Tổng quan nghiên cứu

Trong lĩnh vực ngôn ngữ học ứng dụng vào văn học, việc nghiên cứu các biểu thức chiếu vật và đồng chiếu vật nhân vật đóng vai trò quan trọng trong việc hiểu sâu sắc nội dung và phong cách nghệ thuật của tác phẩm. Luận văn tập trung khảo sát các biểu thức chiếu vật và đồng chiếu vật nhân vật trong sáu tác phẩm tiêu biểu của nhà văn Nguyên Hồng, bao gồm: Bỉ vỏ (1938), Những ngày thơ ấu (1940), Sóng gầm (1961), Cơn bão đã đến (1968), Khi đứa con ra đời (1976) và Tuyển tập Truyện ngắn (2000). Qua đó, luận văn nhằm làm rõ cách thức chiếu vật nhân vật trong văn chương, góp phần làm sáng tỏ giá trị ngôn ngữ và tư tưởng nghệ thuật của Nguyên Hồng.

Theo ước tính, trong các tác phẩm khảo sát có tổng cộng khoảng 1515 biểu thức chiếu vật nhân vật được thống kê và phân loại. Nghiên cứu không chỉ tập trung vào việc thống kê số lượng mà còn phân tích cấu tạo ngữ pháp, nguồn gốc ngôn ngữ, phạm vi sử dụng và vai trò của các biểu thức này trong việc xây dựng nhân vật và liên kết văn bản. Mục tiêu cụ thể là làm rõ các phương thức chiếu vật, từ đó giúp người đọc, người nghiên cứu và giảng dạy văn học có thêm công cụ phân tích nhân vật một cách khoa học và sâu sắc hơn.

Phạm vi nghiên cứu được giới hạn trong các tác phẩm của Nguyên Hồng, được xuất bản trong khoảng thời gian từ năm 1938 đến 2000, tập trung vào văn học Việt Nam hiện đại. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện rõ qua việc cung cấp tài liệu tham khảo có giá trị cho các nhà ngôn ngữ học, nhà văn học và giáo viên giảng dạy, đồng thời góp phần làm phong phú thêm kho tàng nghiên cứu về ngôn ngữ và văn học Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên bốn nền tảng lý thuyết chính để phân tích các biểu thức chiếu vật và đồng chiếu vật nhân vật trong tác phẩm của Nguyên Hồng:

  1. Lý thuyết chiếu vật và đồng chiếu vật: Khái niệm chiếu vật được hiểu là hành vi người nói sử dụng các biểu thức ngôn ngữ để chỉ rõ sự vật, hành động hoặc tính chất trong giao tiếp. Đồng chiếu vật là hiện tượng dùng nhiều biểu thức ngôn ngữ khác nhau để chiếu chỉ cùng một đối tượng. Lý thuyết này giúp phân biệt và phân loại các biểu thức chiếu vật nhân vật theo cấu trúc và ngữ nghĩa.

  2. Lý thuyết ba bình diện của ngôn ngữ: Bao gồm bình diện kết học (cấu trúc ngữ pháp), bình diện nghĩa học (nghĩa của từ và cụm từ trong ngữ cảnh) và bình diện dụng học (ý định và tác dụng giao tiếp). Việc vận dụng lý thuyết này giúp luận văn phân tích sâu sắc các biểu thức chiếu vật từ góc độ ngữ pháp, ngữ nghĩa và giao tiếp.

  3. Lý thuyết giao tiếp và các nhân tố tham gia: Nghiên cứu các nhân tố giao tiếp như vai giao tiếp, quan hệ liên cá nhân (vị thế xã hội, mức độ thân cận), hoàn cảnh giao tiếp rộng và hẹp, nhằm giải thích sự lựa chọn biểu thức chiếu vật phù hợp với từng tình huống giao tiếp trong tác phẩm.

  4. Lý thuyết về lịch sự: Dựa trên các quan điểm của Brown và Levinson, lý thuyết này phân tích cách thức các biểu thức chiếu vật thể hiện thái độ, quan hệ quyền lực và sự tôn trọng trong giao tiếp, góp phần làm rõ vai trò của ngôn ngữ trong việc xây dựng nhân vật và mối quan hệ giữa các nhân vật trong tác phẩm.

Các khái niệm chuyên ngành như "biểu thức chiếu vật", "đồng chiếu vật", "phương thức chiếu vật" (dùng tên riêng, biểu thức miêu tả, chỉ xuất), "nghĩa chiếu vật cá thể, loại, tập hợp" được vận dụng xuyên suốt để phân tích ngôn ngữ trong văn học.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:

  • Phương pháp thống kê và phân loại: Thu thập và thống kê khoảng 1515 biểu thức chiếu vật nhân vật trong sáu tác phẩm của Nguyên Hồng. Phân loại các biểu thức theo cấu tạo ngữ pháp, nguồn gốc ngôn ngữ, phạm vi sử dụng và phương thức chiếu vật.

  • Phương pháp phân tích và tổng hợp: Phân tích đặc điểm ngữ pháp, ngữ nghĩa và dụng học của các biểu thức chiếu vật, đồng thời tổng hợp các kết quả để rút ra các quy luật sử dụng trong văn học Nguyên Hồng.

  • Thủ pháp so sánh, đối chiếu: So sánh các biểu thức chiếu vật trong các tác phẩm khác nhau của Nguyên Hồng và với các nghiên cứu trước đây để làm rõ nét đặc sắc trong cách sử dụng ngôn ngữ của nhà văn.

  • Nguồn dữ liệu: Ngữ liệu chính là sáu tác phẩm tiêu biểu của Nguyên Hồng được xuất bản từ năm 1938 đến 2000. Cỡ mẫu gồm toàn bộ biểu thức chiếu vật nhân vật được thống kê trong các tác phẩm này.

  • Timeline nghiên cứu: Quá trình nghiên cứu kéo dài trong năm 2023, bắt đầu từ việc thu thập ngữ liệu, thống kê, phân tích đến tổng hợp và viết luận văn.

Phương pháp nghiên cứu được lựa chọn nhằm đảm bảo tính khách quan, khoa học và toàn diện trong việc khảo sát các biểu thức chiếu vật và đồng chiếu vật nhân vật trong văn học Việt Nam hiện đại.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Số lượng và tỷ lệ biểu thức chiếu vật và đồng chiếu vật: Trong sáu tác phẩm khảo sát, tổng số biểu thức chiếu vật nhân vật là khoảng 1515, trong đó biểu thức chiếu vật duy nhất chiếm khoảng 60%, còn lại là các biểu thức đồng chiếu vật. Tỷ lệ biểu thức đồng chiếu vật trong từng tác phẩm dao động từ 35% đến 45%, cho thấy Nguyên Hồng sử dụng linh hoạt nhiều biểu thức khác nhau để chiếu chỉ cùng một nhân vật.

  2. Phân loại theo cấu tạo ngữ pháp: Khoảng 70% biểu thức chiếu vật là danh từ riêng hoặc danh từ chỉ quan hệ thân tộc, 20% là cụm từ miêu tả, còn lại là đại từ và các biểu thức chỉ xuất. Điều này phản ánh sự đa dạng trong cách gọi tên nhân vật, từ tên riêng đến các cách gọi thân mật, chức vụ, nghề nghiệp.

  3. Nguồn gốc ngôn ngữ: Khoảng 85% biểu thức chiếu vật là từ thuần Việt, còn lại là từ vay mượn hoặc các từ ngữ địa phương. Sự sử dụng từ ngữ thuần Việt chiếm ưu thế góp phần thể hiện tính dân tộc và địa phương trong tác phẩm.

  4. Phạm vi sử dụng: Các biểu thức chiếu vật được sử dụng trong phạm vi giao tiếp thân mật, xã hội và trong các tình huống khác nhau, thể hiện rõ vai trò của hoàn cảnh giao tiếp và quan hệ liên cá nhân trong việc lựa chọn biểu thức.

Thảo luận kết quả

Việc Nguyên Hồng sử dụng đa dạng các biểu thức chiếu vật và đồng chiếu vật nhân vật không chỉ giúp xác định chính xác nhân vật trong tác phẩm mà còn thể hiện rõ tính cách, giới tính, nguồn gốc dân tộc và vị thế xã hội của nhân vật. Ví dụ, các danh từ chỉ quan hệ thân tộc như "chị", "dì", "bác" không chỉ xác định nhân vật mà còn phản ánh mối quan hệ gia đình và địa phương, góp phần làm nổi bật tính dân tộc và tính địa phương trong tác phẩm.

So với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã đi sâu hơn vào phân tích cấu tạo ngữ pháp và ngữ nghĩa của các biểu thức chiếu vật, đồng thời liên hệ chặt chẽ với lý thuyết giao tiếp và lịch sự để giải thích sự lựa chọn ngôn ngữ của Nguyên Hồng. Các biểu đồ và bảng số liệu minh họa tỷ lệ phần trăm các loại biểu thức chiếu vật, phân bố theo tác phẩm và theo phương thức chiếu vật sẽ giúp người đọc dễ dàng hình dung và so sánh.

Ngoài ra, việc sử dụng các biểu thức đồng chiếu vật giúp tạo sự đa dạng trong cách diễn đạt, làm phong phú thêm phong cách nghệ thuật của nhà văn. Sự lặp lại và thay thế các biểu thức chiếu vật cũng góp phần liên kết các đơn vị trong văn bản, tăng tính mạch lạc và hấp dẫn cho tác phẩm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giảng dạy và nghiên cứu về biểu thức chiếu vật trong văn học: Các cơ sở đào tạo và nghiên cứu ngôn ngữ nên đưa nội dung về biểu thức chiếu vật và đồng chiếu vật vào chương trình giảng dạy và nghiên cứu chuyên sâu nhằm nâng cao năng lực phân tích văn bản cho sinh viên và nhà nghiên cứu. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: các trường đại học, viện nghiên cứu.

  2. Phát triển tài liệu tham khảo và công cụ phân tích ngôn ngữ: Xây dựng các tài liệu, sách chuyên khảo và phần mềm hỗ trợ phân tích biểu thức chiếu vật trong văn học Việt Nam hiện đại, đặc biệt tập trung vào các tác phẩm của Nguyên Hồng và các nhà văn cùng thời. Thời gian: 2-3 năm; Chủ thể: các nhà xuất bản, nhóm nghiên cứu ngôn ngữ.

  3. Ứng dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy văn học và ngôn ngữ: Giáo viên và giảng viên nên áp dụng các kết quả nghiên cứu về biểu thức chiếu vật để phân tích nhân vật trong các tác phẩm văn học, giúp học sinh, sinh viên hiểu sâu sắc hơn về nội dung và phong cách nghệ thuật. Thời gian: ngay lập tức; Chủ thể: giáo viên, giảng viên.

  4. Mở rộng nghiên cứu sang các tác giả và thể loại khác: Khuyến khích các nhà nghiên cứu tiếp tục khảo sát biểu thức chiếu vật và đồng chiếu vật trong các tác phẩm của các nhà văn khác và các thể loại văn học khác nhằm làm phong phú thêm kho tàng nghiên cứu ngôn ngữ và văn học Việt Nam. Thời gian: 3-5 năm; Chủ thể: các nhà nghiên cứu, sinh viên cao học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên và giảng viên ngôn ngữ, văn học: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn để phân tích nhân vật qua ngôn ngữ, giúp nâng cao chất lượng giảng dạy và phân tích tác phẩm văn học.

  2. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành ngôn ngữ học, văn học: Đây là tài liệu tham khảo quý giá cho các đề tài nghiên cứu về ngôn ngữ trong văn học, đặc biệt là về chiếu vật và đồng chiếu vật nhân vật.

  3. Nhà nghiên cứu văn học Việt Nam hiện đại: Luận văn giúp hiểu rõ hơn về phong cách nghệ thuật và cách sử dụng ngôn ngữ của nhà văn Nguyên Hồng, góp phần làm sáng tỏ giá trị văn học của ông.

  4. Biên tập viên, nhà xuất bản và người làm công tác giáo dục: Có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để biên soạn sách giáo khoa, tài liệu giảng dạy và phát triển các chương trình đào tạo phù hợp với thực tiễn ngôn ngữ và văn học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Biểu thức chiếu vật là gì và tại sao nó quan trọng trong nghiên cứu văn học?
    Biểu thức chiếu vật là các từ, cụm từ hoặc câu dùng để chỉ rõ một sự vật, nhân vật trong giao tiếp hoặc văn bản. Trong văn học, chúng giúp xác định và làm rõ nhân vật, góp phần thể hiện tính cách, vị thế và mối quan hệ xã hội của nhân vật, từ đó giúp người đọc hiểu sâu sắc nội dung và phong cách tác phẩm.

  2. Phân biệt biểu thức chiếu vật duy nhất và đồng chiếu vật như thế nào?
    Biểu thức chiếu vật duy nhất là khi một nhân vật chỉ được chiếu chỉ bằng một biểu thức ngôn ngữ duy nhất. Đồng chiếu vật là khi một nhân vật được chiếu chỉ bằng nhiều biểu thức ngôn ngữ khác nhau, tùy theo ngữ cảnh và mối quan hệ giao tiếp, tạo sự đa dạng trong cách gọi tên nhân vật.

  3. Nguyên Hồng sử dụng các phương thức chiếu vật nào trong tác phẩm của mình?
    Nguyên Hồng sử dụng ba phương thức chiếu vật chính: dùng tên riêng, dùng biểu thức miêu tả và dùng cách chỉ xuất. Mỗi phương thức có ưu điểm riêng, giúp nhà văn linh hoạt trong việc xây dựng nhân vật và thể hiện các mối quan hệ xã hội, tình cảm trong tác phẩm.

  4. Vai trò của lý thuyết giao tiếp và lịch sự trong việc phân tích biểu thức chiếu vật là gì?
    Lý thuyết giao tiếp và lịch sự giúp giải thích sự lựa chọn biểu thức chiếu vật phù hợp với vai trò, vị thế xã hội, mức độ thân cận và thái độ của các nhân vật giao tiếp. Điều này làm rõ cách thức ngôn ngữ được sử dụng để duy trì hoặc thay đổi quan hệ liên cá nhân trong tác phẩm.

  5. Kết quả nghiên cứu có thể ứng dụng như thế nào trong giảng dạy văn học?
    Kết quả nghiên cứu cung cấp công cụ phân tích ngôn ngữ chi tiết để giáo viên hướng dẫn học sinh, sinh viên hiểu rõ hơn về nhân vật và phong cách nghệ thuật của tác giả. Qua đó, nâng cao khả năng cảm thụ và phân tích văn bản, đồng thời phát triển kỹ năng ngôn ngữ và tư duy phản biện.

Kết luận

  • Luận văn đã thống kê và phân loại khoảng 1515 biểu thức chiếu vật nhân vật trong sáu tác phẩm tiêu biểu của Nguyên Hồng, làm rõ sự đa dạng và phong phú trong cách chiếu vật nhân vật.
  • Phân tích chi tiết cấu tạo ngữ pháp, ngữ nghĩa và dụng học của các biểu thức chiếu vật giúp hiểu sâu sắc hơn về phong cách nghệ thuật và tư tưởng của nhà văn.
  • Lý thuyết giao tiếp và lịch sự được vận dụng hiệu quả để giải thích sự lựa chọn biểu thức chiếu vật phù hợp với quan hệ xã hội và hoàn cảnh giao tiếp trong tác phẩm.
  • Kết quả nghiên cứu góp phần làm phong phú kho tàng nghiên cứu ngôn ngữ và văn học Việt Nam hiện đại, đồng thời cung cấp tài liệu tham khảo quý giá cho giảng dạy và nghiên cứu.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm phát triển nghiên cứu và ứng dụng kết quả trong giáo dục và nghiên cứu ngôn ngữ, văn học trong thời gian tới.

Mời quý độc giả, nhà nghiên cứu và giảng viên tiếp tục khai thác và phát triển các vấn đề liên quan đến biểu thức chiếu vật trong văn học để góp phần nâng cao chất lượng nghiên cứu và giảng dạy ngôn ngữ – văn học Việt Nam.