Tổng quan nghiên cứu

Năng lực đọc hiểu là một trong những kỹ năng cốt lõi quyết định thành công trong học tập và phát triển toàn diện của học sinh tiểu học. Theo khảo sát tại bốn trường tiểu học thuộc huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng, năng lực đọc hiểu của học sinh lớp 4 hiện đang ở mức khá với điểm trung bình 2,8 trên thang điểm 4. Tuy nhiên, khả năng vận dụng nội dung văn bản vào giải quyết các vấn đề thực tiễn còn hạn chế, chỉ đạt khoảng 23,6%. Thực trạng này đặt ra yêu cầu cấp thiết đổi mới phương pháp dạy học đọc hiểu nhằm phát triển năng lực đọc hiểu sâu sắc và toàn diện cho học sinh.

Luận văn tập trung nghiên cứu biện pháp dạy học đọc hiểu trong môn Tiếng Việt lớp 4 theo hướng trải nghiệm, nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo và năng lực vận dụng kiến thức của học sinh. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2021-2023 tại các trường tiểu học trên địa bàn huyện Thủy Nguyên, với đối tượng là giáo viên và học sinh lớp 4. Mục tiêu cụ thể là đề xuất các biện pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học đọc hiểu, góp phần nâng cao năng lực đọc hiểu văn bản văn học cho học sinh.

Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cải thiện chất lượng dạy học môn Tiếng Việt, phát triển năng lực đọc hiểu theo chuẩn chương trình giáo dục phổ thông mới, đồng thời tạo cơ sở khoa học cho việc áp dụng phương pháp trải nghiệm trong giáo dục tiểu học. Các chỉ số như tỷ lệ học sinh đọc đúng, đọc hay đạt trên 32%, khả năng nhận diện và hiểu các lớp ý nghĩa của văn bản đạt gần 30% cho thấy tiềm năng phát triển khi áp dụng phương pháp mới.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết học tập dựa vào trải nghiệm của David Kolb, trong đó học tập là quá trình chuyển đổi kinh nghiệm thông qua bốn giai đoạn: trải nghiệm cụ thể, quan sát phản chiếu, khái quát hóa trừu tượng và thử nghiệm tích cực. Mô hình này nhấn mạnh vai trò của hoạt động trải nghiệm trong việc hình thành và phát triển kiến thức, kỹ năng và thái độ của người học.

Bên cạnh đó, luận văn vận dụng các khái niệm về năng lực đọc hiểu được định nghĩa theo chuẩn quốc tế PISA 2018 và PIRLS, bao gồm khả năng hiểu, sử dụng, phản ánh, đánh giá và kết nối với văn bản để phát triển hiểu biết và tiềm năng cá nhân. Các kỹ năng đọc hiểu được phân thành ba nhóm chính: nhận diện ngôn ngữ, làm rõ nghĩa và hồi đáp văn bản, trong đó nhóm hồi đáp còn khá mới mẻ đối với học sinh tiểu học.

Ngoài ra, các nguyên tắc dạy học theo hướng trải nghiệm được xây dựng dựa trên quan điểm giáo dục lấy học sinh làm trung tâm, khuyến khích sự tương tác, hợp tác và phát triển tư duy sáng tạo. Các hoạt động trải nghiệm được thiết kế nhằm gắn kết kiến thức với thực tiễn, phát huy khả năng tưởng tượng, cảm xúc và phản hồi của học sinh trong quá trình đọc hiểu.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích - tổng hợp lý luận để xây dựng cơ sở khoa học cho đề tài, kết hợp với khảo sát thực trạng bằng phiếu hỏi và phỏng vấn sâu đối với 105 giáo viên và 250 học sinh lớp 4 tại bốn trường tiểu học trên địa bàn huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng. Các công cụ khảo sát bao gồm bảng hỏi về nhận thức, thực trạng dạy học và kiểm tra đánh giá đọc hiểu theo hướng trải nghiệm.

Phương pháp thực nghiệm sư phạm được áp dụng trong học kỳ 1 năm học 2022-2023 tại hai trường Tiểu học Kênh Giang và Hòa Bình 1 nhằm đánh giá hiệu quả các biện pháp dạy học đọc hiểu theo hướng trải nghiệm được đề xuất. Cỡ mẫu chọn ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu.

Phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả với các chỉ số trung bình, tỷ lệ phần trăm để đánh giá mức độ thực hiện và hiệu quả của các hoạt động dạy học. Các kết quả được trình bày qua bảng biểu và sơ đồ nhằm minh họa rõ ràng, trực quan.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Năng lực đọc hiểu của học sinh lớp 4 hiện tại: Khả năng đọc văn bản đúng, đọc hay đạt 32,02%, khả năng nhận diện và hiểu các lớp ý nghĩa của từ, câu và văn bản đạt 29,92%. Tuy nhiên, khả năng phản hồi lại ý kiến tác giả và vận dụng nội dung văn bản vào giải quyết vấn đề thực tiễn chỉ đạt lần lượt 24,64% và 23,62%. Điểm trung bình chung là 2,8 trên thang 4, thể hiện mức khá nhưng còn nhiều hạn chế.

  2. Nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng của dạy học đọc hiểu theo hướng trải nghiệm: 93,93% giáo viên đánh giá rất cần thiết việc giúp học sinh hiểu sâu sắc văn bản và phát triển năng lực đọc hiểu; 80,8% cho rằng hoạt động đọc hiểu trở nên sinh động, hấp dẫn hơn khi áp dụng phương pháp trải nghiệm; 68,69% đồng tình với việc huy động kiến thức và kỹ năng sẵn có của học sinh để lĩnh hội kiến thức mới.

  3. Thực trạng thực hiện nguyên tắc dạy học đọc hiểu theo hướng trải nghiệm: Giáo viên thực hiện ở mức khá với điểm trung bình 3,04. Tuy nhiên, nguyên tắc giáo viên là người giúp học sinh kết nối trải nghiệm bản thân với văn bản có điểm thấp nhất (2,91), cho thấy giáo viên chưa thực sự phát huy vai trò trung tâm của học sinh trong quá trình học.

  4. Thực trạng áp dụng phương pháp dạy học trải nghiệm trong các tiết đọc hiểu: Điểm trung bình 2,89 cho thấy việc tổ chức hoạt động trải nghiệm chưa hiệu quả. Cụ thể, chỉ có 39,06% giáo viên tổ chức tốt hoạt động trải nghiệm trước khi đọc, 23,67% tổ chức tốt trong quá trình đọc và 30,94% tổ chức tốt sau khi đọc. Phần lớn giáo viên vẫn sử dụng các phương pháp truyền thống, ít đổi mới sáng tạo.

  5. Kiểm tra, đánh giá kết quả đọc hiểu theo hướng trải nghiệm: Thực trạng kiểm tra, đánh giá còn hạn chế với điểm trung bình 2,46. Việc xây dựng tiêu chí đánh giá cụ thể còn yếu, nội dung kiểm tra chủ yếu tập trung vào đọc diễn cảm và ghi nhớ thông tin, thiếu các câu hỏi mang tính trải nghiệm và vận dụng thực tiễn. Hình thức kiểm tra còn đơn điệu, chủ yếu là tự luận.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy năng lực đọc hiểu của học sinh lớp 4 tại các trường tiểu học trên địa bàn huyện Thủy Nguyên đang ở mức khá nhưng chưa phát triển toàn diện, đặc biệt là kỹ năng phản hồi và vận dụng kiến thức vào thực tiễn còn yếu. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về hạn chế trong dạy học đọc hiểu truyền thống, khi giáo viên chủ yếu tập trung vào việc đọc đúng, đọc hay và trả lời câu hỏi đơn giản.

Nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng của phương pháp dạy học theo hướng trải nghiệm là tích cực, tuy nhiên việc áp dụng vào thực tế còn nhiều khó khăn do thói quen sử dụng phương pháp truyền thống, thiếu kỹ năng tổ chức hoạt động trải nghiệm và hạn chế về thời gian, cơ sở vật chất. Việc giáo viên chưa thực sự phát huy vai trò trung tâm của học sinh trong quá trình học làm giảm hiệu quả của phương pháp trải nghiệm.

Phương pháp dạy học trải nghiệm đòi hỏi sự đổi mới trong tổ chức hoạt động trước, trong và sau khi đọc, giúp học sinh chủ động kết nối kiến thức với thực tiễn, phát triển tư duy phản biện và sáng tạo. Tuy nhiên, khảo sát cho thấy hoạt động trải nghiệm trong quá trình đọc chưa được chú trọng, dẫn đến việc học sinh chưa phát huy hết năng lực đọc hiểu.

Kiểm tra, đánh giá kết quả đọc hiểu theo hướng trải nghiệm còn hạn chế về đa dạng hình thức và nội dung, chưa phản ánh đầy đủ năng lực đọc hiểu toàn diện của học sinh. Việc này ảnh hưởng đến việc điều chỉnh phương pháp dạy học và phát triển năng lực học sinh một cách hiệu quả.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ phần trăm học sinh đạt các mức năng lực đọc hiểu khác nhau, biểu đồ tròn về nhận thức giáo viên và biểu đồ thanh về mức độ thực hiện các hoạt động trải nghiệm trong dạy học. Bảng tổng hợp điểm trung bình các tiêu chí khảo sát cũng giúp minh họa rõ nét thực trạng hiện tại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học theo hướng trải nghiệm

    • Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về kỹ năng tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học đọc hiểu.
    • Mục tiêu: 100% giáo viên lớp 4 được đào tạo trong vòng 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng và áp dụng hệ thống câu hỏi, bài tập đọc hiểu theo hướng trải nghiệm đa dạng, sáng tạo

    • Phát triển bộ câu hỏi trải nghiệm gắn với nội dung bài học, khuyến khích học sinh phản hồi, liên hệ thực tiễn và vận dụng kiến thức.
    • Mục tiêu: Tăng tỷ lệ học sinh vận dụng kiến thức vào thực tiễn lên trên 50% trong 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Giáo viên chủ nhiệm phối hợp với tổ chuyên môn.

  3. Đổi mới hình thức kiểm tra, đánh giá năng lực đọc hiểu theo hướng trải nghiệm

    • Áp dụng đa dạng hình thức đánh giá như quan sát, thuyết trình, đóng vai, làm dự án nhỏ.
    • Mục tiêu: 80% tiết học có áp dụng hình thức đánh giá đa dạng trong 1 năm học.
    • Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu và giáo viên các trường tiểu học.

  4. Tăng cường tổ chức hoạt động trải nghiệm trước, trong và sau khi đọc

    • Thiết kế các hoạt động trải nghiệm phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh lớp 4, như trò chơi học tập, nhập vai, thảo luận nhóm.
    • Mục tiêu: 90% tiết học có hoạt động trải nghiệm hiệu quả trong 1 năm học.
    • Chủ thể thực hiện: Giáo viên bộ môn và tổ chuyên môn.

  5. Cải thiện cơ sở vật chất và tài liệu hỗ trợ dạy học trải nghiệm

    • Đầu tư trang thiết bị, tài liệu, đồ dùng dạy học phục vụ hoạt động trải nghiệm.
    • Mục tiêu: 100% trường tiểu học có đủ điều kiện tối thiểu trong 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng Giáo dục huyện và các trường tiểu học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên dạy môn Tiếng Việt lớp 4

    • Lợi ích: Nắm bắt phương pháp dạy học đọc hiểu theo hướng trải nghiệm, áp dụng vào thực tế giảng dạy để nâng cao hiệu quả học tập của học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn tại các phòng giáo dục, sở giáo dục

    • Lợi ích: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và đổi mới chương trình, phương pháp dạy học.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục học, Sư phạm Tiểu học

    • Lợi ích: Tham khảo lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm về dạy học đọc hiểu theo hướng trải nghiệm, phục vụ cho học tập và nghiên cứu khoa học.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển chương trình học

    • Lợi ích: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích sâu sắc về năng lực đọc hiểu học sinh tiểu học, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học đọc hiểu theo hướng trải nghiệm là gì?
    Dạy học đọc hiểu theo hướng trải nghiệm là phương pháp tổ chức các hoạt động học tập giúp học sinh chủ động kết nối kiến thức với thực tiễn, phát triển kỹ năng đọc hiểu sâu sắc thông qua trải nghiệm thực tế, tương tác và phản hồi. Ví dụ, học sinh có thể tham gia trò chơi, nhập vai hoặc thảo luận nhóm để hiểu và vận dụng nội dung văn bản.

  2. Tại sao cần đổi mới phương pháp dạy học đọc hiểu cho học sinh lớp 4?
    Vì thực trạng hiện nay cho thấy học sinh chủ yếu đọc đúng, đọc hay nhưng chưa phát triển kỹ năng phản hồi và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Đổi mới phương pháp giúp phát huy tính chủ động, sáng tạo và năng lực tư duy của học sinh, phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục hiện đại.

  3. Hoạt động trải nghiệm được tổ chức như thế nào trong tiết học đọc hiểu?
    Hoạt động trải nghiệm được tổ chức trước khi đọc (khơi gợi kiến thức nền, cảm xúc), trong khi đọc (thảo luận, nhập vai, phân tích), và sau khi đọc (đóng kịch, liên hệ thực tế, làm dự án nhỏ). Mục tiêu là giúp học sinh hiểu sâu sắc và vận dụng kiến thức.

  4. Làm thế nào để đánh giá kết quả đọc hiểu theo hướng trải nghiệm?
    Đánh giá kết quả đọc hiểu cần đa dạng hình thức như quan sát, thuyết trình, bài tập sáng tạo, phản hồi cá nhân và nhóm. Tiêu chí đánh giá bao gồm khả năng nhận diện, hiểu, phản hồi và vận dụng nội dung văn bản, không chỉ dựa vào trả lời câu hỏi truyền thống.

  5. Giáo viên cần chuẩn bị gì để áp dụng phương pháp dạy học trải nghiệm?
    Giáo viên cần được đào tạo kỹ năng tổ chức hoạt động trải nghiệm, xây dựng hệ thống câu hỏi phù hợp, chuẩn bị tài liệu, đồ dùng dạy học và thiết kế kế hoạch bài học linh hoạt, tạo điều kiện cho học sinh tham gia tích cực và phát triển năng lực toàn diện.

Kết luận

  • Năng lực đọc hiểu của học sinh lớp 4 tại huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng đang ở mức khá nhưng còn hạn chế về kỹ năng phản hồi và vận dụng kiến thức.
  • Giáo viên nhận thức đúng về tầm quan trọng của dạy học đọc hiểu theo hướng trải nghiệm nhưng việc áp dụng còn hạn chế do thói quen và thiếu kỹ năng tổ chức hoạt động trải nghiệm.
  • Các hoạt động trải nghiệm trong dạy học đọc hiểu chưa được tổ chức hiệu quả, đặc biệt là trong quá trình đọc văn bản.
  • Kiểm tra, đánh giá kết quả đọc hiểu theo hướng trải nghiệm còn đơn điệu, thiếu đa dạng và chưa phản ánh đầy đủ năng lực học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp đồng bộ về đào tạo giáo viên, đổi mới phương pháp, đa dạng hóa hoạt động trải nghiệm và cải thiện kiểm tra đánh giá nhằm nâng cao chất lượng dạy học đọc hiểu.

Next steps: Triển khai các khóa bồi dưỡng giáo viên, xây dựng bộ câu hỏi trải nghiệm, đổi mới hình thức kiểm tra đánh giá và tổ chức thực nghiệm mở rộng tại các trường tiểu học khác.

Các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và nhà nghiên cứu cần phối hợp để áp dụng và phát triển phương pháp dạy học đọc hiểu theo hướng trải nghiệm, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học Việt Nam.