Nghiên cứu đặc điểm sinh thái của loài vượn cao vít (Nomascus natusus) tại khu bảo tồn Trùng Khánh, tỉnh Cao Bằng

• Tác giả: Nguyễn Thế Cường
• Người hướng dẫn: TS. Đồng Thanh Hải
• Trường học: Trường Đại Học Lâm Nghiệp
• Chuyên ngành: Quản Lý Bảo Vệ Tài Nguyên Rừng
• Đề tài: Nghiên Cứu Đặc Điểm Sinh Thái Vượn Cao Vít Tại Khu Bảo Tồn Cao Bằng
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2011
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CẢM ƠN
• MỤC LỤC
• 1. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
• 2. DANH MỤC CÁC BẢNG
• 3. DANH MỤC CÁC HÌNH
• 4. DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, ĐỒ THỊ
• 5. ĐẶT VẤN ĐỀ
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Một số đặc điểm về Linh trưởng ở Việt Nam
• 1.2. Phân loại học thú linh trưởng ở Việt Nam
• 1.3. Một số đặc điểm giống Nomascus
• 1.4. Một số đặc điểm Vượn Cao Vít – N.
• 1.5. Tình trạng bảo tồn loài VCV
• 1.6. Sinh cảnh và mối quan hệ giữa đặc điểm thực vật với phân bố của Vượn
• 1.6.1. Khái niệm chung về sinh cảnh
• 1.6.2. Sinh cảnh Vượn Cao Vít
• 1.6.3. Nghiên cứu về mối quan hệ giữa đặc điểm của thực vật với phân bố của linh trưởng
• 1.6.4. Nghiên cứu về phục hồi sinh cảnh cho loài Vượn Cao Vít
• 2. CHƯƠNG 2: MỤC TIÊU, ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Mục tiêu nghiên cứu
• 2.1.1. Mục tiêu chung
• 2.1.2. Mục tiêu cụ thể
• 2.2. Đối tượng nghiên cứu
• 2.3. Địa điểm nghiên cứu
• 2.4. Nội dung nghiên cứu
• 2.5. Phương pháp nghiên cứu
• 2.5.1. Công tác chuẩn bị
• 2.5.2. Thu thập số liệu ngoài thực địa
• 2.5.3. Phương pháp xử lý số liệu
• 3. CHƯƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN CỦA KHU VỰC NGHIÊN CỨU
• 3.1. Điều kiện tự nhiên của Khu bảo tồn Loài và Sinh cảnh Vượn Cao Vít
• 3.2. Vị trí địa lý
• 3.3. Địa hình, địa chất, thổ nhưỡng. Khí hậu, thuỷ văn
• 3.4. Khu hệ thực vật
• 3.5. Khu hệ động vật
• 3.6. Điều kiện kinh tế - xã hội
• 3.7. Cơ sở hạ tầng
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
• 4.1. Hiện trạng và phân bố của VCV tại KBT
• 4.1.1. Hiện trạng quần thể VCV tại KBT
• 4.1.2. Biến động quần thể qua các năm
• 4.1.3. Phân bố VCV tại KBTLSC
• 4.2. Đặc điểm hệ thực vật trong khu vực VCV phân bố
• 4.2.1. Thành phần các loài thực vật có mạch trong khu vực VCV phân bố
• 4.2.2. Đặc điểm cấu trúc tổ thành rừng trong khu vực VCV phân bố
• 4.2.3. Đặc điểm phân bố và cấu trúc tầng thứ của thực vật theo độ cao
• 4.2.4. Đặc điểm tầng cây tái sinh trong khu vực nghiên cứu
• 4.2.5. Thành phần cây bụi thảm tươi
• 4.2.6. Mối quan hệ giữa đặc điểm của thực vật với sự phân bố của VCV
• 4.2.6.1. Mật độ VCV trong các trạng thái
• 4.2.6.2. Mối quan hệ giữa đặc điểm thực vật với sự phân bố của VCV
• 4.2.7. Đặc điểm hệ thực vật ngoài khu vực VCV phân bố
• 4.2.7.1. Thành phần các loài thực vật có mạch ngoài khu vực VCV phân bố
• 4.2.7.2. Đặc điểm cấu trúc tổ thành rừng ngoài khu vực VCV phân bố
• 4.2.7.3. Đặc điểm phân bố và cấu trúc tầng thứ của thực vật theo độ cao
• 4.2.7.4. Đặc điểm tầng cây tái sinh trong khu vực nghiên cứu
• 4.2.7.5. Thành phần cây bụi thảm tươi
• 4.2.7.6. Thành phần thức ăn của VCV tại ngoài khu VCV phân bố
• 4.3. Sức chứa của KBT cho loài VCV
• 4.4. Hiện trạng quản lý và giải pháp phục hồi sinh cảnh cho loài VCV
• 4.4.1. Hiện trạng quản lý
• 4.4.2. Giải pháp phục hồi sinh cảnh cho loài VCV
• KẾT LUẬN, TỒN TẠI VÀ KHUYẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng Quan Về Nghiên Cứu Đặc Điểm Sinh Thái Vượn Cao Vít

Nghiên cứu về Vượn Cao Vít (Nomascus nasutus) tại Khu Bảo Tồn Cao Bằng là một chủ đề quan trọng trong bảo tồn động vật hoang dã. Loài vượn này được xếp vào danh sách cực kỳ nguy cấp và cần được bảo vệ. Việc hiểu rõ về đặc điểm sinh thái của chúng sẽ giúp xây dựng các biện pháp bảo tồn hiệu quả hơn.

1.1. Đặc Điểm Sinh Thái Của Vượn Cao Vít

Vượn Cao Vít có những đặc điểm sinh thái độc đáo, bao gồm môi trường sống và tập tính sinh hoạt. Chúng thường sống trong các khu rừng nhiệt đới, nơi có nhiều cây cối và thực vật phong phú.

1.2. Tình Trạng Bảo Tồn Của Vượn Cao Vít

Tình trạng bảo tồn của Vượn Cao Vít đang rất nghiêm trọng. Theo IUCN, loài này được xếp vào mức cực kỳ nguy cấp, với số lượng cá thể giảm mạnh do mất môi trường sống và săn bắn.

II. Vấn Đề Và Thách Thức Trong Bảo Tồn Vượn Cao Vít

Việc bảo tồn Vượn Cao Vít đối mặt với nhiều thách thức. Sự suy giảm môi trường sống do khai thác rừng và biến đổi khí hậu là những vấn đề chính. Ngoài ra, sự cạnh tranh với các loài động vật khác cũng ảnh hưởng đến sự tồn tại của chúng.

2.1. Mất Môi Trường Sống

Mất môi trường sống do khai thác rừng và phát triển nông nghiệp đã làm giảm đáng kể diện tích rừng nơi Vượn Cao Vít sinh sống. Điều này dẫn đến sự suy giảm số lượng cá thể trong quần thể.

2.2. Cạnh Tranh Với Các Loài Khác

Khi môi trường sống bị thu hẹp, Vượn Cao Vít phải cạnh tranh với các loài động vật khác về thức ăn và không gian sống, điều này có thể dẫn đến xung đột và giảm khả năng sinh sản.

III. Phương Pháp Nghiên Cứu Đặc Điểm Sinh Thái Vượn Cao Vít

Nghiên cứu về đặc điểm sinh thái của Vượn Cao Vít được thực hiện thông qua nhiều phương pháp khác nhau. Các phương pháp này bao gồm khảo sát thực địa, phân tích mẫu vật và theo dõi hành vi của loài.

3.1. Khảo Sát Thực Địa

Khảo sát thực địa là phương pháp chính để thu thập dữ liệu về sự phân bố và số lượng của Vượn Cao Vít. Các nhà nghiên cứu đã tiến hành khảo sát tại các khu vực rừng nơi loài này sinh sống.

3.2. Phân Tích Mẫu Vật

Phân tích mẫu vật giúp xác định các đặc điểm sinh học và sinh thái của Vượn Cao Vít. Các mẫu vật được thu thập từ các khu vực khác nhau để so sánh và phân tích.

IV. Kết Quả Nghiên Cứu Về Vượn Cao Vít Tại Khu Bảo Tồn

Kết quả nghiên cứu cho thấy Vượn Cao Vít có sự phân bố không đồng đều trong khu vực Khu Bảo Tồn Cao Bằng. Số lượng cá thể và tình trạng sức khỏe của chúng cũng được ghi nhận và phân tích.

4.1. Phân Bố Cá Thể Vượn Cao Vít

Kết quả cho thấy Vượn Cao Vít chủ yếu tập trung ở các khu vực rừng nguyên sinh, nơi có nhiều cây cối và thực vật phong phú. Số lượng cá thể được ghi nhận là khoảng 26 cá thể.

4.2. Tình Trạng Sức Khỏe Của Vượn

Tình trạng sức khỏe của Vượn Cao Vít được đánh giá thông qua các chỉ số sinh lý và hành vi. Nghiên cứu cho thấy một số cá thể có dấu hiệu suy giảm sức khỏe do thiếu thức ăn và môi trường sống không ổn định.

V. Giải Pháp Phục Hồi Sinh Cảnh Cho Vượn Cao Vít

Để bảo tồn Vượn Cao Vít, cần có các giải pháp phục hồi sinh cảnh hiệu quả. Việc tái tạo môi trường sống và bảo vệ khu vực rừng là rất cần thiết để đảm bảo sự tồn tại của loài này.

5.1. Tái Tạo Môi Trường Sống

Tái tạo môi trường sống bao gồm việc trồng cây và phục hồi các khu rừng đã bị tàn phá. Điều này sẽ tạo ra môi trường sống tốt hơn cho Vượn Cao Vít.

5.2. Bảo Vệ Khu Rừng

Bảo vệ khu rừng nơi Vượn Cao Vít sinh sống là rất quan trọng. Cần có các biện pháp quản lý và giám sát để ngăn chặn việc khai thác rừng trái phép.

VI. Kết Luận Và Tương Lai Của Nghiên Cứu Về Vượn Cao Vít

Nghiên cứu về Vượn Cao Vít không chỉ giúp hiểu rõ hơn về loài này mà còn đóng góp vào công tác bảo tồn động vật hoang dã tại Việt Nam. Tương lai của loài này phụ thuộc vào các biện pháp bảo tồn hiệu quả.

6.1. Tầm Quan Trọng Của Nghiên Cứu

Nghiên cứu về Vượn Cao Vít có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn động vật hoang dã. Nó cung cấp thông tin cần thiết để xây dựng các chiến lược bảo tồn hiệu quả.

6.2. Hướng Đi Tương Lai

Hướng đi tương lai cho nghiên cứu về Vượn Cao Vít cần tập trung vào việc phát triển các chương trình bảo tồn bền vững và nâng cao nhận thức cộng đồng về tầm quan trọng của loài này.

Tổng quan nghiên cứu

Vượn Cao Vít (Nomascus nasutus Kunckel d’Herculais, 1884) là một trong những loài linh trưởng nguy cấp nhất thế giới, được xếp vào nhóm cực kỳ nguy cấp (CR) theo Danh lục Đỏ IUCN 2010. Tại Việt Nam, loài này từng được cho là tuyệt chủng cho đến khi một quần thể nhỏ khoảng 26 cá thể được phát hiện tại huyện Trùng Khánh, tỉnh Cao Bằng năm 2002. Qua các cuộc khảo sát từ 2002 đến 2011, số lượng cá thể Vượn Cao Vít tại Khu Bảo tồn Loài và Sinh cảnh Vượn Cao Vít (KBTLSC) đã tăng lên khoảng 101 cá thể, phân bố trong 18 đàn. Nghiên cứu nhằm xác định đặc điểm sinh thái của loài Vượn Cao Vít tại khu bảo tồn này, làm cơ sở khoa học cho việc phục hồi sinh cảnh và bảo tồn loài quý hiếm. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại huyện Trùng Khánh, tỉnh Cao Bằng, trong giai đoạn từ tháng 2 đến tháng 6 năm 2011. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý bảo tồn, mở rộng sinh cảnh và phát triển bền vững quần thể Vượn Cao Vít, góp phần bảo vệ đa dạng sinh học khu vực và quốc gia.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về sinh thái học linh trưởng và sinh cảnh, trong đó nhấn mạnh mối quan hệ giữa đặc điểm thực vật với phân bố và mật độ quần thể linh trưởng. Các mô hình nghiên cứu tập trung vào:

• Lý thuyết về cấu trúc sinh cảnh và ảnh hưởng của các đặc điểm thực vật như độ che phủ, chiều cao cây, mật độ cây lớn đến mật độ và phân bố loài linh trưởng.
• Mô hình hồi quy tuyến tính và phi tuyến để phân tích mối quan hệ giữa các biến thực vật và mật độ Vượn Cao Vít.
• Khái niệm phục hồi sinh cảnh, định nghĩa là quá trình trả lại môi trường sống bị suy thoái về trạng thái khỏe mạnh, ổn định như trước khi bị tác động.

Các khái niệm chính bao gồm: mật độ quần thể, cấu trúc tổ thành rừng, thành phần cây thức ăn, sức chứa sinh cảnh, và trạng thái rừng.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ thực địa tại KBTLSC, huyện Trùng Khánh, tỉnh Cao Bằng, trong khoảng thời gian từ tháng 2 đến tháng 6 năm 2011. Cỡ mẫu gồm 18 ô tiêu chuẩn (OTC) với diện tích mỗi ô 500 m², được thiết lập đại diện cho các trạng thái rừng trong và ngoài khu vực phân bố Vượn Cao Vít. Phương pháp chọn mẫu là ngẫu nhiên có chủ đích, đảm bảo bao phủ các kiểu rừng điển hình.

Phương pháp phân tích bao gồm:

• Phỏng vấn cán bộ quản lý, tổ tuần rừng và người dân địa phương để xác định khu vực phân bố và hành vi của Vượn Cao Vít.
• Điều tra theo tuyến với 13 tuyến khảo sát dài 2,5-5 km, quan sát trực tiếp và ghi nhận số lượng cá thể, vị trí, thức ăn, hành vi.
• Phân tích cấu trúc thực vật qua các chỉ tiêu như độ che phủ, chiều cao cây, đường kính thân, mật độ cây lớn, tổng tiết diện ngang.
• Xác định cây thức ăn dựa trên quan sát thực địa và dữ liệu nghiên cứu trước.
• Phân tích thống kê sử dụng các kiểm định Kolmogorov-Smirnov, Kruskal-Wallis, tương quan Pearson và hồi quy tuyến tính với phần mềm SPSS 16.0.

Timeline nghiên cứu kéo dài gần 5 tháng, từ chuẩn bị, thu thập số liệu đến xử lý và phân tích dữ liệu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Hiện trạng quần thể Vượn Cao Vít: Tại KBTLSC có 18 đàn với tổng số 99-101 cá thể, trong đó cá thể cái trưởng thành chiếm 30,31%, cá thể đực trưởng thành 26,27%, cá thể bán trưởng thành 27,28% và con non 13%. So với năm 2002 chỉ có 28 cá thể, số lượng đã tăng gấp 3,6 lần trong chưa đầy 10 năm.

2. Phân bố Vượn Cao Vít: Quần thể Vượn Cao Vít hiện chỉ phân bố tại KBTLSC, huyện Trùng Khánh, tỉnh Cao Bằng, với diện tích vùng lõi khoảng 881,59 ha. Khu vực này có 4 trạng thái rừng chính với mật độ cây dao động từ 1012 đến 1154 cây/ha.

3. Đặc điểm hệ thực vật: Khu vực phân bố Vượn có 87 loài thực vật bậc cao thuộc 71 chi và 53 họ, trong đó họ Mộc lan chiếm tỉ lệ cao nhất (79,3%). Công thức tổ thành rừng cho thấy loài Mạy puôn chiếm ưu thế với hệ số tổ thành 5,48, tiếp theo là Bã đậu, Rè, Dướng.

4. Mối quan hệ giữa đặc điểm thực vật và mật độ Vượn: Mật độ Vượn Cao Vít tương quan tích cực với các chỉ tiêu thực vật như độ che phủ, chiều cao tán cây, mật độ cây lớn và tỉ lệ cây thức ăn. Trạng thái rừng IIIA2 có tỉ lệ cây thức ăn cao nhất (86,8%), trong khi trạng thái IIIA1 có đa dạng loài cây nhưng tỉ lệ cây thức ăn thấp nhất (49,9%).

Thảo luận kết quả

Sự gia tăng số lượng cá thể Vượn Cao Vít phản ánh hiệu quả của công tác bảo tồn và quản lý tại KBTLSC. Tỉ lệ con non cao cho thấy khả năng sinh sản và phát triển quần thể tốt. Mối quan hệ mật thiết giữa đặc điểm thực vật và mật độ Vượn phù hợp với các nghiên cứu trước đây về sinh thái linh trưởng, nhấn mạnh vai trò của cấu trúc rừng và nguồn thức ăn trong việc duy trì quần thể.

Sự đa dạng và mật độ cây lớn trong các trạng thái rừng tạo điều kiện thuận lợi cho Vượn Cao Vít di chuyển, kiếm ăn và sinh sống. Tuy nhiên, sự suy giảm các loài cây gỗ lớn có giá trị kinh tế do khai thác trước đây làm giảm chất lượng sinh cảnh, đòi hỏi các giải pháp phục hồi sinh cảnh hiệu quả.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng số lượng cá thể qua các năm, biểu đồ tỉ lệ thành phần giới tính và tuổi, bảng công thức tổ thành rừng và biểu đồ tỉ lệ cây thức ăn theo trạng thái rừng để minh họa mối quan hệ sinh thái.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Phục hồi và bảo vệ sinh cảnh rừng: Tăng cường trồng và bảo vệ các loài cây gỗ lớn có giá trị sinh thái và thức ăn cho Vượn Cao Vít, đặc biệt là các loài bị khai thác cạn kiệt như Nghiến và Trai lý. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý KBT, thời gian 3-5 năm.

2. Mở rộng diện tích sinh cảnh: Khuyến khích mở rộng vùng sinh cảnh phù hợp ngoài khu vực hiện tại để giảm áp lực cạnh tranh và tăng sức chứa quần thể. Chủ thể thực hiện: UBND tỉnh Cao Bằng phối hợp với các tổ chức bảo tồn, thời gian 2-4 năm.

3. Tăng cường giám sát và quản lý quần thể: Thiết lập hệ thống giám sát thường xuyên, sử dụng công nghệ GPS và camera bẫy để theo dõi biến động quần thể và phát hiện sớm các nguy cơ. Chủ thể thực hiện: Tổ tuần rừng cộng đồng, Ban quản lý KBT, thời gian liên tục.

4. Nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các chương trình tuyên truyền, giáo dục bảo tồn cho người dân địa phương nhằm giảm tác động khai thác rừng và săn bắt trái phép. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý KBT, các tổ chức phi chính phủ, thời gian 1-3 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý bảo tồn thiên nhiên: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách bảo vệ và phục hồi sinh cảnh cho loài Vượn Cao Vít và các loài linh trưởng quý hiếm khác.

2. Nhà khoa học và nghiên cứu sinh: Tham khảo phương pháp nghiên cứu sinh thái và phân tích mối quan hệ sinh cảnh – quần thể linh trưởng, áp dụng cho các nghiên cứu tương tự.

3. Tổ chức phi chính phủ và bảo tồn quốc tế: Dựa trên dữ liệu và đề xuất để triển khai các dự án bảo tồn hiệu quả, hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho khu bảo tồn.

4. Cộng đồng địa phương và cán bộ quản lý khu bảo tồn: Nâng cao hiểu biết về vai trò của sinh cảnh và các biện pháp bảo vệ, phục hồi môi trường sống nhằm duy trì và phát triển quần thể Vượn Cao Vít.

Câu hỏi thường gặp

1. Vượn Cao Vít hiện có bao nhiêu cá thể tại khu bảo tồn?
   Tính đến năm 2011, quần thể Vượn Cao Vít tại KBTLSC có khoảng 99-101 cá thể, phân bố trong 18 đàn. Số lượng này đã tăng gấp 3,6 lần so với năm 2002.

2. Sinh cảnh của Vượn Cao Vít có đặc điểm gì nổi bật?
   Sinh cảnh chủ yếu là rừng á nhiệt đới thường xanh trên núi đá vôi với mật độ cây lớn, độ che phủ cao và đa dạng cây thức ăn, tạo điều kiện thuận lợi cho Vượn di chuyển và kiếm ăn.

3. Mối quan hệ giữa đặc điểm thực vật và mật độ Vượn như thế nào?
   Mật độ Vượn Cao Vít tương quan tích cực với độ che phủ, chiều cao tán cây, mật độ cây lớn và tỉ lệ cây thức ăn, cho thấy sinh cảnh chất lượng cao giúp quần thể phát triển.

4. Các biện pháp phục hồi sinh cảnh được đề xuất là gì?
   Bao gồm trồng lại các loài cây gỗ lớn, mở rộng diện tích sinh cảnh, tăng cường giám sát quần thể và nâng cao nhận thức cộng đồng nhằm bảo vệ và phát triển quần thể Vượn.

5. Tại sao việc mở rộng sinh cảnh cho Vượn Cao Vít là cần thiết?
   Khi quần thể phát triển, áp lực cạnh tranh về vùng sống và thức ăn tăng lên, mở rộng sinh cảnh giúp giảm cạnh tranh, duy trì sự phát triển bền vững của quần thể.

Kết luận

• Quần thể Vượn Cao Vít tại KBTLSC đã tăng trưởng tích cực, đạt khoảng 101 cá thể trong 18 đàn năm 2011.
• Mối quan hệ mật thiết giữa đặc điểm sinh cảnh và mật độ Vượn được xác định rõ, với các chỉ tiêu thực vật như độ che phủ, mật độ cây lớn và tỉ lệ cây thức ăn đóng vai trò quan trọng.
• KBTLSC là khu vực phân bố duy nhất và quan trọng nhất của loài Vượn Cao Vít tại Việt Nam và thế giới.
• Các trạng thái rừng trong khu bảo tồn đang trong quá trình phục hồi, tuy nhiên cần tập trung phục hồi các loài cây gỗ lớn để nâng cao chất lượng sinh cảnh.
• Đề xuất các giải pháp phục hồi sinh cảnh, mở rộng vùng sinh sống, tăng cường quản lý và nâng cao nhận thức cộng đồng nhằm bảo tồn hiệu quả loài Vượn Cao Vít.

Tiếp theo, cần triển khai các chương trình phục hồi sinh cảnh trong vòng 3-5 năm và thiết lập hệ thống giám sát quần thể liên tục. Các nhà quản lý và tổ chức bảo tồn được khuyến khích áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả bảo tồn loài linh trưởng quý hiếm này.