Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, việc phát triển năng lực học sinh tiểu học trở thành mục tiêu trọng tâm. Theo báo cáo điều tra tại Hải Phòng, chỉ có khoảng 22% giáo viên tiểu học giải đúng trên 15 câu trong 20 câu hỏi về toán hình học, trong khi 60,5% giải đúng từ 13-15 câu, cho thấy năng lực dạy và học chủ đề hình học còn nhiều hạn chế. Học sinh tiểu học cũng gặp khó khăn trong việc nhận diện hình học, vận dụng công thức tính chu vi, diện tích với tỷ lệ sai sót lên đến 45-58%. Luận văn tập trung nghiên cứu việc dạy học các yếu tố hình học ở lớp 1, 2, 3 theo định hướng hình thành và phát triển năng lực toán học nhằm nâng cao hiệu quả học tập, phát triển tư duy và kỹ năng giải quyết vấn đề cho học sinh. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các trường tiểu học tại Hải Phòng trong năm học 2016-2017. Mục tiêu cụ thể là thiết kế và tổ chức các hoạt động dạy học phù hợp với điều kiện thực tế, góp phần phát triển năm năng lực toán học cơ bản: tư duy, giải quyết vấn đề, mô hình hóa, giao tiếp và sử dụng công cụ học toán. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho giáo viên và nhà quản lý giáo dục trong việc áp dụng các phương pháp hiện đại phát triển năng lực học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực học sinh, đặc biệt là năng lực toán học được hiểu là tổ hợp các kỹ năng cá nhân nhằm thực hiện các hoạt động toán học một cách sáng tạo và hiệu quả. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Năng lực chung và năng lực chuyên biệt: Năng lực chung như tự học, giải quyết vấn đề, giao tiếp; năng lực chuyên biệt môn học như năng lực toán học.
  • Năng lực toán học: Khả năng hiểu, phán đoán, vận dụng toán học trong học tập và thực tiễn, bao gồm tư duy logic, sáng tạo, giải quyết vấn đề và mô hình hóa.
  • Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề: Tổ chức hoạt động học tập qua các tình huống có vấn đề, khuyến khích học sinh tự tìm tòi, suy luận và vận dụng kiến thức.
  • Dạy học theo quan điểm kiến tạo: Học sinh xây dựng kiến thức mới dựa trên kinh nghiệm và kiến thức đã có thông qua quá trình đồng hóa và điều ứng.
  • Dạy học khám phá và hợp tác nhóm: Tăng cường hoạt động tự tìm tòi, thảo luận nhóm nhằm phát triển kỹ năng giao tiếp và tư duy phản biện.
  • Kỹ thuật dạy học hiện đại: Sử dụng kỹ thuật “khăn trải bàn”, bản đồ tư duy, “các mảnh ghép” để tổ chức hoạt động học tập hợp tác, phát triển tư duy sáng tạo và kỹ năng làm việc nhóm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp:

  • Nghiên cứu tài liệu: Khai thác các tài liệu lý luận về dạy học toán tiểu học, chương trình, sách giáo khoa, các tài liệu đổi mới phương pháp dạy học.
  • Điều tra khảo sát: Thu thập dữ liệu thực trạng dạy học và học tập chủ đề hình học qua phiếu điều tra với 200 giáo viên và 140 học sinh tiểu học tại Hải Phòng.
  • Quan sát dự giờ: Đánh giá thực trạng dạy học và hiệu quả các bài học đã thiết kế.
  • Thực nghiệm sư phạm: Thực hiện giảng dạy thử nghiệm các bài học theo định hướng phát triển năng lực, so sánh kết quả với nhóm đối chứng để đánh giá hiệu quả.
  • Cỡ mẫu: 200 giáo viên và 140 học sinh tiểu học, được chọn ngẫu nhiên từ các trường tiểu học trên địa bàn Hải Phòng.
  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm, phân tích định tính qua quan sát và phỏng vấn.

Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 11/2016 đến tháng 4/2017, đảm bảo thu thập dữ liệu đầy đủ và thực hiện các bước thực nghiệm theo kế hoạch.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng năng lực giải toán hình học của giáo viên và học sinh còn hạn chế: Chỉ 22% giáo viên giải đúng trên 15 câu trong 20 câu hỏi về toán hình học, trong khi 45,3% học sinh mắc lỗi trong nhận diện hình và vận dụng công thức tính chu vi, diện tích. Tỷ lệ học sinh không nắm được quy tắc tính chu vi và diện tích chiếm 45,3%, và 58,4% sai sót khi áp dụng vào bài toán thực tế.

  2. Phương pháp dạy học hiện tại chủ yếu truyền đạt lý thuyết, thiếu thực hành và phát triển năng lực: Giáo viên tập trung vào truyền thụ kiến thức, ít tổ chức hoạt động thực hành, thảo luận nhóm hay giải quyết tình huống thực tế. Hoạt động ngoại khóa toán học gần như không được triển khai, dẫn đến học sinh thụ động, thiếu kỹ năng tư duy và sáng tạo.

  3. Thiết kế bài học theo định hướng phát triển năng lực giúp nâng cao hiệu quả học tập: Qua thực nghiệm sư phạm, các bài học về hình chữ nhật, chu vi hình tam giác, tứ giác được tổ chức theo 5 bước: nêu vấn đề, bộc lộ ý tưởng, đề xuất phương án, thực hành tìm tòi, kết luận kiến thức. Kết quả kiểm tra cho thấy lớp thực nghiệm có tỷ lệ học sinh đạt điểm trên trung bình cao hơn 15-20% so với lớp đối chứng.

  4. Phát triển đồng thời năm năng lực toán học cơ bản: Qua các hoạt động dạy học, học sinh được rèn luyện năng lực tư duy (phân tích, tổng hợp, suy luận), năng lực giải quyết vấn đề (tính chu vi, diện tích), năng lực mô hình hóa (biểu diễn hình học trên giấy kẻ ô vuông), năng lực giao tiếp toán học (trình bày, thảo luận nhóm), và năng lực sử dụng công cụ học toán (thước kẻ, dây đo).

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các quan điểm đổi mới giáo dục hiện đại, nhấn mạnh vai trò của học sinh là trung tâm trong quá trình học tập, phát triển năng lực toàn diện. Việc tổ chức dạy học theo tiến trình 5 bước giúp học sinh chủ động khám phá kiến thức, tăng cường kỹ năng tư duy phản biện và hợp tác nhóm. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, phương pháp này góp phần khắc phục hạn chế dạy học truyền thống, nâng cao hiệu quả học tập môn toán ở tiểu học.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ học sinh đạt yêu cầu giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, bảng tổng hợp kết quả kiểm tra năng lực giải toán hình học của giáo viên và học sinh, giúp minh họa rõ nét sự cải thiện về chất lượng dạy và học.

Tuy nhiên, việc áp dụng phương pháp mới còn gặp khó khăn do hạn chế về cơ sở vật chất, đồ dùng trực quan và năng lực sư phạm của giáo viên. Do đó, cần có sự hỗ trợ đồng bộ từ nhà trường và các cấp quản lý giáo dục để nhân rộng mô hình.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên tiểu học về phương pháp dạy học phát triển năng lực: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về thiết kế bài học theo tiến trình 5 bước, kỹ thuật dạy học hiện đại như thảo luận nhóm, bản đồ tư duy. Mục tiêu nâng cao năng lực sư phạm trong vòng 1 năm, do Sở GD&ĐT phối hợp với các trường đại học sư phạm thực hiện.

  2. Trang bị đầy đủ đồ dùng trực quan, thiết bị dạy học hỗ trợ môn toán hình học: Cung cấp thước kẻ, dây đo, mô hình hình học, bảng phụ, máy chiếu để giáo viên tổ chức các hoạt động thực hành, thí nghiệm. Thời gian triển khai trong 6 tháng, do nhà trường và phòng giáo dục chủ trì.

  3. Xây dựng và áp dụng các bài tập, tình huống thực tế gắn liền với cuộc sống để phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh: Thiết kế các bài toán ứng dụng về chu vi, diện tích trong các tình huống thực tế như đo diện tích phòng, tính chu vi mảnh vườn. Thực hiện liên tục trong năm học, giáo viên chủ động áp dụng trong giảng dạy.

  4. Khuyến khích tổ chức hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ toán học nhằm phát triển tư duy sáng tạo và kỹ năng giao tiếp toán học: Tổ chức các cuộc thi, trò chơi toán học, thảo luận nhóm, giúp học sinh tự tin trình bày ý kiến và hợp tác. Thời gian tổ chức định kỳ hàng tháng, do nhà trường và giáo viên phụ trách.

  5. Xây dựng hệ thống đánh giá năng lực học sinh đa dạng, chú trọng đánh giá quá trình và kết quả học tập: Sử dụng các hình thức đánh giá qua quan sát, tự đánh giá, đánh giá đồng đẳng, kết hợp với bài kiểm tra truyền thống để phản ánh toàn diện năng lực học sinh. Triển khai trong năm học, giáo viên và ban giám hiệu phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nắm bắt phương pháp dạy học phát triển năng lực, thiết kế bài học hình học phù hợp, nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển kỹ năng tư duy, giải quyết vấn đề cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ phòng giáo dục: Áp dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng kế hoạch đào tạo, trang bị cơ sở vật chất, tổ chức hoạt động ngoại khóa nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn toán tiểu học.

  3. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành giáo dục tiểu học: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và thực nghiệm sư phạm trong lĩnh vực dạy học toán, phục vụ cho việc học tập và nghiên cứu chuyên sâu.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục: Tìm hiểu mô hình dạy học phát triển năng lực trong môn toán tiểu học, từ đó phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo hoặc ứng dụng trong các bối cảnh giáo dục khác.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần dạy học theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh tiểu học?
    Dạy học theo định hướng này giúp học sinh không chỉ tiếp thu kiến thức mà còn phát triển kỹ năng tư duy, giải quyết vấn đề, giao tiếp và sáng tạo. Ví dụ, học sinh được khuyến khích tự tìm tòi, thảo luận nhóm, từ đó nâng cao khả năng vận dụng kiến thức vào thực tế.

  2. Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề được áp dụng như thế nào trong môn toán hình học?
    Phương pháp này tổ chức các tình huống có vấn đề để học sinh tự khám phá, suy luận và tìm giải pháp. Ví dụ, khi học về chu vi hình tam giác, học sinh được yêu cầu đo đạc, tính toán và thảo luận để hiểu bản chất chu vi là tổng độ dài các cạnh.

  3. Làm thế nào để giáo viên khắc phục tình trạng học sinh thụ động trong giờ học toán?
    Giáo viên nên tổ chức hoạt động nhóm, sử dụng kỹ thuật “khăn trải bàn” hoặc “các mảnh ghép” để tăng cường sự tham gia của từng học sinh, khuyến khích trình bày ý kiến và phản biện. Ví dụ, trong nhóm nhỏ, mỗi học sinh có cơ hội trình bày ý tưởng riêng và cùng nhóm thống nhất kết quả.

  4. Các năng lực toán học nào được phát triển qua dạy học chủ đề hình học ở tiểu học?
    Năm năng lực chính gồm: tư duy toán học, giải quyết vấn đề, mô hình hóa toán học, giao tiếp toán học và sử dụng công cụ học toán. Ví dụ, học sinh học cách biểu diễn hình học trên giấy kẻ ô vuông (mô hình hóa), thảo luận nhóm (giao tiếp), và vận dụng công thức tính chu vi (giải quyết vấn đề).

  5. Làm sao để đánh giá hiệu quả của phương pháp dạy học phát triển năng lực?
    Có thể đánh giá qua kết quả kiểm tra, quan sát quá trình học tập, đánh giá tự và đồng đánh giá của học sinh. Ví dụ, so sánh tỷ lệ học sinh đạt điểm trên trung bình giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng cho thấy sự cải thiện rõ rệt khi áp dụng phương pháp mới.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ thực trạng hạn chế trong dạy và học chủ đề hình học ở lớp 1, 2, 3, với tỷ lệ sai sót cao ở cả giáo viên và học sinh.
  • Đã thiết kế và thực nghiệm thành công các bài học theo định hướng phát triển năng lực toán học, giúp nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năm năng lực cơ bản cho học sinh.
  • Phương pháp dạy học phát hiện, kiến tạo, khám phá và hợp tác nhóm được vận dụng linh hoạt, tạo môi trường học tập tích cực, chủ động cho học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể về đào tạo giáo viên, trang bị thiết bị, tổ chức hoạt động ngoại khóa và đánh giá năng lực nhằm nhân rộng mô hình.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi áp dụng và đánh giá lâu dài hiệu quả phương pháp trong các địa phương khác, đồng thời phát triển các chủ đề toán học khác theo hướng phát triển năng lực.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên tiểu học nên áp dụng các giải pháp đề xuất, đồng thời tham khảo luận văn để nâng cao chất lượng dạy học toán hình học, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh tiểu học.