I. Tổng Quan Về Dây Khai và Cao Khai Nguồn Gốc Giá Trị
Dây Khai (Coptosapelta flavescens Korth.), còn gọi là Vàng hoan, Dây cổ rùa, là dược liệu quý được sử dụng lâu đời. Ở Malaysia, rễ Dây Khai dùng làm kem dưỡng da, thuốc đắp cho trẻ. Thuốc sắc từ rễ trị nhiễm trùng giun sán, đau bụng, sốt, viêm loét mũi. Tại Sumatra, rễ luộc nghiền bột xoa khắp người trị sốt, thấp khớp. Tuy nhiên, do phân bố đặc hữu, nghiên cứu về loài cây này còn hạn chế. Đồng bào Rhe ở Quảng Ngãi, Bình Định dùng nước sắc rễ Khai rửa vết thương, trị cảm cúm. Họ phối hợp Dây Khai với dược liệu khác tạo ra Cao Khai, phương thuốc cổ truyền trị bệnh xương khớp, kháng viêm, kháng khuẩn, bổ huyết, tăng cường sinh lực. Cao Khai được dùng rộng rãi ở miền Nam, Nam Trung Bộ, thậm chí bán sang Lào, Campuchia. Tuy nhiên, việc sử dụng chủ yếu dựa trên kinh nghiệm dân gian, thiếu cơ sở khoa học, chưa nghiên cứu về độc tính khi dùng lâu dài và đánh giá hiệu quả thực sự. Hơn nữa, hiện chưa có tiêu chuẩn kiểm nghiệm Cao Khai, dễ dẫn đến giả mạo, nhầm lẫn, ảnh hưởng đến sức khỏe người dùng, gây khó khăn cho nghiên cứu tác dụng sinh học và công dụng chữa bệnh.
1.1. Dây Khai Coptosapelta flavescens Đặc Điểm Thực Vật Học
Dây Khai là dây leo gỗ, dài 5-7m hoặc hơn. Cành tròn màu nâu sẫm, lúc non có lông, sau nhẵn. Lá mọc đối, có cuống rất ngắn dài 3-12mm, phiến lá mỏng, hình bầu dục hoặc hình trứng, dài 4,5-11cm, rộng 2,5-6cm, gốc gần tròn, đầu có mũi nhọn ngắn, mặt trên màu xanh lục, mặt dưới rất nhạt, có lông nhỏ ở các gân. Lá kèm hình tam giác hẹp, dài khoảng 3-6mm, rụng sớm. Cụm hoa là một xim ở ngọn hay kẽ lá đầu cành, dài 6-8cm, có lông mang nhiều hoa màu trắng đến vàng nhạt, mùi thơm hắc. Nụ hoa hình trụ, dài 14-18mm. Phần dưới đài hình ống, các thùy đài có hình tròn hay tam giác, dài khoảng 1mm; có ống tràng ngắn hơn các thùy tràng, các thùy xòe ra rộng và hơi cong. Nhị 5, đính ở họng tràng. Bầu 2 ô, cao 2,5mm, vòi nhụy dài 7-9mm, thò ra ngoài ống tràng. Quả nang hình cầu có núm nhọn ở đầu, đường kính 6-8mm, có 2 ô, khi chín nứt thành 2-3 mảnh, chứa nhiều hạt nhỏ, dẹt, có cánh. Mùa hoa tháng 9-12, mùa quả vào tháng 1-4. Rễ chặt ra có mùi khai nồng, rất khó chịu nên có người còn gọi là cây Rễ khai.
1.2. Phân Bố và Sử Dụng Dược Liệu Dây Khai Trên Thế Giới
Hiện nay, trên thế giới, Chi Coptosapelta gồm có 16 loài chủ yếu phân bố ở các nước Châu Á như Trung Quốc, Indonesia, Nhật Bản, Lào, Malaysia, Myanma, Phillipin, Thái Lan và Việt Nam. Dây khai (Coptosapelta tomentosa (Blume) Valeton ex K. Heyne) là cây thuốc quý được sử dụng từ lâu đời bởi nhiều dân tộc trên thế giới. Ở Malaysia, rễ Dây khai được dùng như một loại kem dưỡng da hoặc thuốc đắp cho trẻ nhỏ. Thuốc sắc từ rễ có tác dụng điều trị nhiễm trùng giun sán, đau bụng, sốt và viêm loét mũi. Ở Sumatra, rễ Dây khai được luộc chín, nghiền thành bột, chà xát khắp cơ thể sẽ giúp chống lại sốt và thấp khớp. Tuy nhiên, do sự phân bố đặc hữu, còn khá ít nghiên cứu về loài cây này.
II. Thách Thức Nghiên Cứu và Kiểm Định Chất Lượng Cao Khai
Các thuốc có nguồn gốc tự nhiên ngày càng được sử dụng rộng rãi trong phòng ngừa và điều trị bệnh tật bởi tính an toàn, dễ tiếp cận. Theo WHO, 80% dân số thế giới dựa vào y học cổ truyền để chăm sóc sức khỏe ban đầu, chủ yếu là thuốc từ cây cỏ. Sự quan tâm về y học cổ truyền và thuốc dược thảo gia tăng ở cả nước phát triển và đang phát triển. Thị trường dược thảo quốc gia và toàn cầu tăng trưởng nhanh chóng, mang lại nhiều lợi nhuận kinh tế. Tuy nhiên, trước nguy cơ phá rừng và khai thác quá mức, nhiều vị thuốc quý có nguy cơ tuyệt chủng nếu không được bảo tồn, khai thác và đầu tư nghiên cứu hợp lý. Dây Khai (Coptosapelta flavescens Korth.) là loài cây phân bố đặc hữu tại Đông Nam Á với nhiều giá trị sinh học, tác dụng sinh học đã được báo cáo. Việc dùng Dây Khai để tạo ra sản phẩm hỗ trợ sức khỏe mang tên Cao Khai đã được người dân bản địa tiến hành và truyền tay nhau sử dụng. Nhưng khi sử dụng Cao Khai như thuốc điều trị dựa trên kinh nghiệm ẩn chứa nhiều rủi ro về tính an toàn, ảnh hưởng đến sức khỏe. Hiện tại vẫn chưa có chính sách kiểm soát, quản lý việc lưu hành sản phẩm Cao Khai dẫn đến việc khai thác dây khai trở nên mất kiểm soát. Về lâu dài nếu không được bảo tồn sẽ có khả năng làm đứt đoạn nguồn nguyên liệu quý giá này trong tự nhiên. Do đó, rất cần thiết có những nghiên cứu chuyên sâu về sản phẩm Cao Khai, để từ đó có thể một mặt khẳng định giá trị của sản phẩm này, mặt khác là cơ sở để đề xuất những quy trình kiểm soát, chuẩn hóa việc sản xuất sản phẩm này từ khâu khai thác đến khâu sản xuất cũng như có kế hoạch gây giống, bảo tồn loại dược liệu quý giá này trong tương lai.
2.1. Tình Hình Nghiên Cứu Khoa Học Về Dây Khai và Các Hợp Chất
Jansen và cộng sự đã công bố nghiên cứu đánh giá khả năng tích lũy nhôm được khảo sát trên 251 mẫu thực vật thuộc một số chi của họ Cà phê (Rubiaceae). Kết quả cho thấy nhôm được tích lũy nhiều trong lá của một số loài thuộc chi Coptosapelta. Năm 2014, trong nghiên cứu sàng lọc in vitro trên 21 mẫu dược liệu dùng trong y học dân tộc Thái Lan để chữa tiêu chảy, kiết lị, dịch chiết aceton của C. flavescens có hoạt tính mạnh nhất trên cả 2 mô hình thử nghiệm với E. Từ cao aceton này, nhóm nghiên cứu ở Thái Lan đã phân lập được 1 dẫn chất anthraquinon: 1-hydroxy-2- hydroxymethylanthraquinon. Ở nồng độ thử nghiệm 20 µg/ml, chất này có khả năng ức chế sự phát triển E. histolistica tương đương Metroninazol (2,5 µg/ml) và đặc biệt với cùng nồng độ 2,5 µg/ml, 1-hydroxy-2- hydroxymethylanthraquinon còn cho khả năng ức chế mạnh hơn Metronidazol trên G. instestinalis sau khi ủ 12 giờ.
2.2. Cơ Chế Tác Động và Phân Lập Hợp Chất từ Dây Khai
Một năm sau, nhóm nghiên cứu này cũng đã tìm ra cơ chế tác động của 1-hydroxy-2-hydroxymethylanthraquinon trên G. intestinalis khi ở cùng giá trị IC50 = 0,42 µg/ml, chất này gây những biến đổi trên màng tế bào và cảm ứng apoptosis chỉ sau 6 giờ trong khi trên lô thử với Metronidazol vẫn chưa có thay đổi đáng kể. Năm 2014, nhóm nghiên cứu của Wipapan Kongyen và các cộng sự ở Thái Lan đã phân lập được 4 dẫn chất Anthraquinon và 1 dẫn chất Naphtoquinon từ dịch chiết aceton rễ C. Dựa các các phương pháp phổ, cấu trúc hóa học của các chất được xác định lần lượt là 1,4-dimethoxy- 2-methylanthraquinon (4), 2-amino-3-methoxycarbonyl-1,4-naphtho-quinon (5), 1-hydroxy-2-hydroxymethyl-anthraquinon (6), 1-hydroxy-2- methoxycarbonyl-anthraquinon (7) và 2-metho...
III. Phân Tích Thành Phần Hóa Học Cao Khai Phương Pháp Kết Quả
Để làm rõ giá trị thực sự của sản phẩm Cao Khai và là cơ sở cho việc sử dụng sản phẩm này trong việc hỗ trợ sức khỏe, học viên đã tiến hành đề tài “Nghiên cứu đánh giá thành phần hóa học, hoạt tính sinh học và tác dụng chăm sóc sức khỏe của sản phẩm Cao Khai sản xuất từ dây khai (Coptosapelta Flavescens Korth.). Nghiên cứu này tập trung vào việc xác định các chỉ tiêu cơ bản, phân tích sơ bộ thành phần hóa thực vật, đánh giá hàm lượng một số hoạt chất chính, đánh giá hoạt tính kháng oxi hóa, đánh giá xác định tính an toàn về hàm lượng kim loại nặng và vi sinh vật của cao Khai. Bên cạnh đó, nghiên cứu còn khảo sát độc tính cấp đường uống trên chuột nhắt trắng, khảo sát độc tính bán trường diễn trên đường uống của chuột nhắt trắng, khảo sát tác động kháng viêm cấp trên mô hình gây viêm bàn chân chuột bằng carrageenan và đánh giá tác dụng giảm đau của sản phẩm Cao Khai thông qua khảo sát tác động giảm ngoại biên bằng phương pháp gây đau quặn bằng acid acetic và khảo sát tác động giảm đau trung ương bằng phương pháp nhúng đuôi chuột.
3.1. Quy Trình Phân Tích và Đánh Giá Chất Lượng Cao Khai
Nghiên cứu sử dụng các phương pháp phân tích hiện đại để đánh giá chất lượng Cao Khai. Các chỉ tiêu cơ bản được đánh giá bao gồm độ tro toàn phần, độ tro không tan trong acid và độ ẩm. Phân tích sơ bộ thành phần hóa thực vật được thực hiện để xác định sự hiện diện của các nhóm hợp chất như anthraquinon, saponin, glycosid tim, triterpenoid, flavonoid và chất khử. Hàm lượng một số hoạt chất chính như saponin tổng, anthranoid toàn phần, polyphenol, flavonoid và saponin triterpenoid cũng được định lượng. Hoạt tính kháng oxi hóa được đánh giá bằng phương pháp quét gốc tự do DPPH và ABTS.
3.2. Đánh Giá An Toàn và Độc Tính của Cao Khai
Tính an toàn của Cao Khai được đánh giá thông qua việc xác định hàm lượng kim loại nặng và vi sinh vật. Độc tính của sản phẩm được khảo sát trên chuột nhắt trắng thông qua các thử nghiệm độc tính cấp và bán trường diễn. Các chỉ số huyết học và chức năng gan, thận của chuột được theo dõi để đánh giá tác động của Cao Khai lên các cơ quan này. Tác dụng kháng viêm của Cao Khai được đánh giá trên mô hình gây viêm bàn chân chuột bằng carrageenan. Tác dụng giảm đau được khảo sát bằng phương pháp gây đau quặn bằng acid acetic và phương pháp nhúng đuôi chuột.
IV. Tác Dụng Chăm Sóc Sức Khỏe Cao Khai Nghiên Cứu Thực Nghiệm
Nghiên cứu đánh giá tác dụng chăm sóc sức khỏe của Cao Khai thông qua các thử nghiệm thực nghiệm trên động vật. Tác động kháng viêm được đánh giá bằng cách so sánh mức độ phù chân chuột giữa các lô thử nghiệm, bao gồm lô sinh lý, lô chứng bệnh, lô sử dụng diclofenac (chứng dương) và các lô sử dụng Cao Khai ở các liều khác nhau. Tác dụng giảm đau được khảo sát bằng cách đánh giá số lần đau quặn và thời gian đau quặn của chuột trong mô hình gây đau quặn bằng acid acetic, cũng như tiềm thời giật đuôi của chuột trong mô hình nhúng đuôi. Kết quả nghiên cứu cung cấp bằng chứng khoa học về tác dụng chăm sóc sức khỏe của Cao Khai, bao gồm tác dụng kháng viêm và giảm đau.
4.1. Đánh Giá Tác Dụng Kháng Viêm Của Cao Khai Trên Chuột
Mức độ phù chân chuột được so sánh giữa lô sinh lý và lô chứng bệnh để xác định mức độ viêm. Mức độ phù chân chuột cũng được so sánh giữa lô chứng bệnh và lô sử dụng diclofenac (chứng dương) để đánh giá hiệu quả của thuốc kháng viêm. So sánh mức độ phù chân chuột giữa lô chứng bệnh và các lô sử dụng Cao Khai ở các liều khác nhau giúp đánh giá tác dụng kháng viêm của Cao Khai. Mức độ phù chân chuột cũng được so sánh giữa lô diclofenac và các lô sử dụng Cao Khai để so sánh hiệu quả kháng viêm của Cao Khai với thuốc kháng viêm tiêu chuẩn.
4.2. Nghiên Cứu Tác Dụng Giảm Đau Của Cao Khai
Số lần đau quặn và thời gian đau quặn của chuột được đánh giá trong mô hình gây đau quặn bằng acid acetic để đánh giá tác dụng giảm đau ngoại biên của Cao Khai. Tiềm thời giật đuôi của chuột được đánh giá trong mô hình nhúng đuôi để đánh giá tác dụng giảm đau trung ương của Cao Khai. Các kết quả này cung cấp thông tin quan trọng về khả năng giảm đau của Cao Khai và cơ chế tác động của nó.
V. Kết Luận và Hướng Phát Triển Nghiên Cứu Cao Khai
Nghiên cứu này cung cấp cơ sở khoa học cho việc sử dụng Cao Khai trong hỗ trợ sức khỏe. Kết quả phân tích thành phần hóa học và đánh giá hoạt tính sinh học của Cao Khai cho thấy tiềm năng của sản phẩm này trong việc kháng viêm, giảm đau và chống oxy hóa. Tuy nhiên, cần có thêm nhiều nghiên cứu sâu hơn để xác định rõ cơ chế tác động của các hoạt chất trong Cao Khai và đánh giá hiệu quả lâm sàng của sản phẩm trên người. Việc chuẩn hóa quy trình sản xuất Cao Khai và xây dựng tiêu chuẩn kiểm nghiệm chất lượng cũng là những hướng đi quan trọng để đảm bảo an toàn và hiệu quả cho người sử dụng. Bên cạnh đó, cần có các nghiên cứu về bảo tồn và phát triển nguồn dây khai để đảm bảo nguồn cung nguyên liệu bền vững cho sản xuất Cao Khai.
5.1. Tiềm Năng Ứng Dụng và Phát Triển Sản Phẩm Cao Khai
Cao Khai có tiềm năng ứng dụng rộng rãi trong các sản phẩm chăm sóc sức khỏe, thực phẩm chức năng và dược phẩm. Các nghiên cứu sâu hơn về thành phần hóa học và hoạt tính sinh học của Cao Khai có thể mở ra những hướng đi mới trong việc phát triển các sản phẩm có giá trị gia tăng cao. Việc kết hợp Cao Khai với các dược liệu khác cũng có thể tạo ra những sản phẩm có tác dụng hiệp đồng, mang lại hiệu quả điều trị tốt hơn.
5.2. Đề Xuất Nghiên Cứu Tiếp Theo Về Cao Khai và Dây Khai
Các nghiên cứu tiếp theo nên tập trung vào việc xác định rõ cơ chế tác động của các hoạt chất trong Cao Khai trên các mô hình bệnh lý khác nhau. Cần có các nghiên cứu lâm sàng để đánh giá hiệu quả và an toàn của Cao Khai trên người. Nghiên cứu về bảo tồn và phát triển nguồn dây khai cũng cần được đẩy mạnh để đảm bảo nguồn cung nguyên liệu bền vững cho sản xuất Cao Khai. Ngoài ra, cần có các nghiên cứu về quy trình chiết xuất và tinh chế các hoạt chất từ dây khai để nâng cao chất lượng và hiệu quả của Cao Khai.
