Luận văn thạc sĩ về ngữ pháp hội thoại tiếng Việt cho người nước ngoài

• Tác giả: Hoàng Thị Hà
• Người hướng dẫn: GS.TS Đinh Văn Đức
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn
• Chuyên ngành: Ngôn ngữ học
• Đề tài: Khảo sát ngữ pháp hội thoại tiếng Việt cho người nước ngoài qua các sách giáo trình tiếng Việt hiện hành ở trình độ A, B
• Loại tài liệu: Luận văn Thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2014
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• PHẦN MỞ ĐẦU
• 0.1. Lý do chọn đề tài
• 0.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 0.3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
• 0.4. Tư liệu và phương pháp tiến hành
• 0.5. Cấu trúc của luận văn
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN
• 1.1. Vai trò của ngữ pháp trong việc dạy tiếng
• 1.2. Ngữ pháp giao tiếp
• 1.2.1. Khái niệm ngữ pháp giao tiếp
• 1.2.2. Ngữ pháp giao tiếp trong công tác dạy ngoại ngữ
• 2. CHƯƠNG 2: KHẢO SÁT VÀ MIÊU TẢ CÁC KIỂU HỘI THOẠI TRONG CÁC GIÁO TRÌNH Ở TRÌNH ĐỘ A, B
• 2.1. Hội thoại trong các giáo trình tiếng Việt
• 2.2. Về câu hỏi trong các giáo trình
• 2.2.1. Khái quát về câu hỏi
• 2.2.2. Sự thể hiện các kiểu câu hỏi trong hội thoại
• 2.3. Về câu phủ định trong các giáo trình
• 2.3.1. Khái quát về câu phủ định
• 2.3.2. Quan điểm về câu phủ định
• 2.3.3. Sự thể hiện của câu phủ định trong hội thoại
• 2.4. Về câu cầu khiến trong các trình
• 2.4.1. Khái quát về câu cầu khiến
• 2.4.2. Sự thể hiện của câu cầu khiến trong hội thoại
• 3. CHƯƠNG 3: MỘT VÀI BÀN LUẬN VÀ GÓP Ý TRONG VIỆC SOẠN THẢO CÁC BÀI HỘI THOẠI CHO CÁC GIÁO TRÌNH TIẾNG VIỆT Ở TRÌNH ĐỘ A, B
• 3.1. Một vài bàn luận về các bài hội thoại trong các giáo trình tiếng Việt ở trình độ A, B
• 3.2. Một vài góp ý trong việc soạn thảo các bài hội thoại cho các giáo trình tiếng Việt ở trình độ A, B
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Giới thiệu về ngữ pháp hội thoại tiếng Việt

Ngữ pháp hội thoại tiếng Việt đóng vai trò quan trọng trong việc dạy và học tiếng Việt cho người nước ngoài, đặc biệt ở trình độ A-B. Ngữ pháp tiếng Việt không chỉ là hệ thống quy tắc mà còn là công cụ giúp người học giao tiếp hiệu quả. Việc hiểu rõ ngữ pháp hội thoại giúp người học có thể sử dụng ngôn ngữ một cách tự nhiên và linh hoạt. Theo nghiên cứu, người nước ngoài thường gặp khó khăn trong việc nắm bắt các quy tắc ngữ pháp khi giao tiếp. Điều này dẫn đến việc cần thiết phải khảo sát và cải thiện các giáo trình hiện hành để đáp ứng nhu cầu học tập của họ. Một trong những vấn đề chính là việc thiếu sót trong việc cung cấp ngữ pháp giao tiếp thực tế, điều này ảnh hưởng đến khả năng giao tiếp của người học. Do đó, việc khảo sát ngữ pháp hội thoại trong các giáo trình tiếng Việt hiện nay là rất cần thiết.

1.1. Tầm quan trọng của ngữ pháp trong giao tiếp

Ngữ pháp có vai trò quyết định trong việc xây dựng khả năng giao tiếp của người học. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng việc dạy ngữ pháp không chỉ giúp người học hiểu rõ cấu trúc ngôn ngữ mà còn tạo điều kiện cho họ sử dụng ngôn ngữ một cách chính xác và tự tin. Ngữ pháp giao tiếp không chỉ là lý thuyết mà còn là thực hành, giúp người học áp dụng vào các tình huống giao tiếp thực tế. Việc thiếu hụt trong việc dạy ngữ pháp có thể dẫn đến những sai sót trong giao tiếp, làm giảm hiệu quả học tập. Do đó, việc cải thiện phương pháp dạy ngữ pháp là cần thiết để nâng cao chất lượng dạy và học tiếng Việt cho người nước ngoài.

II. Khảo sát ngữ pháp hội thoại trong giáo trình tiếng Việt

Khảo sát ngữ pháp hội thoại trong các giáo trình tiếng Việt hiện hành cho người nước ngoài ở trình độ A-B cho thấy nhiều vấn đề cần được giải quyết. Các giáo trình hiện tại thường thiếu sự đa dạng trong việc trình bày các kiểu câu hỏi, cầu khiến và phủ định. Điều này dẫn đến việc người học không thể nắm bắt được cách sử dụng ngữ pháp trong các tình huống giao tiếp thực tế. Việc khảo sát này không chỉ giúp nhận diện những thiếu sót mà còn đưa ra những đề xuất cụ thể nhằm cải thiện chất lượng giáo trình. Các giáo trình cần được thiết kế lại để bao gồm nhiều tình huống giao tiếp thực tế hơn, từ đó giúp người học có thể áp dụng ngữ pháp vào thực tiễn. Khảo sát ngữ pháp cũng cho thấy rằng việc sử dụng ngữ pháp trong hội thoại cần phải được chú trọng hơn trong các giáo trình hiện hành.

2.1. Các kiểu câu trong hội thoại

Trong khảo sát, các kiểu câu hỏi, cầu khiến và phủ định được phân tích kỹ lưỡng. Các giáo trình hiện tại thường chỉ cung cấp một số mẫu câu cơ bản mà không đi sâu vào cách sử dụng trong các tình huống cụ thể. Điều này dẫn đến việc người học không thể áp dụng ngữ pháp vào thực tế giao tiếp. Việc thiếu sót này cần được khắc phục bằng cách bổ sung thêm các ví dụ thực tế và tình huống giao tiếp phong phú hơn. Ngữ pháp hội thoại cần được trình bày một cách sinh động và thực tế hơn để người học có thể dễ dàng tiếp cận và áp dụng vào cuộc sống hàng ngày.

III. Đề xuất cải thiện giáo trình dạy tiếng Việt

Dựa trên kết quả khảo sát, một số đề xuất cải thiện giáo trình dạy tiếng Việt cho người nước ngoài ở trình độ A-B được đưa ra. Trước hết, cần thiết phải cập nhật và bổ sung các nội dung ngữ pháp giao tiếp thực tế vào giáo trình. Các bài học nên được thiết kế theo hướng tình huống, giúp người học có thể thực hành ngữ pháp trong các bối cảnh giao tiếp cụ thể. Thứ hai, việc sử dụng các phương pháp dạy học hiện đại như học qua trò chơi, mô phỏng tình huống sẽ giúp người học tiếp cận ngữ pháp một cách tự nhiên và thú vị hơn. Cuối cùng, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa giáo viên và học viên trong quá trình dạy và học để đảm bảo rằng ngữ pháp được áp dụng một cách hiệu quả trong giao tiếp.

3.1. Thiết kế bài học theo tình huống

Thiết kế bài học theo tình huống là một trong những phương pháp hiệu quả để dạy ngữ pháp hội thoại. Các bài học nên được xây dựng dựa trên các tình huống giao tiếp thực tế mà người học có thể gặp phải trong cuộc sống hàng ngày. Việc này không chỉ giúp người học nắm bắt ngữ pháp mà còn tạo cơ hội cho họ thực hành và áp dụng vào thực tế. Các giáo trình cần được cập nhật thường xuyên để phản ánh đúng thực tế sử dụng ngôn ngữ của người Việt, từ đó giúp người học có thể giao tiếp một cách tự tin và hiệu quả.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh Việt Nam hội nhập quốc tế sâu rộng từ đầu thế kỷ XXI, nhu cầu học tiếng Việt của người nước ngoài tăng nhanh chóng, kéo theo sự phát triển mạnh mẽ của công tác giảng dạy tiếng Việt như một ngoại ngữ. Theo ước tính, số lượng người nước ngoài đến Việt Nam học tập, làm việc và sinh sống đã tăng đáng kể, tạo áp lực lớn lên chất lượng giáo trình và phương pháp giảng dạy. Mặc dù đã có nhiều giáo trình tiếng Việt dành cho người nước ngoài ở trình độ A, B được biên soạn và sử dụng phổ biến, nhưng thực tế cho thấy các giáo trình này vẫn còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc cung cấp ngữ pháp hội thoại phù hợp và hiệu quả.

Luận văn tập trung khảo sát ngữ pháp hội thoại tiếng Việt dành cho người nước ngoài qua 14 cuốn giáo trình hiện hành ở trình độ A, B, nhằm nhận diện những thiếu sót, bất cập trong việc cung cấp ngữ pháp giao tiếp. Mục tiêu cụ thể là thống kê, miêu tả định lượng và định tính các hiện tượng ngữ pháp hội thoại, so sánh sự phân bố các hiện tượng này trong các giáo trình, từ đó đưa ra nhận xét chính xác và đề xuất cải tiến nhằm xây dựng các bài hội thoại thực tế, sinh động, đáp ứng nhu cầu giao tiếp của người học.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các giáo trình tiếng Việt dành cho người nước ngoài được sử dụng phổ biến trong nước và quốc tế, xuất bản từ năm 2004 đến 2011. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao chất lượng giáo trình, góp phần cải thiện hiệu quả dạy và học tiếng Việt, đồng thời hỗ trợ phát triển năng lực giao tiếp thực tế cho người học, góp phần thúc đẩy giao lưu văn hóa và hợp tác quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên lý thuyết ngữ pháp giao tiếp (Communicative Grammar) và lý thuyết hội thoại Thụy Sĩ – Pháp để khảo sát và miêu tả ngữ pháp hội thoại trong các giáo trình. Ngữ pháp giao tiếp được hiểu là ngữ pháp thực hành, tập trung vào việc vận dụng các quy tắc ngữ pháp trong giao tiếp thực tế, khác biệt với ngữ pháp lý thuyết chỉ mô tả cấu trúc câu. Khung lý thuyết này nhấn mạnh ba bộ phận liên quan chặt chẽ: kết học (cú học), nghĩa học và dụng học, trong đó câu là đơn vị ngữ pháp trung tâm, cấu trúc đề-thuyết là cơ sở phân tích câu.

Lý thuyết hội thoại Thụy Sĩ – Pháp, với các nhà nghiên cứu như Eddy Roulet và Catherine Kerbrat Orecchioni, cung cấp cơ sở để phân tích các đơn vị hội thoại gồm: cặp thoại, đoạn thoại, cuộc thoại, tham thoại và hành vi ngôn ngữ. Hội thoại được xem là hoạt động ngôn ngữ có tính mạch lạc, bị chi phối bởi các quy tắc và mục đích giao tiếp. Các quy tắc hội thoại bao gồm điều hành luân phiên lượt lời, điều hành nội dung (nguyên tắc cộng tác của Grice, nguyên tắc quan yếu của Wilson và Sperber) và chi phối quan hệ liên cá nhân (phép lịch sự).

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu là:

• Ngữ pháp giao tiếp: Ngữ pháp trong quá trình giao tiếp, giúp người học vận dụng ngôn ngữ đúng và tự nhiên.
• Hội thoại: Hoạt động giao tiếp bằng lời, gồm các đơn vị như cặp thoại, đoạn thoại, cuộc thoại.
• Quy tắc hội thoại: Các nguyên tắc điều hành luân phiên lời nói, nội dung và quan hệ xã hội trong giao tiếp.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu nghiên cứu là 14 cuốn giáo trình tiếng Việt dành cho người nước ngoài ở trình độ A, B, được xuất bản từ năm 2004 đến 2011, bao gồm các bộ sách của Đoàn Thiện Thuật, Phan Văn Giưỡng, Nguyễn Văn Huệ, Vũ Văn Thi, Nguyễn Việt Hương, Mai Ngọc Chừ, v.v. Tổng số câu hội thoại khảo sát là khoảng 3985 câu.

Phương pháp nghiên cứu chính là thống kê mô tả định lượng và định tính, kết hợp với phương pháp tổng hợp, quy nạp. Cỡ mẫu là toàn bộ các câu hội thoại trong 14 giáo trình, được phân tích về số lượng, độ dài câu, cấu trúc và phân bố ngữ pháp hội thoại. Phương pháp chọn mẫu là chọn các giáo trình phổ biến, đại diện cho các bộ sách đang được sử dụng rộng rãi trong giảng dạy tiếng Việt cho người nước ngoài.

Quá trình nghiên cứu được thực hiện theo timeline gồm:

• Thu thập và phân loại dữ liệu hội thoại từ các giáo trình.
• Thống kê số lượng câu, độ dài câu, phân loại các kiểu câu hỏi, câu phủ định, câu cầu khiến.
• Miêu tả định tính về cấu trúc hội thoại, quy tắc hội thoại và ngữ pháp giao tiếp.
• So sánh sự phân bố các hiện tượng ngữ pháp trong các giáo trình.
• Đưa ra nhận xét, bàn luận và đề xuất cải tiến.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Số lượng và phân bố câu hội thoại không đồng đều: Tổng cộng khảo sát 3985 câu hội thoại trong 14 giáo trình, trong đó giáo trình Vũ Văn Thi (GT12) chiếm 24,6% tổng số câu, là giáo trình có số lượng câu hội thoại nhiều nhất. Ngược lại, các giáo trình của Đoàn Thiện Thuật (GT1, GT2) có số lượng câu hội thoại rất ít, chỉ chiếm khoảng 3,3% tổng số câu. Sự phân bố câu hội thoại trong các giáo trình không theo quy luật tăng dần hay giảm dần mà khá tự do, gây khó khăn cho người học khi chuyển đổi giữa các bộ sách.

2. Độ dài câu hội thoại đa dạng, dao động từ 1 đến 33 từ: Các câu hội thoại trong giáo trình có độ dài rất khác nhau, từ câu đơn giản chỉ một từ đến câu phức tạp lên đến 33 từ. Độ dài trung bình câu dao động từ 4 đến 12 từ tùy từng giáo trình, phản ánh sự đa dạng trong cách xây dựng hội thoại nhưng cũng có thể gây khó khăn cho người học ở trình độ cơ sở.

3. Cấu trúc và bố cục bài học chưa đồng nhất: Một số giáo trình như GT3, GT4, GT5 có bố cục rõ ràng với phần hội thoại đặt ở vị trí trung tâm, trong khi các giáo trình khác như GT7, GT10, GT11 bố cục không thống nhất, phần hội thoại có thể xuất hiện trước hoặc sau bài đọc, gây khó khăn trong việc tiếp thu kiến thức.

4. Các kiểu câu hỏi trong hội thoại phong phú nhưng chưa được khai thác triệt để: Các giáo trình đã đưa vào nhiều dạng câu hỏi như câu hỏi tổng quát, câu hỏi bộ phận, câu hỏi lựa chọn, câu hỏi dùng để khẳng định, phủ định, mời mọc, cảm thán. Tuy nhiên, việc phân bố và giải thích các kiểu câu hỏi này chưa đồng đều, nhiều giáo trình chưa chú trọng đến việc giải thích ngữ pháp giao tiếp liên quan đến câu hỏi, làm giảm hiệu quả học tập.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của sự không đồng đều trong phân bố câu hội thoại và độ dài câu có thể do các tác giả giáo trình có quan điểm khác nhau về vai trò của hội thoại trong dạy tiếng Việt cho người nước ngoài. Một số giáo trình tập trung vào ngữ pháp cơ bản và từ vựng, coi hội thoại là phần phụ trợ, trong khi các giáo trình khác coi hội thoại là trung tâm của bài học. Điều này dẫn đến sự chênh lệch lớn về số lượng và chất lượng hội thoại giữa các bộ sách.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế về ngữ pháp giao tiếp, việc xây dựng giáo trình cần đảm bảo tính liên tục, tăng dần độ khó và tính ứng dụng cao trong giao tiếp thực tế. Việc bố cục bài học không thống nhất và thiếu sự liên kết giữa các phần hội thoại, ngữ pháp và bài luyện tập làm giảm hiệu quả tiếp thu của người học.

Việc chưa khai thác triệt để các kiểu câu hỏi trong hội thoại cũng là một hạn chế lớn, bởi câu hỏi là hành vi ngôn ngữ cơ bản và quan trọng trong giao tiếp. Các giáo trình cần chú trọng hơn đến việc giải thích, minh họa và luyện tập các dạng câu hỏi để nâng cao năng lực giao tiếp của người học.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố số lượng câu hội thoại theo từng giáo trình, biểu đồ độ dài câu trung bình, bảng so sánh bố cục bài học và bảng thống kê các kiểu câu hỏi trong từng giáo trình để minh họa rõ ràng hơn các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường số lượng và chất lượng hội thoại trong giáo trình: Các nhà biên soạn cần bổ sung thêm các đoạn hội thoại phong phú, đa dạng về chủ đề và cấu trúc câu, đảm bảo tính liên tục và tăng dần độ khó theo trình độ. Mục tiêu là nâng tỷ lệ câu hội thoại trong mỗi bài học lên ít nhất 30%, hoàn thành trong vòng 1-2 năm, do các nhà xuất bản và tác giả giáo trình thực hiện.

2. Chuẩn hóa bố cục bài học với phần hội thoại làm trung tâm: Thiết kế lại cấu trúc bài học sao cho phần hội thoại luôn được đặt ở vị trí đầu tiên, kết hợp chặt chẽ với phần giải thích ngữ pháp và bài luyện tập. Thời gian thực hiện trong 1 năm, do các trung tâm đào tạo và nhà xuất bản phối hợp thực hiện.

3. Phát triển hệ thống bài tập và minh họa về các kiểu câu hỏi trong hội thoại: Tăng cường giải thích, ví dụ và bài tập về câu hỏi tổng quát, câu hỏi bộ phận, câu hỏi lựa chọn, câu hỏi phủ định, mời mọc, cảm thán nhằm nâng cao kỹ năng giao tiếp cho người học. Thời gian thực hiện 6-12 tháng, do các giảng viên và chuyên gia ngôn ngữ đảm nhiệm.

4. Đào tạo nâng cao năng lực giảng viên về ngữ pháp giao tiếp và hội thoại: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về ngữ pháp giao tiếp, kỹ năng xây dựng và sử dụng hội thoại trong giảng dạy tiếng Việt cho người nước ngoài. Mục tiêu nâng cao chất lượng giảng dạy trong vòng 1 năm, do các trường đại học và trung tâm đào tạo phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Giảng viên và nhà biên soạn giáo trình tiếng Việt cho người nước ngoài: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và dữ liệu thực tiễn để cải tiến nội dung, bố cục và phương pháp xây dựng giáo trình, giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy.

2. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Ngôn ngữ học, đặc biệt chuyên ngành Ngôn ngữ Việt Nam và dạy tiếng Việt như ngoại ngữ: Tài liệu tham khảo quan trọng về ngữ pháp giao tiếp, hội thoại và phương pháp nghiên cứu ngôn ngữ thực hành.

3. Các trung tâm đào tạo tiếng Việt cho người nước ngoài: Giúp đánh giá và lựa chọn giáo trình phù hợp, đồng thời phát triển chương trình đào tạo hiệu quả dựa trên các đề xuất cải tiến.

4. Nhà quản lý giáo dục và các cơ quan liên quan đến đào tạo ngoại ngữ: Cung cấp thông tin để xây dựng chính sách, định hướng phát triển công tác dạy tiếng Việt cho người nước ngoài phù hợp với xu thế hội nhập.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao ngữ pháp giao tiếp lại quan trọng trong dạy tiếng Việt cho người nước ngoài?
   Ngữ pháp giao tiếp giúp người học vận dụng ngôn ngữ một cách tự nhiên, đúng ngữ cảnh, nâng cao khả năng tương tác thực tế. Ví dụ, câu nói đúng ngữ pháp nhưng không phù hợp cách nói của người bản ngữ sẽ gây khó hiểu hoặc thiếu tự nhiên.

2. Các giáo trình hiện nay có đáp ứng đủ nhu cầu học ngữ pháp hội thoại không?
   Theo khảo sát, các giáo trình còn nhiều hạn chế về số lượng và chất lượng hội thoại, phân bố không đồng đều, chưa có sự tăng tiến hợp lý về độ khó, gây khó khăn cho người học.

3. Làm thế nào để cải thiện hiệu quả dạy ngữ pháp hội thoại?
   Cần tăng cường số lượng hội thoại thực tế, chuẩn hóa bố cục bài học, phát triển bài tập về các kiểu câu hỏi và đào tạo giảng viên nâng cao năng lực giảng dạy ngữ pháp giao tiếp.

4. Có những kiểu câu hỏi nào thường gặp trong hội thoại tiếng Việt?
   Các kiểu câu hỏi phổ biến gồm câu hỏi tổng quát, câu hỏi bộ phận, câu hỏi lựa chọn, câu hỏi dùng để khẳng định, phủ định, mời mọc và cảm thán, mỗi kiểu có cấu trúc và chức năng giao tiếp riêng.

5. Làm sao để lựa chọn giáo trình phù hợp cho người mới học tiếng Việt?
   Nên chọn giáo trình có bố cục rõ ràng, phần hội thoại phong phú, câu ngắn gọn, dễ hiểu, có giải thích ngữ pháp chi tiết và bài tập thực hành đa dạng, phù hợp với trình độ và mục tiêu học tập.

Kết luận

• Luận văn đã khảo sát và phân tích 3985 câu hội thoại trong 14 giáo trình tiếng Việt dành cho người nước ngoài ở trình độ A, B, phát hiện nhiều bất cập về số lượng, chất lượng và phân bố ngữ pháp hội thoại.
• Ngữ pháp giao tiếp và lý thuyết hội thoại Thụy Sĩ – Pháp được áp dụng làm cơ sở lý thuyết vững chắc cho nghiên cứu, giúp miêu tả chi tiết các hiện tượng ngữ pháp hội thoại.
• Kết quả nghiên cứu chỉ ra sự thiếu đồng bộ trong bố cục bài học và phân bố hội thoại, cũng như chưa khai thác triệt để các kiểu câu hỏi trong giáo trình.
• Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao chất lượng giáo trình và phương pháp giảng dạy, bao gồm tăng cường hội thoại, chuẩn hóa bố cục, phát triển bài tập câu hỏi và đào tạo giảng viên.
• Các bước tiếp theo là triển khai áp dụng đề xuất, đánh giá hiệu quả cải tiến và mở rộng nghiên cứu sang trình độ nâng cao, nhằm góp phần nâng cao năng lực giao tiếp tiếng Việt cho người học quốc tế.

Hành động ngay hôm nay: Tổ chức hội thảo chuyên đề về ngữ pháp giao tiếp và hội thoại trong dạy tiếng Việt cho người nước ngoài để chia sẻ kết quả nghiên cứu và thúc đẩy ứng dụng thực tiễn.