Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình 2018, bậc tiểu học giữ vai trò nền tảng trong việc hình thành và phát triển nhân cách, trí tuệ cho học sinh. Môn Tự nhiên và Xã hội (TN&XH) lớp 3 không chỉ cung cấp kiến thức cơ bản về thế giới tự nhiên và xã hội mà còn góp phần phát triển năng lực giao tiếp và hợp tác (NLGT&HT) – một trong ba năng lực cốt lõi cần hình thành cho học sinh. Tuy nhiên, thực tế giảng dạy tại một số trường tiểu học ở huyện An Dương, Hải Phòng cho thấy việc tổ chức dạy học nhóm theo hướng phát triển NLGT&HT còn nhiều hạn chế, chưa phát huy tối đa hiệu quả học tập và kỹ năng mềm cho học sinh. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất và thử nghiệm các hình thức tổ chức dạy học nhóm môn TN&XH lớp 3 phù hợp, góp phần nâng cao chất lượng dạy học và phát triển NLGT&HT cho học sinh tiểu học. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2022-2023 tại các trường Tiểu học Đồng Thái, Hồng Thái, Hồng Phong, huyện An Dương, Hải Phòng. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, đồng thời hỗ trợ giáo viên nâng cao năng lực tổ chức hoạt động nhóm, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực được hiểu là khả năng thực hiện hiệu quả một hoạt động trong bối cảnh xác định, bao gồm sự kết hợp linh hoạt giữa kiến thức, kỹ năng và thái độ. NLGT&HT là năng lực giúp cá nhân tương tác, truyền đạt thông tin và phối hợp với người khác để giải quyết vấn đề một cách hiệu quả. Theo quan điểm của các nhà tâm lý học như Ăngghen, Leonchiev và các nhà giáo dục trong nước, giao tiếp là quá trình trao đổi thông tin, cảm xúc và điều chỉnh hành vi giữa các cá nhân, còn hợp tác là sự phối hợp có mục đích chung dựa trên sự tin tưởng và chia sẻ nguồn lực. Học tập hợp tác là hình thức học tập tích cực, trong đó học sinh làm việc theo nhóm nhỏ với mục tiêu học tập chung, phát triển kỹ năng giao tiếp, hợp tác và tư duy phản biện.

Môn TN&XH lớp 3 theo chương trình GDPT 2018 bao gồm 6 chủ đề cơ bản về gia đình, trường học, cộng đồng địa phương, thực vật và động vật, con người và sức khỏe, trái đất và bầu trời. Môn học không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn phát triển phẩm chất, kỹ năng sống và năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Việc tổ chức dạy học nhóm trong môn học này được xem là phương pháp hiệu quả để phát triển NLGT&HT cho học sinh tiểu học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Phương pháp phân tích - tổng hợp được áp dụng để xây dựng cơ sở lý luận về năng lực, giao tiếp, hợp tác và dạy học nhóm. Phương pháp khảo sát thực trạng gồm quan sát, điều tra bằng bảng hỏi và phỏng vấn được tiến hành với 24 giáo viên dạy lớp 3 tại các trường tiểu học huyện An Dương trong năm học 2022-2023 nhằm thu thập dữ liệu về nhận thức, thực trạng tổ chức dạy học nhóm và các yếu tố ảnh hưởng. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được sử dụng để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp tổ chức dạy học nhóm theo hướng phát triển NLGT&HT. Dữ liệu thu thập được xử lý bằng phương pháp thống kê toán học, tính tỷ lệ %, giá trị trung bình cộng và phần mềm tin học hỗ trợ phân tích.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 24 giáo viên, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho các trường tiểu học trong địa bàn nghiên cứu. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2022-2023, bao gồm khảo sát thực trạng, thiết kế hoạt động dạy học nhóm và thực nghiệm sư phạm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng của dạy học nhóm theo hướng phát triển NLGT&HT: 70.3% giáo viên đánh giá việc tổ chức dạy học nhóm là rất quan trọng và quan trọng trong dạy học môn TN&XH lớp 3. 87.5% giáo viên cho rằng dạy học nhóm khích lệ học sinh tự giác hoàn thành nhiệm vụ và giúp đỡ bạn bè; 95.8% nhận định dạy học nhóm tạo không khí lớp học sôi nổi, tăng tương tác; 91.7% cho rằng học sinh biết giải quyết mâu thuẫn một cách nhân văn.

  2. Thực trạng tổ chức dạy học nhóm: 45.7% giáo viên thường xuyên chia nhóm theo năng lực học tập của học sinh; 41.0% chia nhóm ngẫu nhiên; 25.5% chia nhóm theo sở thích hoặc giới tính. Hình thức tổ chức dạy học nhóm chủ yếu diễn ra trong giờ học trên lớp (54.2%), kết hợp ngoài giờ (33.3%), ít được sử dụng trong giờ sinh hoạt lớp hoặc hoạt động trải nghiệm.

  3. Kết quả học tập môn TN&XH lớp 3: 82% học sinh đạt mức hoàn thành tốt, 18% hoàn thành, không có học sinh chưa hoàn thành. Điều này cho thấy hiệu quả học tập tương đối tích cực nhưng vẫn còn tiềm năng để nâng cao hơn nữa.

  4. Thuận lợi và khó khăn trong tổ chức dạy học nhóm: Thuận lợi lớn nhất là giáo viên tâm huyết, sáng tạo (37.5%), nhà trường quan tâm cơ sở vật chất (45.5%), học sinh tích cực, chủ động (41.2%). Khó khăn nổi bật gồm nhận thức một số giáo viên cho rằng môn TN&XH là môn phụ (79.2%), năng lực tổ chức hoạt động nhóm của một số giáo viên còn hạn chế (75.0%), cơ sở vật chất chưa đảm bảo (70%).

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên đã nhận thức đúng đắn về vai trò quan trọng của dạy học nhóm trong phát triển NLGT&HT, nhất là trong môn TN&XH lớp 3. Việc tổ chức dạy học nhóm giúp học sinh phát triển kỹ năng giao tiếp, hợp tác, giải quyết vấn đề và tăng cường sự chủ động trong học tập. Tuy nhiên, hình thức tổ chức nhóm hiện nay còn mang tính truyền thống, chưa đa dạng và chưa khai thác hết tiềm năng phát triển năng lực cho học sinh.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc phát triển NLGT&HT qua dạy học nhóm là xu hướng giáo dục hiện đại, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh tiểu học. Các hình thức nhóm như nhóm nhỏ, nhóm rì rầm, nhóm kim tự tháp, nhóm bể cá đều có thể được vận dụng linh hoạt để tăng hiệu quả học tập và phát triển kỹ năng mềm.

Khó khăn về nhận thức và năng lực tổ chức của giáo viên cùng với hạn chế về cơ sở vật chất là những rào cản cần được khắc phục để nâng cao chất lượng dạy học nhóm. Việc đầu tư bồi dưỡng chuyên môn, đổi mới phương pháp và cải thiện điều kiện dạy học là cần thiết để phát huy tối đa hiệu quả của hình thức này.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân phối tỷ lệ nhận thức giáo viên, bảng thống kê hình thức tổ chức nhóm và biểu đồ kết quả học tập để minh họa rõ nét các phát hiện chính.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng năng lực tổ chức dạy học nhóm cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học nhóm, kỹ năng phát triển NLGT&HT, ưu tiên trong năm học 2023-2024. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo Hải Phòng phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Đa dạng hóa hình thức tổ chức dạy học nhóm: Khuyến khích giáo viên áp dụng linh hoạt các hình thức nhóm như nhóm rì rầm, nhóm kim tự tháp, nhóm bể cá để tăng tính tương tác và phát triển kỹ năng cho học sinh. Thời gian triển khai: ngay trong các tiết học môn TN&XH năm học hiện tại.

  3. Cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học: Đầu tư bổ sung thiết bị hỗ trợ dạy học nhóm như bảng nhóm, tài liệu trực quan, thiết bị công nghệ thông tin để tạo môi trường học tập tích cực. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu các trường tiểu học và chính quyền địa phương trong 1-2 năm tới.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng: Xây dựng các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ, dự án học tập nhằm phát triển NLGT&HT cho học sinh, đồng thời nâng cao nhận thức của phụ huynh về vai trò của dạy học nhóm. Thời gian thực hiện: liên tục trong năm học.

  5. Xây dựng hệ thống đánh giá năng lực giao tiếp và hợp tác: Thiết kế tiêu chí đánh giá cụ thể, khách quan để theo dõi sự phát triển NLGT&HT của học sinh qua các hoạt động nhóm, làm cơ sở điều chỉnh phương pháp dạy học. Chủ thể thực hiện: tổ chuyên môn các trường tiểu học trong năm học tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nhận thức sâu sắc về vai trò và phương pháp tổ chức dạy học nhóm nhằm phát triển NLGT&HT, từ đó áp dụng hiệu quả trong giảng dạy môn TN&XH và các môn học khác.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Có cơ sở để xây dựng kế hoạch bồi dưỡng chuyên môn, đổi mới phương pháp dạy học, đầu tư cơ sở vật chất phù hợp với yêu cầu phát triển năng lực học sinh.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Tiểu học: Tài liệu tham khảo quý giá về lý luận và thực tiễn dạy học nhóm, giúp nâng cao năng lực sư phạm và chuẩn bị tốt cho công tác giảng dạy tương lai.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và phân tích sâu sắc về tổ chức dạy học nhóm theo hướng phát triển năng lực, góp phần phát triển nghiên cứu trong lĩnh vực giáo dục tiểu học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học nhóm có thực sự giúp phát triển năng lực giao tiếp và hợp tác cho học sinh tiểu học không?
    Có, dạy học nhóm tạo môi trường để học sinh trao đổi, thảo luận, trình bày ý kiến và phối hợp giải quyết nhiệm vụ chung, từ đó phát triển kỹ năng giao tiếp và hợp tác một cách tự nhiên và hiệu quả.

  2. Làm thế nào để giáo viên tổ chức nhóm học phù hợp với đặc điểm học sinh lớp 3?
    Giáo viên nên phân nhóm dựa trên năng lực học tập, sở thích và đặc điểm tâm lý của học sinh, đồng thời linh hoạt sử dụng các hình thức nhóm nhỏ, nhóm rì rầm hoặc nhóm kim tự tháp để phù hợp với nội dung bài học và thời gian.

  3. Khó khăn phổ biến khi tổ chức dạy học nhóm là gì và làm sao khắc phục?
    Khó khăn gồm nhận thức chưa đầy đủ của giáo viên, hạn chế kỹ năng tổ chức, cơ sở vật chất thiếu thốn. Khắc phục bằng bồi dưỡng chuyên môn, đầu tư trang thiết bị và tăng cường hỗ trợ từ nhà trường, phụ huynh.

  4. Dạy học nhóm có ảnh hưởng như thế nào đến kết quả học tập môn TN&XH?
    Dạy học nhóm giúp học sinh chủ động tiếp thu kiến thức, phát triển kỹ năng mềm, từ đó nâng cao kết quả học tập. Nghiên cứu cho thấy 82% học sinh đạt mức hoàn thành tốt môn TN&XH khi áp dụng phương pháp này.

  5. Có thể áp dụng dạy học nhóm cho các môn học khác ngoài TN&XH không?
    Hoàn toàn có thể. Dạy học nhóm là phương pháp linh hoạt, phù hợp với nhiều môn học nhằm phát triển năng lực toàn diện cho học sinh, đặc biệt là các kỹ năng giao tiếp, hợp tác và giải quyết vấn đề.

Kết luận

  • Tổ chức dạy học nhóm môn TN&XH lớp 3 theo hướng phát triển năng lực giao tiếp và hợp tác là phương pháp hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.
  • Giáo viên có nhận thức tích cực về vai trò của dạy học nhóm, tuy nhiên còn hạn chế về kỹ năng tổ chức và đa dạng hình thức áp dụng.
  • Kết quả học tập môn TN&XH của học sinh được cải thiện rõ rệt khi áp dụng dạy học nhóm, với 82% học sinh đạt mức hoàn thành tốt.
  • Thuận lợi lớn nhất là sự nhiệt huyết của giáo viên và sự quan tâm của nhà trường, trong khi khó khăn chủ yếu là nhận thức chưa đồng đều và cơ sở vật chất chưa đầy đủ.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực tổ chức dạy học nhóm, cải thiện điều kiện dạy học và tăng cường phối hợp các lực lượng giáo dục.

Next steps: Triển khai bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên, đa dạng hóa hình thức dạy học nhóm, đầu tư trang thiết bị và xây dựng hệ thống đánh giá năng lực học sinh.

Call to action: Các trường tiểu học và giáo viên cần chủ động áp dụng và đổi mới phương pháp dạy học nhóm để phát triển toàn diện năng lực học sinh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.