## Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc phát triển năng lực tự học cho học sinh trung học phổ thông (THPT) trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo Nghị quyết 88/2014/QH13 của Quốc hội và Nghị quyết số 29-NQ/TW, đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh là trọng tâm. Tại tỉnh Bắc Kạn, đặc biệt là huyện Na Rì, điều kiện kinh tế còn nhiều khó khăn ảnh hưởng đến chất lượng giáo dục, trong đó việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực như sử dụng bài tập tình huống (BTTH) trong môn Sinh học vi sinh vật (SHVSV) chưa được phổ biến và hiệu quả chưa cao.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào thiết kế và sử dụng BTTH trong dạy học SHVSV phù hợp với điều kiện thực tế của các trường THPT tại huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh. Nghiên cứu thực hiện trong năm học 2018-2019, với đối tượng là học sinh và giáo viên môn Sinh học tại các trường THPT trên địa bàn huyện Na Rì. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao chất lượng dạy học SHVSV, góp phần đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực tự học và giải quyết vấn đề cho học sinh, đồng thời hỗ trợ công tác đào tạo giáo viên và xây dựng chương trình giảng dạy phù hợp.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

- **Lý thuyết dạy học tích cực**: Nhấn mạnh vai trò trung tâm của học sinh trong quá trình học tập, khuyến khích sự chủ động, sáng tạo và phát triển năng lực tự học.
- **Mô hình bài tập tình huống (Case Study)**: BTTH là các tình huống thực tế hoặc giả định có vấn đề cần giải quyết, giúp học sinh phát triển kỹ năng tư duy phản biện, giải quyết vấn đề và vận dụng kiến thức vào thực tiễn.
- **Khái niệm năng lực tự học**: Bao gồm các kỹ năng lập kế hoạch học tập, đọc hiểu, ghi chép, giải quyết vấn đề và tự đánh giá, được hình thành và phát triển qua quá trình học tập có hướng dẫn và tự học.

Các khái niệm chính bao gồm: bài tập tình huống, năng lực tự học, phương pháp dạy học tích cực, sinh học vi sinh vật, và phát triển năng lực học sinh.

### Phương pháp nghiên cứu

- **Nguồn dữ liệu**: Thu thập từ 30 giáo viên môn Sinh học và 224 học sinh trường THPT Na Rì thông qua phiếu điều tra, kết quả thực nghiệm sư phạm và tài liệu chuyên ngành.
- **Phương pháp phân tích**: Sử dụng thống kê mô tả, phân tích phương sai để đánh giá hiệu quả sử dụng BTTH trong dạy học SHVSV, đồng thời phân tích định tính về nhận thức và thái độ của giáo viên, học sinh.
- **Timeline nghiên cứu**: Nghiên cứu được tiến hành từ tháng 9/2018 đến tháng 9/2019, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, thiết kế BTTH, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên cho giáo viên và học sinh nhằm đảm bảo tính đại diện. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được áp dụng để kiểm định hiệu quả của kế hoạch dạy học sử dụng BTTH.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

- **Nhận thức giáo viên về BTTH**: Trên 50% giáo viên hiểu đúng về BTTH, 83,3% cho rằng BTTH giúp học sinh lĩnh hội kiến thức mới, 80% đánh giá BTTH phát triển năng lực tự học và sáng tạo. Tuy nhiên, chỉ 26,7% giáo viên nhận thức rõ vai trò BTTH trong tăng cường năng lực tự học cho học sinh.
- **Mức độ sử dụng BTTH**: 20% giáo viên thường xuyên sử dụng BTTH trong dạy học, 53,3% thỉnh thoảng sử dụng, 26,7% hiếm khi sử dụng. Mức độ sử dụng BTTH có tương quan tích cực với sự hứng thú học tập của học sinh.
- **Thái độ học sinh**: 95,24% học sinh không thích giờ học chỉ có thuyết trình, trong khi 93,39% thích giờ học có phương tiện trực quan và thảo luận. Tuy nhiên, chỉ 7,93% học sinh chủ động suy nghĩ trả lời câu hỏi, phần lớn chờ đợi câu trả lời từ giáo viên hoặc bạn bè.
- **Hiệu quả thực nghiệm sư phạm**: Việc sử dụng BTTH trong dạy học SHVSV giúp học sinh nâng cao nhận thức kiến thức và kỹ năng tự học, thể hiện qua kết quả kiểm tra 15 phút và 45 phút có sự cải thiện rõ rệt so với nhóm đối chứng.

### Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy BTTH là công cụ hiệu quả để phát triển năng lực tự học cho học sinh, phù hợp với xu hướng đổi mới phương pháp dạy học tích cực. Tuy nhiên, nhận thức chưa đầy đủ và kỹ năng thiết kế, sử dụng BTTH của giáo viên còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả áp dụng. So sánh với các nghiên cứu trong và ngoài nước, việc sử dụng BTTH giúp học sinh phát triển tư duy phản biện, kỹ năng giải quyết vấn đề và tăng cường hứng thú học tập. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất sử dụng BTTH và biểu đồ mức độ hứng thú của học sinh để minh họa mối quan hệ tích cực giữa phương pháp và kết quả học tập.

## Đề xuất và khuyến nghị

- **Tổ chức tập huấn, bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên** về thiết kế và sử dụng BTTH trong dạy học SHVSV, nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng, dự kiến trong vòng 6 tháng tới, do Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Bắc Kạn chủ trì.
- **Xây dựng mẫu kế hoạch dạy học sử dụng BTTH** phù hợp với đặc điểm địa phương và trình độ học sinh, hoàn thành trong 3 tháng, do các trường THPT phối hợp thực hiện.
- **Khuyến khích học sinh tham gia các hoạt động học tập tích cực** qua BTTH, tăng tỷ lệ học sinh chủ động tham gia lên ít nhất 50% trong năm học tiếp theo, do giáo viên chủ nhiệm và bộ môn Sinh học triển khai.
- **Phát triển tài liệu hướng dẫn và ngân hàng BTTH đa dạng** phục vụ giảng dạy và tự học, hoàn thiện trong 1 năm, do Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin Đại học Thái Nguyên phối hợp biên soạn.
- **Tăng cường sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội** để tạo môi trường hỗ trợ học sinh tự học, nâng cao nhận thức về vai trò của BTTH trong phát triển năng lực, triển khai liên tục trong các năm học.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

- **Giáo viên môn Sinh học THPT**: Nắm bắt phương pháp thiết kế và sử dụng BTTH để nâng cao hiệu quả giảng dạy, phát triển năng lực tự học cho học sinh.
- **Nhà quản lý giáo dục**: Đánh giá và xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo bồi dưỡng giáo viên, triển khai đổi mới phương pháp dạy học tích cực tại địa phương.
- **Sinh viên sư phạm chuyên ngành Sinh học**: Học tập, nghiên cứu phương pháp dạy học tích cực, chuẩn bị kỹ năng thực hành sư phạm.
- **Các nhà nghiên cứu giáo dục**: Tham khảo cơ sở lý luận và thực tiễn về ứng dụng BTTH trong phát triển năng lực tự học, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo.

Mỗi nhóm đối tượng có thể áp dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn công tác, giảng dạy hoặc nghiên cứu nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

## Câu hỏi thường gặp

1. **BTTH là gì và có vai trò như thế nào trong dạy học?**  
BTTH là các bài tập được xây dựng dưới dạng tình huống thực tế hoặc giả định có vấn đề cần giải quyết. Chúng giúp học sinh phát triển tư duy phản biện, kỹ năng giải quyết vấn đề và tăng cường năng lực tự học.

2. **Làm thế nào để thiết kế BTTH phù hợp với học sinh THPT?**  
BTTH cần đảm bảo tính chính xác khoa học, phù hợp với trình độ học sinh, có tính thực tiễn, hấp dẫn và kích thích nhu cầu nhận thức của học sinh. Quy trình thiết kế gồm xác định mục tiêu, lựa chọn vấn đề, thu thập thông tin, diễn đạt tình huống, hoàn thiện và kiểm định.

3. **BTTH có ảnh hưởng như thế nào đến năng lực tự học của học sinh?**  
Sử dụng BTTH giúp học sinh phát triển kỹ năng lập kế hoạch học tập, đọc hiểu, ghi chép, giải quyết vấn đề và tự đánh giá, từ đó nâng cao năng lực tự học và hứng thú học tập.

4. **Khó khăn khi áp dụng BTTH trong dạy học là gì?**  
Khó khăn gồm đòi hỏi giáo viên có kiến thức chuyên môn sâu, kỹ năng tổ chức thảo luận, học sinh cần có tinh thần tự học cao, thời gian chuẩn bị và thực hiện dài hơn so với phương pháp truyền thống.

5. **Làm sao để nâng cao hiệu quả sử dụng BTTH trong trường học?**  
Cần tổ chức bồi dưỡng giáo viên, xây dựng tài liệu hướng dẫn, thiết kế kế hoạch dạy học phù hợp, tạo môi trường học tập tích cực và phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình và xã hội.

## Kết luận

- Thiết kế và sử dụng BTTH trong dạy học Sinh học vi sinh vật tại các trường THPT huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn góp phần phát triển năng lực tự học cho học sinh.  
- Nhận thức và kỹ năng sử dụng BTTH của giáo viên còn hạn chế, cần được bồi dưỡng chuyên môn và hỗ trợ kỹ thuật.  
- Học sinh có xu hướng thích các giờ học có BTTH, giúp tăng hứng thú và phát triển kỹ năng tư duy.  
- Việc áp dụng BTTH phù hợp với điều kiện thực tế địa phương, góp phần đổi mới phương pháp dạy học tích cực.  
- Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng BTTH trong dạy học SHVSV, hướng tới nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Tiếp theo, cần triển khai các chương trình bồi dưỡng giáo viên, xây dựng ngân hàng BTTH và tổ chức thực nghiệm mở rộng để đánh giá hiệu quả lâu dài. Mời các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu quan tâm áp dụng và phát triển phương pháp này trong thực tiễn giảng dạy.