Tổng quan nghiên cứu

Hành động ngôn ngữ khen và chê là những hiện tượng phổ biến trong giao tiếp xã hội, đóng vai trò quan trọng trong việc thể hiện thái độ, cảm xúc và xây dựng mối quan hệ giữa các cá nhân. Trong tác phẩm văn học, đặc biệt là tiểu thuyết hiện thực phê phán như Số đỏ của Vũ Trọng Phụng, hành động ngôn ngữ khen và chê không chỉ phản ánh đặc điểm giao tiếp của xã hội mà còn góp phần khắc họa tính cách nhân vật, làm nổi bật chủ đề và phong cách nghệ thuật của tác giả. Tác phẩm Số đỏ được xuất bản lần đầu năm 1938, phản ánh xã hội tiểu tư sản Hà Nội đầu thế kỷ XX với những mâu thuẫn, giả dối và trào phúng sâu sắc.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích chi tiết hành động ngôn ngữ khen và chê trong Số đỏ, từ đó làm rõ đặc điểm cấu trúc, ngữ nghĩa và ngữ dụng của các hành động này, đồng thời nhận diện giá trị nghệ thuật và văn hóa giao tiếp trong tác phẩm. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các hành động khen và chê được thể hiện trong ngữ liệu của Số đỏ, dựa trên bản in của Nhà xuất bản Văn học năm 2005. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần làm sáng tỏ phong cách ngôn ngữ độc đáo của Vũ Trọng Phụng, đồng thời cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc giảng dạy Ngữ văn và nghiên cứu ngôn ngữ giao tiếp trong văn học Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết ngữ dụng học về hành động ngôn ngữ, đặc biệt là lý thuyết hành động ngôn ngữ của Austin và Searle, trong đó hành động khen và chê được phân loại thuộc nhóm hành động biểu cảm (expressives). Các khái niệm chính bao gồm:

  • Giao tiếp và lịch sự trong giao tiếp: Giao tiếp là quá trình trao đổi thông tin và cảm xúc giữa các chủ thể nhằm đạt được sự hiểu biết và đồng thuận. Lịch sự là nguyên tắc chi phối hành vi giao tiếp, giúp giảm thiểu xung đột và duy trì thể diện cho các bên.
  • Hành động ngôn ngữ: Bao gồm hành động tạo lời, hành động tại lời và hành động mượn lời, trong đó hành động tại lời là trọng tâm nghiên cứu vì nó tạo ra hiệu quả giao tiếp cụ thể.
  • Hành động khen và chê: Khen là hành động ngôn ngữ biểu thị sự đánh giá tích cực, còn chê là hành động biểu thị sự không hài lòng hoặc đánh giá tiêu cực. Cả hai đều chịu ảnh hưởng sâu sắc bởi bối cảnh xã hội, văn hóa và quan hệ liên nhân.

Ngoài ra, luận văn tham khảo các mô hình lịch sự của Lakoff, Leech, Brown và Levinson để phân tích chiến lược giao tiếp trong hành động khen và chê, đồng thời xem xét đặc điểm văn hóa Việt Nam trong việc sử dụng các hành động này.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp phân tích tổng hợp và hệ thống hóa để khảo sát các biểu thức khen và chê trong tác phẩm Số đỏ. Nguồn dữ liệu chính là toàn bộ ngữ liệu trích từ tác phẩm, với tổng số 113 hành động khen được thống kê. Cỡ mẫu gồm các đoạn hội thoại, lời thoại có chứa hành động khen và chê được chọn lọc kỹ lưỡng nhằm đảm bảo tính đại diện.

Phương pháp thống kê được áp dụng để phân loại và tính tần suất xuất hiện các loại hành động khen trực tiếp và gián tiếp, cũng như các nhóm hành động khen theo chủ đề (hình thức bên ngoài, khả năng, điều kiện kinh tế, tính cách nhân phẩm). Timeline nghiên cứu kéo dài trong suốt quá trình học tập tại Đại học Hải Phòng, với sự hướng dẫn khoa học của TS. Tống Thị Hường.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tần suất hành động khen trực tiếp chiếm ưu thế: Trong tổng số 113 hành động khen, có 66 hành động khen trực tiếp (58%) và 47 hành động khen gián tiếp (42%). Điều này cho thấy tác giả ưu tiên sử dụng lời khen trực tiếp để tạo hiệu quả giao tiếp rõ ràng và mạnh mẽ trong tác phẩm.

  2. Phân loại hành động khen trực tiếp theo chủ đề: Hành động khen về khả năng chiếm tỷ lệ cao nhất với 26%, tiếp theo là khen về tính cách, nhân phẩm (23%), khen về điều kiện kinh tế, vật chất (17%), khen về hình thức bên ngoài (14%) và các hành động khen trực tiếp khác (21%). Số liệu này phản ánh sự đa dạng trong cách thức khen ngợi, tập trung vào các khía cạnh quan trọng của nhân vật và xã hội.

  3. Hành động khen về hình thức bên ngoài thường liên quan đến trang phục, ngoại hình và phong cách: Ví dụ, lời khen “Bẩm đẹp lắm, thật là hợp thời trang!” hay “Ông phong nhã quá đi mất!” thể hiện sự đánh giá tích cực về diện mạo và phong thái của nhân vật. Các cấu trúc khen thường sử dụng tính từ tích cực kết hợp với phó từ chỉ mức độ như “đẹp”, “tuyệt vời”, “phong nhã”.

  4. Hành động khen về khả năng được biểu đạt qua các cấu trúc ngữ pháp đa dạng: Chủ ngữ + tính từ tích cực + từ tình thái hoặc chủ ngữ + động từ + bổ ngữ + tính từ tích cực + phó từ chỉ mức độ. Điều này cho thấy tác giả chú trọng khẳng định năng lực, trí tuệ và tài năng của nhân vật, góp phần xây dựng hình tượng nhân vật sinh động.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy Vũ Trọng Phụng sử dụng linh hoạt các hình thức hành động khen để phản ánh đa chiều tính cách và vị thế xã hội của nhân vật trong Số đỏ. Việc ưu tiên hành động khen trực tiếp phù hợp với phong cách văn học trào phúng, thẳng thắn và sắc sảo của tác giả, đồng thời giúp người đọc dễ dàng nhận diện thái độ và quan điểm của nhân vật.

So sánh với các nghiên cứu về hành động khen trong giao tiếp thực tế, tỉ lệ khen trực tiếp trong tác phẩm cao hơn so với một số nền văn hóa khác, phản ánh đặc điểm văn hóa Việt Nam trong giai đoạn đầu thế kỷ XX, nơi lời khen vừa là công cụ giao tiếp vừa là phương tiện phê phán xã hội. Hành động khen về khả năng và nhân phẩm chiếm tỷ lệ lớn cho thấy tác giả tập trung phê phán và mỉa mai các giá trị xã hội giả tạo, đồng thời thể hiện sự quan tâm đến phẩm chất con người.

Việc sử dụng các biểu thức khen đa dạng về ngữ pháp và ngữ nghĩa cũng minh chứng cho sự tinh tế trong nghệ thuật ngôn ngữ của Vũ Trọng Phụng, góp phần làm phong phú thêm giá trị ngôn ngữ và văn hóa trong tác phẩm. Các biểu đồ tần suất và bảng phân loại hành động khen có thể được trình bày để minh họa rõ ràng hơn sự phân bố và đặc điểm của các hành động này.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nghiên cứu sâu về hành động chê trong tác phẩm văn học: Để bổ sung cho nghiên cứu về hành động khen, cần mở rộng khảo sát hành động chê nhằm làm rõ vai trò và cách thức sử dụng trong việc xây dựng nhân vật và phản ánh xã hội. Chủ thể thực hiện: các nhà nghiên cứu ngôn ngữ và văn học, trong vòng 1-2 năm tới.

  2. Ứng dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy Ngữ văn phổ thông: Tích hợp phân tích hành động ngôn ngữ khen và chê trong chương trình giảng dạy nhằm nâng cao năng lực phân tích văn bản và hiểu biết về giao tiếp văn hóa cho học sinh. Chủ thể thực hiện: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường trung học phổ thông, trong 1 năm tới.

  3. Phát triển tài liệu tham khảo về ngữ dụng học trong văn học Việt Nam: Biên soạn sách, bài giảng và tài liệu nghiên cứu chuyên sâu về hành động ngôn ngữ khen và chê trong các tác phẩm văn học tiêu biểu. Chủ thể thực hiện: các trường đại học, viện nghiên cứu, trong 2-3 năm tới.

  4. Khuyến khích nghiên cứu so sánh hành động ngôn ngữ khen và chê giữa các nền văn hóa: Tổ chức hội thảo, dự án nghiên cứu quốc tế để làm rõ sự khác biệt và tương đồng trong cách sử dụng hành động khen và chê, góp phần phát triển ngữ dụng học giao văn hóa. Chủ thể thực hiện: các tổ chức nghiên cứu ngôn ngữ, trong 3 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Ngôn ngữ học, Văn học Việt Nam: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và phân tích thực tiễn về hành động ngôn ngữ khen và chê, giúp nâng cao kiến thức chuyên môn và kỹ năng phân tích văn bản.

  2. Giáo viên Ngữ văn Trung học phổ thông: Tài liệu tham khảo hữu ích để phát triển phương pháp giảng dạy, giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về nghệ thuật ngôn ngữ và giao tiếp trong văn học.

  3. Nhà nghiên cứu văn hóa và xã hội học: Nghiên cứu về hành động ngôn ngữ trong tác phẩm Số đỏ phản ánh đặc điểm văn hóa, xã hội Việt Nam đầu thế kỷ XX, hỗ trợ cho các nghiên cứu liên ngành.

  4. Người làm công tác biên tập, phê bình văn học: Luận văn cung cấp góc nhìn mới về phong cách ngôn ngữ và nghệ thuật xây dựng nhân vật của Vũ Trọng Phụng, góp phần nâng cao chất lượng đánh giá và giới thiệu tác phẩm.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hành động ngôn ngữ khen và chê khác nhau như thế nào?
    Hành động khen biểu thị sự đánh giá tích cực, thể hiện sự hài lòng hoặc ngưỡng mộ, trong khi hành động chê là sự biểu thị tiêu cực, không hài lòng hoặc phê phán. Ví dụ, lời khen “Bạn thật tài giỏi!” khác với lời chê “Bạn làm việc chưa tốt.” Cả hai đều phụ thuộc vào ngữ cảnh và mục đích giao tiếp.

  2. Tại sao hành động khen trực tiếp chiếm ưu thế trong Số đỏ?
    Hành động khen trực tiếp giúp tác giả thể hiện rõ thái độ, tạo hiệu quả giao tiếp mạnh mẽ và phù hợp với phong cách trào phúng, thẳng thắn của Vũ Trọng Phụng. Nó cũng phản ánh đặc điểm văn hóa giao tiếp Việt Nam thời kỳ đó, nơi lời khen vừa là công cụ xã giao vừa là phương tiện phê phán.

  3. Làm thế nào để phân biệt lời khen chân thành và lời khen mang tính mỉa mai?
    Phân biệt dựa vào ngữ cảnh, thái độ người nói, giọng điệu, cử chỉ và mối quan hệ giữa các nhân vật. Ví dụ, lời khen quá mức hoặc không phù hợp với thực tế có thể mang tính mỉa mai. Trong Số đỏ, nhiều lời khen được dùng để châm biếm, phản ánh sự giả dối trong xã hội.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để phân tích hành động khen và chê?
    Luận văn sử dụng phương pháp phân tích tổng hợp, hệ thống hóa và thống kê dựa trên ngữ liệu từ tác phẩm Số đỏ. Cỡ mẫu gồm 113 hành động khen được phân loại và phân tích chi tiết theo các tiêu chí ngữ nghĩa và ngữ dụng.

  5. Ý nghĩa thực tiễn của nghiên cứu này là gì?
    Nghiên cứu giúp hiểu rõ hơn về nghệ thuật ngôn ngữ trong văn học Việt Nam, hỗ trợ giảng dạy Ngữ văn và phát triển kỹ năng giao tiếp văn hóa. Đồng thời, nó góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong giao tiếp hiện đại.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa lý thuyết về hành động ngôn ngữ khen và chê, đồng thời phân tích chi tiết các biểu hiện trong tác phẩm Số đỏ của Vũ Trọng Phụng.
  • Hành động khen trực tiếp chiếm ưu thế với 58%, tập trung vào khả năng, tính cách và điều kiện kinh tế của nhân vật.
  • Việc sử dụng đa dạng các biểu thức khen và chê phản ánh phong cách trào phúng, sắc sảo và tinh tế của tác giả trong việc xây dựng nhân vật và phản ánh xã hội.
  • Nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ giá trị ngôn ngữ và văn hóa giao tiếp trong văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX, đồng thời có ý nghĩa thực tiễn trong giảng dạy và nghiên cứu.
  • Đề xuất các hướng nghiên cứu tiếp theo và ứng dụng kết quả vào giáo dục, nghiên cứu liên ngành nhằm phát huy giá trị của công trình.

Quý độc giả và các nhà nghiên cứu được khuyến khích tiếp tục khai thác sâu hơn về hành động ngôn ngữ trong văn học để mở rộng hiểu biết và phát triển lĩnh vực ngữ dụng học giao tiếp trong văn học Việt Nam.