Phân Tích Dấu Hiệu Từ Vựng Trong Việc Từ Chối Lời Mời - Luận Văn Thạc Sĩ

• Tác giả: Lê Bích Ngọc
• Người hướng dẫn: TS. Trương Văn Định
• Trường học: Quy Nhon University
• Chuyên ngành: Ngôn ngữ Anh
• Đề tài: Dấu Hiệu Từ Vựng Trong Từ Chối Lời Mời
• Loại tài liệu: thesis
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: Binh Dinh

• STATEMENT OF AUTHORSHIP
• ACKNOWLEDGMENTS
• ABSTRACT
• TABLE OF CONTENTS
• 1. CHAPTER 1: INTRODUCTION
• 1.1. Rationale
• 1.2. Aims and objectives
• 1.2.1. Aims of the study
• 1.2.2. Objectives of the study
• 1.3. Significance of the study
• 1.4. Scope of the study
• 1.5. Organization of the thesis
• 2. CHAPTER 2: LITERATURE REVIEW
• 2.1. The notion of modality
• 2.2. Types of modality
• 2.3. Modal linguistic devices in English
• 2.3.1. Phonetic devices
• 2.3.2. Grammatical devices
• 3. CHAPTER 3: METHODOLOGY AND PROCEDURE
• 3.1. Validity and reliability
• 4. CHAPTER 4: FINDINGS AND DISCUSSION
• 4.1. Forms of utterances of invitation refusals in American movie series and Vietnamese movie series
• 4.1.1. Forms of utterances of invitation refusals in American movie series
• 4.1.1.1. Directness in declining invitations in American movie series
• 4.1.1.2. Indirectness in declining invitations in American movie series
• 4.1.2. Forms of utterances of invitation refusals in Vietnamese movie series
• 4.1.2.1. Directness in declining invitations in Vietnamese movie series
• 4.1.2.2. Indirectness in declining invitations in Vietnamese movie series
• 4.1.3. Similarities and Differences of forms of utterances of invitation refusals in American movie series and Vietnamese movie series
• 4.2. Lexical-modal markers in declining invitations in American movie series and Vietnamese movie series
• 4.2.1. Lexical-modal markers in declining invitations in American movie series
• 4.2.1.1. Address terms in declining invitations in American movie series
• 4.2.2. Lexical-modal markers in declining invitations in Vietnamese movie series
• 4.2.2.1. Address terms in declining invitations in Vietnamese movie series
• 4.2.3. Similarities and Differences of lexical-modal markers in declining invitations in American movie series and Vietnamese movie series
• 4.2.4. Similarities and Differences of address terms in declining invitations in American movie series and Vietnamese movie series
• 4.3. Summary of the forms of utterances in invitation refusals in American movie series and Vietnamese movie series
• 4.4. Summary of the use of lexical-modal markers in declining invitations in American movie series "Sabrina, the teenager witch"
• 4.5. Summary of the use of lexical-modal markers in declining invitations in Vietnamese movie series “Gia đình phép thuật”
• 4.6. Summary of the comparison between the use of lexical-modal markers in American movie series and Vietnamese movie series
• 4.7. Limitations of the study
• 4.8. Suggestions for further research
• LIST OF TABLES
• LIST OF FIGUIRES
• 5. CHAPTER 5: CONCLUSION

I. Dấu hiệu từ vựng trong từ chối lời mời

Luận văn thạc sĩ này tập trung vào việc phân tích dấu hiệu từ vựng trong các phát ngôn từ chối lời mời. Nghiên cứu sử dụng khung lý thuyết của Brown & Levinson (1987) về lịch sự để xác định các từ vựng tình thái và hình thức ngôn ngữ thể hiện sự lịch sự trong việc từ chối lời mời. Dữ liệu được thu thập từ hai bộ phim truyền hình, một của Mỹ và một của Việt Nam, nhằm so sánh sự tương đồng và khác biệt trong cách sử dụng từ vựng trong giao tiếp giữa hai ngôn ngữ.

1.1. Phân tích ngữ nghĩa từ vựng

Nghiên cứu này tiến hành phân tích ngữ nghĩa các từ vựng tình thái được sử dụng trong việc từ chối lời mời. Các dấu hiệu từ vựng như từ ngữ thể hiện sự lịch sự, sự đồng cảm, và sự tôn trọng được phân loại và so sánh giữa tiếng Anh và tiếng Việt. Kết quả cho thấy sự khác biệt đáng kể trong cách sử dụng các từ vựng tình thái giữa hai ngôn ngữ, phản ánh sự khác biệt văn hóa trong giao tiếp.

1.2. Từ chối lời mời trong giao tiếp

Việc từ chối lời mời là một hành động ngôn ngữ phức tạp, đòi hỏi sự khéo léo trong việc sử dụng từ vựng trong giao tiếp. Nghiên cứu chỉ ra rằng, trong tiếng Anh, các phát ngôn từ chối thường sử dụng các từ vựng tình thái để giảm thiểu sự tổn thương cho người mời. Trong khi đó, tiếng Việt có xu hướng sử dụng các từ ngữ thể hiện sự tôn trọng và lịch sự một cách trực tiếp hơn.

II. Phân tích ngữ nghĩa trong văn bản

Nghiên cứu này cũng tiến hành phân tích ngữ nghĩa trong văn bản để xác định các dấu hiệu từ vựng và từ vựng tình thái được sử dụng trong các phát ngôn từ chối lời mời. Kết quả cho thấy rằng, việc sử dụng các từ vựng tình thái không chỉ phụ thuộc vào ngôn ngữ mà còn phụ thuộc vào bối cảnh văn hóa và xã hội.

2.1. Nghiên cứu từ vựng trong giao tiếp

Nghiên cứu này đã phân loại các từ vựng trong giao tiếp được sử dụng trong việc từ chối lời mời thành các nhóm khác nhau, bao gồm từ ngữ thể hiện sự lịch sự, sự đồng cảm, và sự tôn trọng. Kết quả cho thấy rằng, trong tiếng Anh, các từ vựng tình thái thường được sử dụng để giảm thiểu sự tổn thương cho người mời, trong khi tiếng Việt có xu hướng sử dụng các từ ngữ thể hiện sự tôn trọng một cách trực tiếp hơn.

2.2. So sánh từ vựng giữa tiếng Anh và tiếng Việt

Nghiên cứu cũng tiến hành so sánh các từ vựng tình thái được sử dụng trong việc từ chối lời mời giữa tiếng Anh và tiếng Việt. Kết quả cho thấy rằng, trong tiếng Anh, các phát ngôn từ chối thường sử dụng các từ vựng tình thái để giảm thiểu sự tổn thương cho người mời, trong khi tiếng Việt có xu hướng sử dụng các từ ngữ thể hiện sự tôn trọng và lịch sự một cách trực tiếp hơn.

III. Giá trị và ứng dụng thực tiễn

Nghiên cứu này không chỉ có giá trị lý thuyết trong việc phân tích ngữ nghĩa và nghiên cứu từ vựng, mà còn có giá trị thực tiễn trong việc cải thiện kỹ năng giao tiếp, đặc biệt là trong việc từ chối lời mời một cách lịch sự. Kết quả nghiên cứu có thể được áp dụng trong việc giảng dạy ngôn ngữ và giao tiếp liên văn hóa.

3.1. Ứng dụng trong giảng dạy ngôn ngữ

Nghiên cứu này cung cấp những hiểu biết sâu sắc về cách sử dụng từ vựng tình thái trong việc từ chối lời mời, giúp người học ngôn ngữ cải thiện kỹ năng giao tiếp và tránh được những hiểu lầm văn hóa. Kết quả nghiên cứu có thể được áp dụng trong việc giảng dạy ngôn ngữ, đặc biệt là trong việc dạy cách từ chối lời mời một cách lịch sự.

3.2. Ứng dụng trong giao tiếp liên văn hóa

Nghiên cứu này cũng có giá trị trong việc cải thiện kỹ năng giao tiếp liên văn hóa, đặc biệt là trong việc từ chối lời mời một cách lịch sự. Kết quả nghiên cứu giúp người học hiểu rõ hơn về sự khác biệt văn hóa trong cách sử dụng từ vựng trong giao tiếp, từ đó tránh được những hiểu lầm và xung đột văn hóa.

Tổng quan nghiên cứu

Trong giao tiếp hàng ngày, việc từ chối lời mời là một hành động phổ biến nhưng tiềm ẩn nhiều nguy cơ gây mất lòng nếu không được thực hiện khéo léo. Theo ước tính, việc sử dụng các dấu hiệu từ vựng tình thái (lexical-modal markers) đóng vai trò quan trọng trong việc thể hiện sự lịch sự khi từ chối lời mời. Luận văn tập trung nghiên cứu các hình thức phát ngôn từ chối lời mời và các dấu hiệu từ vựng tình thái thể hiện sự lịch sự trong tiếng Anh và tiếng Việt. Dữ liệu được thu thập từ hai bộ phim truyền hình nổi tiếng: series Mỹ "Sabrina, the Teenage Witch" với 163 tập và series Việt Nam "Gia đình phép thuật" với 340 tập. Nghiên cứu được thực hiện dựa trên khung lý thuyết về lịch sự của Brown & Levinson (1987), nhằm phân tích và so sánh sự tương đồng, khác biệt trong cách sử dụng các dấu hiệu từ vựng tình thái khi từ chối lời mời giữa hai ngôn ngữ. Mục tiêu cụ thể là xác định các hình thức phát ngôn từ chối và các loại dấu hiệu từ vựng tình thái được sử dụng, đồng thời làm rõ vai trò của chúng trong việc giảm nhẹ tác động tiêu cực của hành vi từ chối. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong việc phân tích 100 câu từ chối lời mời trong mỗi bộ phim, tập trung vào tiếng Anh Mỹ và tiếng Việt. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao kỹ năng giao tiếp lịch sự, đặc biệt hữu ích cho người học tiếng Anh và những người làm việc trong môi trường đa văn hóa nhằm tránh hiểu lầm và xung đột trong giao tiếp.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết ngôn ngữ học và ngữ dụng học sau:

• Lý thuyết về Modality (Tình thái học): Modality được hiểu là cách người nói thể hiện thái độ, quan điểm về sự việc, bao gồm các loại như alethic, epistemic, deontic và existential (Von Wright, 1952). Modality được biểu hiện qua các thiết bị ngữ pháp, từ vựng và ngữ điệu, giúp điều chỉnh mức độ chắc chắn, khả năng, sự cho phép hay nghĩa vụ trong câu nói.

• Lý thuyết hành vi ngôn ngữ (Speech Act Theory): Austin (1962) và Searle (1979) phân loại hành vi ngôn ngữ thành các loại như đại diện, biểu cảm, chỉ thị, cam kết và tuyên bố. Hành vi từ chối lời mời thuộc loại cam kết (commissive), thể hiện sự không đồng ý thực hiện hành động được đề nghị.

• Lý thuyết lịch sự của Brown & Levinson (1987): Phân biệt hai loại mặt xã hội là mặt tích cực (positive face) và mặt tiêu cực (negative face), đồng thời đề xuất các chiến lược lịch sự như lịch sự tích cực, lịch sự tiêu cực, trực tiếp và gián tiếp nhằm giảm thiểu hành vi đe dọa mặt xã hội trong giao tiếp.

• Các nguyên tắc lịch sự của Lakoff (1973) và Leech (1983): Nhấn mạnh các quy tắc như không áp đặt, cho lựa chọn và làm cho người nghe cảm thấy dễ chịu, cũng như các nguyên tắc tối thiểu hóa chi phí và tối đa hóa lợi ích trong giao tiếp.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: lexical-modal markers (dấu hiệu từ vựng tình thái), directness/indirectness (trực tiếp/gián tiếp), politeness strategies (chiến lược lịch sự), speech acts (hành vi ngôn ngữ), và address terms (xưng hô).

Phương pháp nghiên cứu

• Nguồn dữ liệu: Dữ liệu được thu thập từ hai bộ phim truyền hình gồm 100 câu từ chối lời mời trong series Mỹ "Sabrina, the Teenage Witch" và 100 câu tương tự trong series Việt Nam "Gia đình phép thuật". Hai bộ phim thuộc thể loại hài kịch và dành cho đối tượng khán giả trẻ, phát sóng lần lượt từ năm 1996 và 2009.

• Phương pháp chọn mẫu: Mẫu được chọn theo phương pháp phi ngẫu nhiên, tập trung vào các câu thoại thể hiện hành vi từ chối lời mời nhằm đảm bảo tính đặc trưng cho mục tiêu nghiên cứu.

• Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp phân tích định tính kết hợp định lượng để phân loại các hình thức phát ngôn từ chối và các loại lexical-modal markers. Các câu thoại được mã hóa theo các tiêu chí về mức độ trực tiếp, loại dấu hiệu từ vựng tình thái (downtoners, hedges, intensifiers, sweeteners, subjectivisers), và các chiến lược lịch sự được áp dụng.

• Timeline nghiên cứu: Quá trình thu thập và phân tích dữ liệu diễn ra trong khoảng thời gian từ tháng 1 đến tháng 6 năm 2019, đảm bảo tính kịp thời và phù hợp với bối cảnh ngôn ngữ hiện đại.

• Đảm bảo độ tin cậy và hợp lệ: Nghiên cứu tuân thủ các nguyên tắc khoa học, sử dụng đối chiếu chéo dữ liệu và tham khảo ý kiến chuyên gia để tăng tính chính xác và khách quan trong phân tích.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Phân bố hình thức phát ngôn từ chối: Trong series Mỹ, tỷ lệ từ chối gián tiếp chiếm khoảng 65%, trong khi ở series Việt Nam, tỷ lệ này là khoảng 70%. Điều này cho thấy cả hai ngôn ngữ đều ưu tiên sử dụng cách từ chối gián tiếp nhằm giảm nhẹ tác động tiêu cực.

2. Sử dụng lexical-modal markers: Các loại dấu hiệu từ vựng tình thái phổ biến trong tiếng Anh gồm downtoners (just, simply, maybe), hedges (sort of, kind of), intensifiers (really, absolutely), sweeteners (would love to), và subjectivisers (I think, I suppose). Trong tiếng Việt, các dấu hiệu tương ứng là: downtoners (chỉ là, có thể), hedges (kiểu như, đại loại), intensifiers (phải, cực kỳ), sweeteners (rất muốn), và subjectivisers (tôi nghĩ, tôi e rằng).

3. Sự khác biệt về xưng hô và giới tính: Nữ giới trong cả hai ngôn ngữ có xu hướng sử dụng nhiều lexical-modal markers hơn nam giới, đặc biệt là sweeteners và subjectivisers, nhằm thể hiện sự mềm mỏng và lịch sự hơn khi từ chối. Ngoài ra, trong tiếng Việt, việc sử dụng các đại từ xưng hô mang tính kính trọng và thân mật cũng đóng vai trò quan trọng trong việc giảm nhẹ hành vi từ chối.

4. So sánh mức độ trực tiếp: Tỷ lệ từ chối trực tiếp trong tiếng Anh là khoảng 35%, cao hơn so với tiếng Việt (khoảng 30%), phản ánh sự khác biệt văn hóa trong cách thể hiện sự thẳng thắn và lịch sự.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của việc ưu tiên sử dụng từ chối gián tiếp và lexical-modal markers trong cả hai ngôn ngữ xuất phát từ nhu cầu duy trì mặt xã hội của người nghe, tránh gây tổn thương và giữ gìn mối quan hệ xã hội. Kết quả này phù hợp với lý thuyết lịch sự của Brown & Levinson (1987) và các nghiên cứu trước đây về hành vi từ chối trong giao tiếp đa văn hóa.

Sự khác biệt về mức độ trực tiếp và loại lexical-modal markers phản ánh đặc điểm văn hóa và ngôn ngữ riêng biệt của từng quốc gia. Ví dụ, tiếng Việt có xu hướng sử dụng nhiều biểu hiện kính trọng và các từ ngữ mang tính giảm nhẹ hơn, phù hợp với văn hóa Á Đông coi trọng sự hòa nhã và tôn ti trật tự. Trong khi đó, tiếng Anh Mỹ thể hiện sự thẳng thắn hơn nhưng vẫn giữ được sự lịch sự thông qua các chiến lược ngôn ngữ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ sử dụng các loại lexical-modal markers theo giới tính và ngôn ngữ, cũng như bảng so sánh tỷ lệ từ chối trực tiếp và gián tiếp giữa hai bộ phim. Điều này giúp minh họa rõ nét sự khác biệt và tương đồng trong cách thức từ chối lời mời.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường giảng dạy về lexical-modal markers trong chương trình học tiếng Anh: Động từ hành động là "giảng dạy", mục tiêu là nâng cao nhận thức và kỹ năng sử dụng các dấu hiệu từ vựng tình thái để thể hiện sự lịch sự khi từ chối lời mời, thực hiện trong vòng 1 năm, do các trường đại học và trung tâm ngoại ngữ đảm nhiệm.

2. Phát triển tài liệu tham khảo đa văn hóa về giao tiếp lịch sự: Soạn thảo và phổ biến tài liệu so sánh các chiến lược từ chối lời mời trong tiếng Anh và tiếng Việt, giúp người học hiểu rõ sự khác biệt văn hóa, hoàn thành trong 6 tháng, do các nhà nghiên cứu ngôn ngữ và giáo viên biên soạn.

3. Tổ chức các khóa đào tạo kỹ năng giao tiếp lịch sự cho nhân viên làm việc đa quốc gia: Tập trung vào việc áp dụng các chiến lược lịch sự và lexical-modal markers phù hợp trong môi trường làm việc quốc tế, kéo dài 3 tháng, do các công ty đa quốc gia phối hợp với chuyên gia ngôn ngữ thực hiện.

4. Khuyến khích nghiên cứu sâu hơn về các hành vi ngôn ngữ trong giao tiếp đa văn hóa: Động viên các nhà nghiên cứu tiếp tục khảo sát các loại hành vi từ chối và biểu hiện lịch sự trong các ngôn ngữ và văn hóa khác nhau, nhằm mở rộng phạm vi hiểu biết, thực hiện liên tục, do các viện nghiên cứu và trường đại học chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Sinh viên và học viên ngành Ngôn ngữ Anh: Giúp nâng cao kiến thức về ngữ dụng học, đặc biệt là kỹ năng sử dụng lexical-modal markers trong giao tiếp lịch sự, phục vụ cho việc học tập và nghiên cứu chuyên sâu.

2. Giáo viên và giảng viên tiếng Anh: Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn để thiết kế bài giảng, tài liệu giảng dạy về giao tiếp lịch sự và hành vi từ chối lời mời, giúp cải thiện hiệu quả giảng dạy.

3. Nhân viên làm việc trong môi trường đa văn hóa: Hỗ trợ phát triển kỹ năng giao tiếp lịch sự, tránh hiểu lầm và xung đột trong giao tiếp với đồng nghiệp và đối tác nước ngoài.

4. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ và văn hóa: Cung cấp dữ liệu và phân tích sâu sắc về sự khác biệt và tương đồng trong hành vi ngôn ngữ giữa tiếng Anh và tiếng Việt, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo về giao tiếp liên văn hóa.

Câu hỏi thường gặp

1. Lexical-modal markers là gì và tại sao chúng quan trọng trong từ chối lời mời?
   Lexical-modal markers là các từ hoặc cụm từ thể hiện thái độ, mức độ chắc chắn hoặc sự lịch sự của người nói. Chúng giúp giảm nhẹ tác động tiêu cực khi từ chối lời mời, tránh gây mất lòng và duy trì mối quan hệ xã hội. Ví dụ, từ "just" trong tiếng Anh hay "chỉ là" trong tiếng Việt làm cho lời từ chối trở nên nhẹ nhàng hơn.

2. Tại sao từ chối gián tiếp được ưu tiên hơn từ chối trực tiếp trong giao tiếp?
   Từ chối gián tiếp giúp giảm thiểu sự đe dọa đến mặt xã hội của người nghe, thể hiện sự tôn trọng và lịch sự. Điều này phù hợp với nguyên tắc tránh gây tổn thương trong giao tiếp xã hội, đặc biệt trong các nền văn hóa coi trọng sự hòa nhã như Việt Nam.

3. Có sự khác biệt nào về cách sử dụng lexical-modal markers giữa tiếng Anh và tiếng Việt không?
   Có. Tiếng Việt thường sử dụng nhiều biểu hiện kính trọng và các từ ngữ giảm nhẹ hơn, trong khi tiếng Anh Mỹ có xu hướng thẳng thắn hơn nhưng vẫn giữ được sự lịch sự qua các chiến lược ngôn ngữ như sweeteners và subjectivisers.

4. Làm thế nào để người học tiếng Anh có thể áp dụng kết quả nghiên cứu này vào thực tế?
   Người học nên chú ý học và thực hành sử dụng các lexical-modal markers phù hợp trong các tình huống từ chối lời mời, đồng thời hiểu rõ sự khác biệt văn hóa để tránh gây hiểu lầm hoặc mất lòng khi giao tiếp với người bản ngữ.

5. Nghiên cứu có giới hạn gì và hướng phát triển tiếp theo là gì?
   Nghiên cứu giới hạn ở việc phân tích dữ liệu từ hai bộ phim truyền hình, chưa khảo sát trực tiếp người nói trong các tình huống thực tế. Hướng phát triển tiếp theo là mở rộng phạm vi nghiên cứu sang các ngôn ngữ và văn hóa khác, cũng như áp dụng phương pháp khảo sát thực địa để tăng tính thực tiễn.

Kết luận

• Luận văn đã làm rõ vai trò quan trọng của lexical-modal markers trong việc thể hiện sự lịch sự khi từ chối lời mời trong tiếng Anh và tiếng Việt.
• Phân tích cho thấy ưu thế của từ chối gián tiếp và sự đa dạng trong việc sử dụng các loại dấu hiệu từ vựng tình thái nhằm giảm nhẹ tác động tiêu cực.
• Sự khác biệt về mức độ trực tiếp và loại lexical-modal markers phản ánh đặc điểm văn hóa và ngôn ngữ riêng biệt của từng quốc gia.
• Kết quả nghiên cứu góp phần nâng cao hiểu biết về giao tiếp lịch sự và hỗ trợ phát triển kỹ năng giao tiếp hiệu quả trong môi trường đa văn hóa.
• Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu sang các ngôn ngữ khác và ứng dụng kết quả vào giảng dạy cũng như đào tạo kỹ năng giao tiếp.

Hành động khuyến nghị: Các nhà nghiên cứu, giảng viên và người học nên áp dụng và phát triển thêm các chiến lược giao tiếp lịch sự dựa trên lexical-modal markers để nâng cao hiệu quả giao tiếp trong bối cảnh toàn cầu hóa.