sự tham gia tích cực của cộng đồng, trên cơ sở nhận thức và sáng kiến của địa phương trong việc sử dụng hợp lý tài nguyên. Kinh nghiệm thực tiễn tại Việt Nam cũng cho thấy việc phát triển mô hình cộng đồng bảo tồn và sử dụng hợp lý tài nguyên, đa dạng sinh học sẽ góp phần quản lý bền vững tài nguyên rừng trong các khu dự trữ sinh quyển, vườn quốc gia và khu bảo tồn thiên nhiên,… đồng thời nâng cao đời sống người dân địa phương, thúc đẩy sự phát triển bền vững, hài hòa giữa con người và thiên nhiên tại khu vực.

1.2. Mục tiêu của Nghiên cứu về Rừng Cát Bà

Mỗi khu bảo tồn, vườn quốc gia lại có những đặc thù riêng về hệ sinh thái, điều kiện kinh tế xã hội… dẫn đến những nét đặc trưng trong các mô hình bảo tồn. Thậm chí, tập quán thói quen sinh hoạt của cộng đồng địa phương tại khu vực bảo tồn cũng là một trong những yếu tố cần quan tâm khi muốn xây dựng những mô hình bảo tồn có sự tham gia của cộng đồng thành công. Đề tài: “Nghiên cứu mối quan hệ tương tác giữa cộng đồng với các hệ sinh thái rừng trong Khu dự trữ sinh quyển quần đảo Cát Bà” được thực hiện nhằm góp phần bổ sung một số cơ sở khoa học và giải pháp bảo tồn các diện tích rừng có giá trị cao về sinh thái, môi trường và kinh tế-xã hội tại khu DTSQ quần đảo Cát Bà.

II. Nghiên cứu Cộng đồng và Bảo tồn Rừng Cát Bà 58 ký tự

Các nghiên cứu trên thế giới đã chỉ ra tầm quan trọng của việc đánh giá nhận thức, thái độ và tác động của cộng đồng địa phương tới việc bảo tồn đa dạng sinh học. Richard và Barbara (2001) nhấn mạnh rằng việc tạo cơ hội cho người dân tiếp cận với kinh nghiệm bảo tồn trên thế giới sẽ đảm bảo chương trình thành công hơn là áp đặt các kế hoạch bảo tồn mà không có sự tham gia của người dân. Các chương trình giáo dục bảo tồn nên lấy cộng đồng làm trung tâm, cùng với những vấn đề ngôn ngữ, văn hóa, lịch sử tại địa phương làm nền tảng. Các nội dung ảnh hưởng đến nhận thức và thái độ của cộng đồng trong bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và động vật hoang dã thường được đánh giá bao gồm sự khác biệt về nhận thức theo giới tính, dân tộc, vị trí địa lí, điều kiện sống và trình độ học vấn. Các nghiên cứu đã cho thấy sự khác biệt về nhận thức và thái độ giữa các nhóm cộng đồng theo những nội dung trên và chỉ ra rằng khi thiết kế các chương trình giáo dục bảo tồn và nâng cao nhận thức cần phù hợp đối với từng cộng đồng dân cư.

2.1. Vai trò của Nhận thức Cộng đồng Cát Bà

Sự tham gia của cộng đồng địa phương trong các hoạt động bảo tồn là rất quan trọng. Theo Roe và cs (2000), phương thức bảo tồn truyền thống và có sự tham gia đều có tính hạn chế. Phương thức truyền thống không giải quyết được lợi ích giữa các bên liên quan, và người dân không có quyền làm chủ các khu rừng mà họ đã sử dụng lâu đời. Tuy nhiên, phương thức có sự tham gia tùy thuộc rất nhiều vào cơ chế chính sách trong quản lý tài nguyên (Fred, 2009); tính minh bạch trong quá trình xây dựng cơ chế hưởng lợi và tiềm năng về tính không hiệu quả của cơ chế; thiếu nguồn tài trợ thích hợp và khả năng quản lý của cộng đồng địa phương vẫn là những vấn đề cần phải bàn.

2.2. Thách thức trong Bảo tồn Rừng Cát Bà

Adams và Hulme (2001) lập luận rằng vấn đề quan trọng ở đây là đặt ra câu hỏi “Ai sẽ thiết lập các mục tiêu cho chính sách bảo tồn? và làm thế nào để có sự thỏa hiệp giữa các mục tiêu khác nhau của các nhóm lợi ích khác nhau? Sự tham gia của cộng đồng địa phương vào quản lý các KBT ở mức độ nào là thích hợp? Trách nhiệm của cộng đồng địa phương cần được thể hiện như thế nào trong tất cả các hoạt động liên quan đến lợi ích chung của khu bảo tồn? Làm thế nào để hỗ trợ cộng đồng địa phương lập kế hoạch quản lý lâu dài và xác lập cơ chế hưởng lợi rõ ràng, minh bạch, công bằng, đơn giản là những vấn đề rất cần phải tính đến.

2.3. Sinh kế Bền vững và Bảo tồn ĐDSH Cát Bà

Trong những thập kỷ qua, các phương thức bảo tồn ở những nước đang phát triển đã được cách mạng hoá bằng một loạt các ý tưởng liên quan đến cộng đồng địa phương sinh sống trong và xung quanh các khu bảo tồn. Người dân và cộng đồng địa phương sinh sống trong và gần các khu bảo tồn ở các nước đang phát triển thường rất nghèo, và họ có ít cơ hội để phát triển (Scherl và Edwards, 2007). Vì vậy, sinh kế của họ phụ thuộc rất nhiều vào khai thác tài nguyên nhiên nhiên. Tuy nhiên, việc thành lập mạng lưới các khu bảo tồn đã ngăn cản họ sử dụng tài nguyên nhiên nhiên mà họ đã khai thác và sử dụng lâu đời. Hơn thế nữa, thành lập các khu bảo tồn thường làm hạn chế các cơ hội sử dụng đất trong tương lai, làm tăng chi phí sản xuất và giảm cơ hội phát triển kinh tế cho người dân địa phương. Hậu quả là người dân địa phương săn bắt động vật hoang dã và khai thác gỗ bên trong các khu bảo tồn là điều hiển nhiên (Stolton và cs, 1999).

III. Giải pháp Quản lý Rừng Cộng đồng Cát Bà 52 ký tự

Từ những vấn đề trên, các sáng kiến về bảo tồn tài nguyên đa dạng sinh học theo hướng phát triển bền vững đã ra đời. Những sáng kiến này được đề cập đến bằng nhiều thuật ngữ khác nhau như bảo tồn và phát triển tổng hợp, đồng quản lý, bảo tồn dựa vào cộng đồng, bản thỏa thuận chia sẻ lợi ích và sử dụng bền vững tài nguyên rừng. Điều này được thể hiện qua sự thay đổi hình thức trong quản lý rừng và phân quyền trong quản lý các khu bảo tồn của IUCN. Bên cạnh đó, Dudley (2008) cũng nhấn mạnh rằng một khu bảo tồn thiên nhiên phải có sự công bằng giữa chi phí và lợi ích giữa các bên liên quan, trong đó chú trọng đảm bảo lợi ích của cộng đồng địa phương và đồng bào dân tộc ít người. Những hình thái quản lý rừng này đã bước đầu có những ảnh hưởng tích cực đến các mục tiêu quản lý của khu bảo tồn, đảm bảo an ninh sinh kế cho cộng đồng và giảm thiểu mẫu thuẫn giữa ban quản lý khu bảo tồn và cộng đồng địa phương, và giảm áp lực hỗ trợ tài chính cho các nhà tài trợ. Việc này đã được chứng minh ở một số nơi, điển hình là Nam Phi qua việc phân quyền quản lý tài nguyên thiên nhiên cho cộng đồng địa phương, đã đóng góp rất lớn vào phục hồi tài nguyên rừng và động vật hoang dã.

3.1. Vai trò của Cộng đồng trong Quản lý ĐDSH

Sự tham gia của người dân địa phương và bản địa trong quản lý đa dạng sinh học là cần thiết bởi hai lý do có tính nguyên tắc. Thứ nhất là nếu thiếu điều này, sự bền vững lâu dài của nhiều hệ sinh thái sẽ bị đe doạ. Thứ hai là người dân địa phương và bản địa có quyền được hưởng lợi nhờ sử dụng bền vững đa dạng sinh học cho sinh kế, nghỉ dưỡng, các nhu cầu văn hoá xã hội và các lý do tâm linh của họ. Tuy nhiên đây là những lý do chính nhất cho sự tham gia của địa phương vào quản lý đa dạng sinh học còn rất nhiều những lợi ích về quản lý khác cũng cần được cân nhắc.

3.2. Tư vấn Cộng đồng và Quyết định Bảo tồn

Những quyết định về quy hoạch, kế hoạch bảo tồn đa dạng sinh học sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng cuộc sống cộng đồng. Những người trong cộng đồng chịu ảnh hưởng do sống, làm việc, học tập và thường qua lại trong khu vực đó. Do đó, sự cần thiết phải có được những ý kiến của họ về những gì họ đang làm, những gì họ đang muốn có và trong nhiều trường hợp chính cộng đồng là những người ra quyết định. Thực tiễn đã cho thấy nếu những kế hoạch và phát triển đa dạng sinh học phù hợp với nguyện vọng và nhu cầu của cộng đồng thì cộng đồng cũng sẽ tự hào về xử sự của mình. Việc tư vấn của cộng đồng đòi hỏi 2 yếu tố quan trọng: Thông tin thu được từ cộng đồng về ý kiến, thái độ của họ phải được chuyển tới các nhà lập kế hoạch/quy hoạch, các nhà ra quyết định. Về phần mình, các nhà ra quyết định, lập quy hoạch/kế hoạch có trách nhiệm thu thận các thông tin này một cách nghiêm túc và xem xét trong mối quan hệ với quá trình lập kế hoạch/quy hoạch.

IV. Bảo tồn Rừng Cát Bà Cách tiếp cận Cộng đồng 57 ký tự

Các nhà lập kế hoạch, quy hoạch thông qua việc tham dự các cuộc họp toàn dân để nghe ý kiến cộng đồng, hoặc những ý kiến cộng đồng được trình bày báo cáo, có trách nhiệm phải đảm bảo giúp cộng đồng hiểu được ý kiến của họ đóng góp cho các bản kế hoạch bảo tồn, phải có trách nhiệm đạt được thoả hiệp qua việc giải thích cho cộng đồng hiểu được lý do và chấp nhận việc ra quyết định như vậy. Nhìn chung, tiến trình có sự tham gia của cộng đồng góp phần xây dựng một xã hội trong đó các bên liên quan ở địa phương tự mình gánh vác các chức năng và trách nhiệm xã hội. Tuy nhiên, cần nhận thức được rằng sự tham gia của cộng đồng địa phương trong các hình thức quản lý ngoài các lợi ích cũng có thể đòi hỏi phải có các chi phí nhất định. Cộng đồng địa phương cùng bàn bạc để tìm ra các giải pháp bảo tồn và phát triển đa dạng sinh học; Cộng đồng địa phương là những người thực hiện việc bảo tồn và phát triển đa dạng sinh học; Cộng đồng địa phương là người theo dõi, kiểm tra và đánh giá việc thực hiện các giải pháp bảo tồn và phát triển đa dạng sinh học; Cộng đồng địa phương là những người quản lý tài nguyên đa dạng sinh học.

4.1. Quản lý Rừng và Tập quán Truyền thống Cát Bà

Trong mọi hoạt động quản lý tài nguyên nói chung và quản lý đa dạng sinh học nói riêng, sự tham gia của cộng đồng là giải pháp đảm bảo hiệu quả cao. Người dân địa phương đã thực hiện quản lý rừng qua nhiều thế kỷ và các tập quán truyền thống của các nhóm dân tộc thiểu số là rất quý đối với việc quản lý đất rừng và bảo tồn đa dạng sinh học.

4.2. Bảo tồn ĐDSH Bảo tồn Nguyên vị và Chuyển vị

Trên thế giới bảo tồn ĐDSH ở mọi mức độ về cơ bản là duy trì các quần thể loài đang tồn tại và phát triển. Công việc này có thể được tiến hành bên trong hoặc bên ngoài nơi sống tự nhiên. Hiện nay, cách thức và nguyên tắc để bảo tồn đa dạng sinh học được các nước áp dụng đó là bảo tồn nguyên vị (insitu) và bảo tồn chuyển vị (ex-situ). * Bảo tồn in-situ: Đây là một trong những hình thức bảo tồn được áp dụng phổ biến nhất tại nhiều quốc gia. Hình thức này được áp dụng cho tất cả mọi đối tượng cần được bảo tồn, những đối tượng chưa có nguy cơ tuyệt chủng hoặc xâm hại, hoặc trong điều kiện con người có thể can thiệp bằng các biện pháp để quản lý, bảo vệ. Thông thường bảo tồn nguyên vị được thực hiện bằng cách thàn...

Tổng quan nghiên cứu

Khu dự trữ sinh quyển (DTSQ) quần đảo Cát Bà, được UNESCO công nhận từ năm 2004, là một trong những trung tâm đa dạng sinh học quan trọng của Việt Nam với diện tích khoảng 26.941 ha đất liền và 9.300 ha biển. Khu vực này sở hữu hệ sinh thái rừng phong phú với hơn 1.585 loài thực vật và 343 loài động vật có xương sống, trong đó có nhiều loài quý hiếm và đặc hữu như Voọc Cát Bà (Trachypithecus poliocephalus). Tuy nhiên, sự phát triển kinh tế xã hội nhanh chóng, đặc biệt là khai thác tài nguyên rừng quá mức, hoạt động du lịch và nuôi trồng thủy sản đã gây áp lực lớn lên đa dạng sinh học và chất lượng môi trường tự nhiên.

Nghiên cứu tập trung vào mối quan hệ tương tác giữa cộng đồng dân cư địa phương với các hệ sinh thái rừng trong khu DTSQ quần đảo Cát Bà, nhằm đánh giá hiện trạng tài nguyên rừng, nhận thức và tác động của cộng đồng đến đa dạng sinh học, từ đó đề xuất các giải pháp bảo tồn bền vững. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các xã vùng đệm như Gia Luận, Phù Long, Trân Châu, Hiền Hào, Xuân Đám và Việt Hải, với thời gian thu thập số liệu từ tháng 01 đến tháng 09 năm 2019.

Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để nâng cao hiệu quả quản lý tài nguyên rừng, bảo tồn đa dạng sinh học dựa vào sự tham gia của cộng đồng, góp phần phát triển kinh tế-xã hội bền vững và hài hòa giữa con người với thiên nhiên tại khu vực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu vận dụng bốn quan điểm lý thuyết chính:

1. Lý thuyết hệ thống: Xem xét mối quan hệ tương tác giữa cộng đồng và hệ sinh thái rừng như một hệ thống phức hợp, trong đó các yếu tố kinh tế, xã hội và sinh thái liên kết chặt chẽ, ảnh hưởng lẫn nhau.

2. Quan điểm sinh thái-nhân văn: Nhấn mạnh vai trò của các hoạt động kinh tế-xã hội trong cộng đồng và ảnh hưởng của chúng đến tài nguyên thiên nhiên, đồng thời phân tích sự biến đổi theo thời gian và không gian.

3. Quan điểm bảo tồn-phát triển: Kết hợp ba cách tiếp cận gồm giải pháp thay thế sinh kế, phát triển kinh tế và tham gia quy hoạch nhằm cân bằng giữa bảo tồn tài nguyên và nhu cầu phát triển của cộng đồng.

4. Tiếp cận có sự tham gia: Áp dụng phương pháp nghiên cứu có sự tham gia của cộng đồng địa phương, sử dụng các kỹ thuật đánh giá nhanh nông thôn (RRA) và đánh giá nông thôn có sự tham gia (PRA) để thu thập và phân tích dữ liệu.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: đa dạng sinh học (ĐDSH), lâm sản ngoài gỗ (LSNG), quản lý rừng bền vững (QLRBV), bảo tồn nguyên vị (in-situ), bảo tồn chuyển vị (ex-situ), và mô hình đồng quản lý rừng.

Phương pháp nghiên cứu

• Nguồn dữ liệu: Kế thừa số liệu từ đề tài khoa học cấp quốc gia về mô hình cộng đồng bảo tồn tại khu DTSQ quần đảo Cát Bà, kết hợp với dữ liệu thứ cấp như báo cáo, bản đồ tài nguyên rừng, khí hậu, địa hình, và các tài liệu chính sách liên quan.

• Phương pháp điều tra bổ sung: Khảo sát thực địa đa dạng thực vật trên cạn qua các tuyến điều tra dài từ 1,3 đến 8,6 km, thiết lập ô tiêu chuẩn điều tra (OTC) với diện tích 1.000 m² cho từng kiểu thảm thực vật, đo đạc các chỉ số đa dạng sinh học như chỉ số Shannon-Wiener, Simpson và Pielou.

• Phương pháp phân tích mối quan hệ tương tác: Phỏng vấn bán cấu trúc với các nhóm cộng đồng dân cư tại 6 xã vùng đệm, mỗi xã 3 thôn, mỗi thôn ít nhất 10 hộ; phỏng vấn cán bộ quản lý và chính quyền địa phương; sử dụng phiếu khảo sát hộ gia đình thu thập thông tin về sinh kế, thu nhập, nhận thức và thái độ đối với bảo tồn.

• Phân tích số liệu: Sử dụng phần mềm R với các gói chuyên dụng để tính toán các chỉ số đa dạng sinh học và phân tích thống kê, đồng thời áp dụng phương pháp đánh giá SWOT để đề xuất giải pháp bảo tồn.

• Timeline nghiên cứu: Thu thập số liệu ngoại nghiệp từ tháng 01 đến tháng 09 năm 2019, xử lý và phân tích số liệu trong các tháng tiếp theo, hoàn thiện luận văn trong năm 2019.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đa dạng thảm thực vật rừng: Khu DTSQ quần đảo Cát Bà có hai kiểu rừng chính là rừng kín lá rộng thường xanh mưa ẩm nhiệt đới (chiếm khoảng 94,6% diện tích rừng tự nhiên) và rừng kín hỗn giao cây lá rộng, lá kim á nhiệt đới núi thấp (khoảng 5,4%). Trong đó, rừng thứ sinh phục hồi sau khai thác chiếm 45,3% diện tích, rừng bị tác động mạnh chiếm 27,8%, và rừng ít bị tác động chiếm 6%. Chỉ số đa dạng sinh học Shannon-Wiener của các kiểu rừng dao động từ 1,5 đến 3,2, cho thấy mức độ đa dạng cao.

2. Ảnh hưởng của cộng đồng đến tài nguyên rừng: Khoảng 60% hộ dân trong vùng đệm tham gia khai thác lâm sản ngoài gỗ (LSNG), trong đó các hoạt động thu hái cây dược liệu, củi đun và thức ăn từ rừng chiếm tỷ lệ lớn. Tỷ lệ hộ nghèo giảm từ 3,81% năm 2013 xuống còn 1,15% năm 2018, song áp lực khai thác tài nguyên vẫn còn cao do nhu cầu sinh kế.

3. Nhận thức và thái độ của cộng đồng: Trên 70% người dân nhận thức được vai trò quan trọng của rừng và đa dạng sinh học, tuy nhiên chỉ khoảng 45% tham gia tích cực vào các hoạt động bảo vệ rừng. Sự khác biệt về nhận thức theo trình độ học vấn và vị trí địa lý được ghi nhận rõ ràng.

4. Tác động của các hoạt động kinh tế: Hoạt động nuôi trồng thủy sản và du lịch phát triển nhanh đã tạo nguồn thu nhập đáng kể nhưng cũng gây ô nhiễm môi trường và suy giảm chất lượng rừng ngập mặn. Khoảng 2,5 trận bão mỗi năm làm tăng nguy cơ tổn thương hệ sinh thái.

Thảo luận kết quả

Các kết quả cho thấy mối quan hệ phức tạp giữa cộng đồng và hệ sinh thái rừng tại Cát Bà. Việc khai thác LSNG là nguồn thu nhập quan trọng nhưng nếu không được quản lý hợp lý sẽ dẫn đến suy thoái tài nguyên. So với các nghiên cứu tại các khu bảo tồn khác ở Việt Nam và quốc tế, mức độ tham gia của cộng đồng tại Cát Bà còn hạn chế, đặc biệt trong việc ra quyết định và chia sẻ lợi ích.

Biểu đồ phân bố diện tích các kiểu rừng và bảng chỉ số đa dạng sinh học minh họa rõ sự phân bố và mức độ đa dạng của các hệ sinh thái. Bảng khảo sát nhận thức cộng đồng cho thấy cần tăng cường giáo dục và nâng cao năng lực quản lý cho người dân.

Việc áp dụng mô hình đồng quản lý rừng và chia sẻ lợi ích đã được chứng minh hiệu quả tại một số quốc gia như Nam Phi và Thái Lan, là bài học quý giá cho Cát Bà. Đồng thời, các yếu tố tự nhiên như địa hình karst, khí hậu gió mùa và thủy triều cũng ảnh hưởng đến khả năng phục hồi của rừng, đòi hỏi các giải pháp bảo tồn phải linh hoạt và phù hợp với điều kiện địa phương.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường giáo dục và nâng cao nhận thức cộng đồng: Triển khai các chương trình đào tạo, hội thảo về bảo tồn đa dạng sinh học và quản lý tài nguyên rừng cho người dân vùng đệm trong vòng 1-2 năm tới, do Ban quản lý Vườn Quốc gia phối hợp với các tổ chức phi chính phủ thực hiện.

2. Phát triển mô hình đồng quản lý rừng dựa vào cộng đồng: Thiết lập cơ chế chia sẻ lợi ích minh bạch, công bằng, khuyến khích sự tham gia của cộng đồng trong quản lý và bảo vệ rừng, với mục tiêu giảm 30% khai thác trái phép trong 3 năm tới, do chính quyền địa phương và Ban quản lý khu DTSQ chủ trì.

3. Khuyến khích phát triển sinh kế bền vững thay thế khai thác tài nguyên: Hỗ trợ phát triển các ngành nghề như trồng cây dược liệu, du lịch sinh thái cộng đồng, nuôi trồng thủy sản bền vững nhằm nâng cao thu nhập và giảm áp lực lên rừng, với kế hoạch triển khai trong 5 năm, do các tổ chức phát triển kinh tế và chính quyền địa phương phối hợp thực hiện.

4. Bảo vệ và phục hồi hệ sinh thái rừng ngập mặn và rừng nguyên sinh: Áp dụng các biện pháp kỹ thuật phục hồi rừng, kiểm soát ô nhiễm từ hoạt động nuôi trồng thủy sản, xây dựng các vùng đệm sinh thái, nhằm tăng diện tích rừng ngập mặn lên 10% trong 5 năm, do Ban quản lý Vườn Quốc gia và các cơ quan môi trường thực hiện.

5. Xây dựng cơ chế giám sát và xử lý vi phạm hiệu quả: Thiết lập hệ thống giám sát cộng đồng, phối hợp với lực lượng kiểm lâm để phát hiện và xử lý kịp thời các hành vi khai thác trái phép, giảm 50% vi phạm trong 3 năm, do Ban quản lý khu DTSQ và chính quyền địa phương đảm nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Các nhà quản lý và hoạch định chính sách bảo tồn: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng chính sách quản lý rừng bền vững, đồng quản lý tài nguyên dựa vào cộng đồng, phù hợp với điều kiện đặc thù của khu DTSQ quần đảo Cát Bà.

2. Các nhà nghiên cứu và học viên chuyên ngành lâm học, sinh thái học: Tài liệu chi tiết về đa dạng sinh học, phương pháp điều tra thực vật và phân tích mối quan hệ cộng đồng - hệ sinh thái rừng, giúp mở rộng kiến thức và ứng dụng trong nghiên cứu tương tự.

3. Các tổ chức phi chính phủ và cơ quan phát triển cộng đồng: Thông tin về nhận thức, thái độ và sinh kế của cộng đồng địa phương hỗ trợ thiết kế các chương trình nâng cao năng lực, phát triển sinh kế bền vững và bảo tồn tài nguyên.

4. Cộng đồng dân cư và các nhóm sinh kế tại vùng đệm: Luận văn giúp nâng cao hiểu biết về vai trò của cộng đồng trong bảo vệ rừng, khuyến khích tham gia quản lý và phát triển các mô hình sinh kế thân thiện với môi trường.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao cần nghiên cứu mối quan hệ giữa cộng đồng và hệ sinh thái rừng tại Cát Bà?
   Việc nghiên cứu giúp hiểu rõ tác động của các hoạt động sinh kế đến đa dạng sinh học, từ đó đề xuất giải pháp bảo tồn bền vững, đảm bảo hài hòa giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường.

2. Phương pháp nào được sử dụng để đánh giá đa dạng sinh học trong nghiên cứu?
   Nghiên cứu sử dụng các chỉ số đa dạng sinh học như Shannon-Wiener, Simpson và Pielou, kết hợp điều tra thực địa qua các ô tiêu chuẩn điều tra (OTC) và tuyến khảo sát dài từ 1,3 đến 8,6 km.

3. Cộng đồng địa phương có vai trò gì trong bảo tồn tài nguyên rừng?
   Cộng đồng là người trực tiếp khai thác và sử dụng tài nguyên, đồng thời có kiến thức bản địa phong phú, nên sự tham gia của họ trong quản lý và bảo vệ rừng là yếu tố then chốt để bảo tồn đa dạng sinh học hiệu quả.

4. Những thách thức chính trong việc bảo tồn rừng tại khu DTSQ Cát Bà là gì?
   Bao gồm khai thác tài nguyên quá mức, phát triển du lịch và nuôi trồng thủy sản gây ô nhiễm, biến đổi khí hậu, cũng như hạn chế về nhận thức và sự tham gia của cộng đồng trong quản lý rừng.

5. Giải pháp nào được đề xuất để nâng cao hiệu quả bảo tồn tại Cát Bà?
   Tăng cường giáo dục cộng đồng, phát triển mô hình đồng quản lý rừng, hỗ trợ sinh kế bền vững, bảo vệ và phục hồi hệ sinh thái rừng ngập mặn, cùng xây dựng cơ chế giám sát và xử lý vi phạm hiệu quả.

Kết luận

• Khu DTSQ quần đảo Cát Bà sở hữu đa dạng sinh học phong phú với nhiều hệ sinh thái rừng đặc trưng, song đang chịu áp lực lớn từ các hoạt động kinh tế xã hội.
• Mối quan hệ tương tác giữa cộng đồng và hệ sinh thái rừng là yếu tố quyết định đến sự bền vững của tài nguyên và đa dạng sinh học tại khu vực.
• Nghiên cứu đã đánh giá chi tiết hiện trạng thảm thực vật, nhận thức và tác động của cộng đồng, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn dựa vào sự tham gia của cộng đồng.
• Các giải pháp tập trung vào nâng cao nhận thức, phát triển mô hình đồng quản lý, sinh kế bền vững và bảo vệ hệ sinh thái rừng ngập mặn.
• Tiếp tục triển khai nghiên cứu và thực hiện các giải pháp trong vòng 3-5 năm tới sẽ góp phần nâng cao hiệu quả quản lý tài nguyên rừng và phát triển bền vững khu DTSQ quần đảo Cát Bà.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các cơ quan quản lý, tổ chức cộng đồng và nhà nghiên cứu phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu để cập nhật và điều chỉnh chính sách phù hợp với thực tiễn phát triển.