Tổng quan nghiên cứu

Văn học Mỹ La tinh từ những năm 1960 đã trở thành hiện tượng văn học toàn cầu với sự xuất hiện của nhiều tác phẩm có giá trị nghệ thuật và tư tưởng sâu sắc. Trong đó, tiểu thuyết Trò chuyện trong quán La Catedral của Mario Vargas Llosa, nhà văn đoạt giải Nobel Văn học 2010, được xem là một đỉnh cao của nghệ thuật kể chuyện hiện đại. Tác phẩm phản ánh chân thực bức tranh chính trị - xã hội Peru dưới chế độ độc tài Odría trong khoảng thời gian từ năm 1948 đến đầu thập niên 1960, đồng thời khai thác sâu sắc thân phận con người trong dòng chảy lịch sử. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích nghệ thuật kể chuyện trong tiểu thuyết này, tập trung vào các yếu tố cốt truyện, người kể chuyện, điểm nhìn, lời kể, thời gian và không gian nghệ thuật. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong tác phẩm Trò chuyện trong quán La Catedral do Phạm Văn dịch, xuất bản năm 2010 tại Việt Nam. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc làm sáng tỏ những đổi mới về nghệ thuật tự sự của Vargas Llosa, góp phần nâng cao hiểu biết về văn học Mỹ La tinh và nghệ thuật tiểu thuyết đương đại, đồng thời cung cấp cơ sở lý luận cho các nghiên cứu phê bình văn học trong nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng lý thuyết Tự sự học (Narratology) – một lĩnh vực nghiên cứu cấu trúc và nghệ thuật của văn bản tự sự, nhằm phân tích các yếu tố nghệ thuật kể chuyện trong tiểu thuyết. Tự sự học giúp nhận diện và giải mã các thành tố như cốt truyện, người kể chuyện, điểm nhìn, lời kể, thời gian và không gian nghệ thuật. Ngoài ra, luận văn còn tham khảo Thi pháp học hiện đại để khảo chứng logic hình thức và mối quan hệ hệ thống giữa các yếu tố nghệ thuật trong tác phẩm. Các khái niệm chính bao gồm: cốt truyện phân rã – lồng khung, cốt truyện song hành – tịnh tiến, điểm nhìn bên trong và bên ngoài, lời kể đan xen giữa hồi tưởng và liên tưởng, thời gian đồng hiện đa tầng, không gian đồng hiện đa tầng.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là bản dịch tiếng Việt của tiểu thuyết Trò chuyện trong quán La Catedral (Phạm Văn dịch, 2010). Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ tác phẩm dài khoảng 640 trang, được chọn vì tính điển hình và giá trị nghệ thuật nổi bật. Phương pháp chọn mẫu là phương pháp chọn lựa mục tiêu (purposive sampling) nhằm tập trung phân tích sâu sắc một tác phẩm tiêu biểu. Phương pháp phân tích bao gồm: phân tích nội dung, phân tích cấu trúc tự sự, so sánh đối chiếu với các tác phẩm cùng thời và trong hệ thống sáng tác của Vargas Llosa. Timeline nghiên cứu kéo dài khoảng 12 tháng, bao gồm thu thập tài liệu, phân tích văn bản, tổng hợp kết quả và viết luận văn. Các phương pháp bổ trợ gồm thống kê số lần xuất hiện các kiểu kết cấu, chứng minh logic hình thức và tổng hợp các nhận định phê bình từ các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Cốt truyện phân rã – lồng khung: Tác phẩm sử dụng kiểu cốt truyện phân rã thành nhiều tuyến truyện nhỏ, lồng ghép đan xen theo kiểu truyện lồng trong truyện. Ví dụ, cuộc trò chuyện giữa hai nhân vật chính Santiago và Ambrosio tại quán La Catedral là khung truyện chính, từ đó mở ra nhiều tuyến truyện khác nhau về các nhân vật như Amalia, Don Cayo, Trifulcio, Queta. Số lượng tuyến truyện chính lên đến bốn tuyến lớn, phát triển xuyên suốt bốn phần của tiểu thuyết. Cấu trúc này tạo nên sự hỗn độn có chủ ý, phản ánh tính chất phức tạp của dòng hồi tưởng và lịch sử cá nhân.

  2. Cốt truyện song hành – tịnh tiến: Các tuyến truyện phát triển song song và tịnh tiến theo thời gian, thể hiện qua sự xen kẽ và phát triển liền mạch của các tuyến nhân vật. Ví dụ, tuyến truyện về Santiago và Don Cayo đối lập nhau về con đường xã hội, trong khi tuyến truyện về Ambrosio và Amalia song hành với những cảnh đời nghèo khổ và bất hạnh. Sự phát triển tịnh tiến giúp làm nổi bật xung đột xã hội và số phận con người dưới chế độ độc tài.

  3. Sự giao nhau giữa các tuyến truyện: Ở phần cuối tiểu thuyết, các tuyến truyện giao nhau và nhập lại thành các tuyến mới, như tuyến Ambrosio – Queta và Ambrosio – Amalia, tạo nên sự kết nối chặt chẽ giữa các nhân vật và câu chuyện. Kiểu kết cấu “những vòng tròn đồng tâm” thể hiện qua việc các cuộc đối thoại hiện tại gợi nhớ đến các cuộc trò chuyện trong quá khứ, tạo nên nhiều lớp thời gian đan xen.

  4. Người kể chuyện và điểm nhìn đa dạng: Tác phẩm sử dụng nhiều ngôi kể khác nhau, chủ yếu là ngôi thứ nhất và ngôi thứ ba, với điểm nhìn bên trong và bên ngoài linh hoạt. Các câu thoại luân phiên giữa Santiago và Ambrosio làm nổi bật tính khách quan và đa chiều của câu chuyện, đồng thời giảm vai trò của người kể chuyện “Thượng đế”.

Thảo luận kết quả

Kiểu cốt truyện phân rã – lồng khung phản ánh xu hướng tiểu thuyết hiện đại, nơi nhân vật được xây dựng qua các mảnh hồi tưởng và sự kiện rời rạc, không theo trình tự thời gian tuyến tính. Điều này phù hợp với tâm lý con người trong các cuộc trò chuyện và hồi tưởng, khi ký ức không theo trật tự mà đan xen, hỗn độn. So với các nghiên cứu trước đây chỉ đề cập sơ lược về nội dung, luận văn đã đi sâu phân tích cấu trúc tự sự, làm rõ cách Vargas Llosa vận dụng thủ pháp này để phản ánh xã hội Peru dưới chế độ độc tài Odría.

Kiểu cốt truyện song hành – tịnh tiến giúp làm nổi bật sự đối lập giữa các tầng lớp xã hội và số phận con người, đồng thời tạo nên nhịp điệu gấp gáp, hấp dẫn cho mạch truyện. Sự giao nhau giữa các tuyến truyện và kiểu kết cấu vòng tròn đồng tâm tạo nên chiều sâu thời gian và không gian nghệ thuật, làm tăng tính phức hợp và đa chiều của tác phẩm. Các phương diện này góp phần làm nên phong cách trần thuật độc đáo của Vargas Llosa, vừa kế thừa truyền thống tiểu thuyết hiện đại phương Tây, vừa mang đậm dấu ấn văn học Mỹ La tinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua sơ đồ cốt truyện phân rã – lồng khung, bảng thống kê số lần xuất hiện kiểu kết cấu vòng tròn đồng tâm, biểu đồ phát triển song hành của các tuyến truyện qua bốn phần tiểu thuyết, giúp minh họa rõ nét cấu trúc phức tạp và sự vận động của các yếu tố tự sự.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nghiên cứu chuyên sâu về nghệ thuật tự sự trong văn học Mỹ La tinh: Khuyến khích các nhà nghiên cứu trong nước áp dụng lý thuyết tự sự học để phân tích các tác phẩm tiêu biểu, nhằm làm rõ các thủ pháp nghệ thuật độc đáo và giá trị tư tưởng của dòng văn học này trong bối cảnh toàn cầu hóa. Thời gian thực hiện: 2-3 năm; Chủ thể: các viện nghiên cứu văn học, trường đại học.

  2. Phát triển các khóa học và hội thảo về tự sự học và thi pháp học hiện đại: Tổ chức các chương trình đào tạo, hội thảo chuyên đề nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng phân tích văn bản tự sự cho sinh viên và giảng viên ngành văn học. Thời gian: hàng năm; Chủ thể: các khoa văn học, trung tâm nghiên cứu văn hóa.

  3. Dịch thuật và phổ biến các tác phẩm văn học Mỹ La tinh có giá trị nghệ thuật cao: Đẩy mạnh dịch thuật các tác phẩm tiêu biểu, kèm theo các công trình nghiên cứu, phê bình để giới thiệu rộng rãi đến độc giả Việt Nam, góp phần đa dạng hóa nền văn học dịch. Thời gian: 3-5 năm; Chủ thể: nhà xuất bản, công ty văn hóa truyền thông.

  4. Ứng dụng phương pháp tự sự học trong giảng dạy văn học hiện đại: Đề xuất tích hợp các phân tích về cấu trúc tự sự, điểm nhìn, thời gian – không gian nghệ thuật vào chương trình giảng dạy nhằm giúp sinh viên hiểu sâu sắc hơn về nghệ thuật kể chuyện và phát triển tư duy phê bình. Thời gian: 1-2 năm; Chủ thể: các trường đại học, giảng viên.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học: Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về nghệ thuật tự sự, giúp nâng cao kỹ năng phân tích và hiểu biết về văn học Mỹ La tinh hiện đại, đặc biệt là tác phẩm của Mario Vargas Llosa.

  2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học: Tài liệu tham khảo quý giá để phát triển các bài giảng, công trình nghiên cứu về tự sự học, thi pháp học và văn học Mỹ La tinh, đồng thời mở rộng góc nhìn về nghệ thuật kể chuyện đương đại.

  3. Dịch giả và biên tập viên văn học: Giúp hiểu rõ hơn về cấu trúc và phong cách nghệ thuật của tác phẩm, từ đó nâng cao chất lượng dịch thuật và biên tập các tác phẩm văn học nước ngoài.

  4. Độc giả yêu thích văn học Mỹ La tinh và tiểu thuyết hiện đại: Cung cấp cái nhìn sâu sắc về nghệ thuật kể chuyện và bối cảnh xã hội trong tác phẩm, giúp tăng trải nghiệm đọc và hiểu biết văn hóa.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tự sự học là gì và tại sao lại quan trọng trong nghiên cứu văn học?
    Tự sự học là ngành nghiên cứu cấu trúc và nghệ thuật của văn bản tự sự, giúp phân tích cách kể chuyện, điểm nhìn, thời gian và không gian trong tác phẩm. Nó quan trọng vì giúp hiểu sâu sắc cách tác giả xây dựng câu chuyện và truyền tải ý nghĩa, từ đó nâng cao khả năng phê bình và cảm thụ văn học.

  2. Cốt truyện phân rã – lồng khung có đặc điểm gì nổi bật?
    Đây là kiểu cốt truyện được tạo thành từ nhiều tuyến truyện nhỏ độc lập, lồng ghép đan xen theo kiểu truyện trong truyện. Nó không theo trình tự thời gian tuyến tính mà hỗn độn, phản ánh tính phức tạp của ký ức và lịch sử cá nhân, tạo nên sự đa chiều và hấp dẫn cho tác phẩm.

  3. Làm thế nào để nhận biết cốt truyện song hành – tịnh tiến trong tiểu thuyết?
    Cốt truyện song hành là khi nhiều tuyến truyện phát triển song song cùng lúc, còn tịnh tiến là sự phát triển liên tục, liền mạch theo thời gian của từng tuyến. Trong Trò chuyện trong quán La Catedral, các tuyến nhân vật như Santiago, Don Cayo, Ambrosio phát triển song song và tiến triển qua từng phần của tác phẩm.

  4. Vai trò của người kể chuyện và điểm nhìn trong tác phẩm này như thế nào?
    Tác phẩm sử dụng nhiều ngôi kể và điểm nhìn linh hoạt, chủ yếu là ngôi thứ nhất và thứ ba, với sự luân phiên giữa các nhân vật chính. Điều này giúp câu chuyện đa chiều, khách quan và giảm vai trò người kể chuyện toàn tri, tạo cảm giác gần gũi và chân thực.

  5. Nghiên cứu này có thể ứng dụng như thế nào trong giảng dạy văn học?
    Nghiên cứu cung cấp phương pháp phân tích cấu trúc tự sự và nghệ thuật kể chuyện, giúp giảng viên thiết kế bài giảng sâu sắc hơn về tiểu thuyết hiện đại và văn học Mỹ La tinh. Sinh viên cũng có thể áp dụng để nâng cao kỹ năng phân tích và cảm thụ tác phẩm phức tạp.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ nghệ thuật kể chuyện độc đáo trong Trò chuyện trong quán La Catedral qua các yếu tố cốt truyện phân rã – lồng khung, cốt truyện song hành – tịnh tiến, người kể chuyện đa ngôi và điểm nhìn linh hoạt.
  • Phân tích chi tiết các tuyến truyện và sự giao nhau giữa chúng giúp hiểu sâu sắc cấu trúc phức tạp và chiều sâu thời gian – không gian của tác phẩm.
  • Nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ vị trí và vai trò của Mario Vargas Llosa trong đổi mới nghệ thuật tiểu thuyết Mỹ La tinh và thế giới.
  • Kết quả nghiên cứu mở ra hướng đi mới cho các công trình nghiên cứu tự sự học và thi pháp học trong văn học đương đại.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm phát triển nghiên cứu, giảng dạy và phổ biến văn học Mỹ La tinh tại Việt Nam trong thời gian tới.

Độc giả và nhà nghiên cứu được khuyến khích tiếp tục khai thác sâu hơn các yếu tố nghệ thuật kể chuyện trong các tác phẩm khác của Vargas Llosa và văn học Mỹ La tinh để mở rộng hiểu biết và phát triển phê bình văn học hiện đại.