Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển nhanh chóng của nền văn học Việt Nam trong hơn hai thập kỷ qua, việc nghiên cứu và đổi mới lý luận văn học trở thành một nhu cầu cấp thiết. Theo ước tính, số lượng các khái niệm lý luận văn học và mỹ học xuất hiện trong sách giáo khoa phổ thông trung học (chỉnh lý hợp nhất năm 2000) lên đến hàng trăm thuật ngữ, trong đó có những khái niệm được sử dụng phổ biến như "văn học" (561 lần), "nhân vật" (246 lần), "thơ" (184 lần), "tiểu thuyết" (166 lần) và "hình tượng" (124 lần). Tuy nhiên, bên cạnh những thuật ngữ tiêu biểu, vẫn tồn tại nhiều khái niệm cũ kỹ, lạc hậu và chưa hợp lý, ảnh hưởng đến hiệu quả giảng dạy và tiếp nhận của học sinh.

Luận văn thạc sĩ này nhằm khảo sát và luận giải các khái niệm lý luận văn học và mỹ học trong sách giáo khoa văn học phổ thông trung học, tập trung vào bộ sách chỉnh lý hợp nhất năm 2000 của Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam. Mục tiêu cụ thể là thống kê, phân loại và phân tích các khái niệm tiêu biểu, từ đó đề xuất những giải pháp đổi mới phương pháp giảng dạy lý luận văn học nhằm nâng cao năng lực cảm thụ thẩm mỹ cho học sinh. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong các khái niệm xuất hiện trong sách giáo khoa phổ thông trung học hiện hành, với thời gian khảo sát từ năm 2000 đến năm 2003 tại thành phố Hồ Chí Minh.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần hoàn thiện hệ thống lý luận văn học trong giáo dục phổ thông, đồng thời hỗ trợ giáo viên trong việc giảng dạy và học sinh trong việc tiếp nhận kiến thức một cách hiệu quả, góp phần phát triển nền lý luận văn học nước nhà.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý luận văn học truyền thống và mỹ học hiện đại. Lý luận văn học truyền thống tập trung vào các khái niệm cơ bản như thể loại văn học, tác phẩm tự sự, tác phẩm trữ tình, các giá trị nghệ thuật và nhân sinh. Mỹ học hiện đại được xem xét qua các khái niệm như cái đẹp, giá trị thẩm mỹ, hiệu quả thẩm mỹ và các chủ thể thẩm mỹ. Ngoài ra, các biện pháp tu từ trong văn học như ẩn dụ, điệp ngữ, so sánh, tượng trưng cũng được phân tích nhằm làm rõ cách thức biểu hiện nghệ thuật trong các tác phẩm.

Các khái niệm chính được nghiên cứu bao gồm:

  • Khái niệm lý luận văn học: thể loại, tác phẩm tự sự, tác phẩm trữ tình, giá trị nghệ thuật, tính chân thật, tính dân tộc, tính nhân dân, tính phi vật thể.
  • Khái niệm mỹ học: cái đẹp, giá trị thẩm mỹ, hiệu quả thẩm mỹ, chủ thể thẩm mỹ, quan niệm mỹ học.
  • Biện pháp tu từ: ẩn dụ, chơi chữ, điệp ngữ, phóng đại, so sánh, tượng trưng, cá thể hóa.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp khảo sát làm chủ đạo, kết hợp với thống kê và phân tích định tính. Dữ liệu được thu thập từ sáu quyển sách giáo khoa văn học phổ thông trung học chỉnh lý hợp nhất năm 2000, do Nhà xuất bản Giáo dục phát hành. Tổng số khái niệm được thống kê lên đến hơn 200 thuật ngữ, với tần suất xuất hiện được ghi nhận chi tiết.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ các khái niệm lý luận văn học và mỹ học trong bộ sách giáo khoa phổ thông trung học hiện hành, được chọn theo phương pháp chọn mẫu toàn bộ nhằm đảm bảo tính đại diện và đầy đủ. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp thống kê mô tả để xác định tần suất xuất hiện các khái niệm, đồng thời sử dụng phương pháp phân loại và luận giải dựa trên các quan điểm lý luận văn học và mỹ học hiện đại.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 1/2003 đến tháng 5/2003, bao gồm các bước khảo sát, thống kê, phân loại và luận giải các khái niệm, cuối cùng là tổng hợp và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tần suất xuất hiện các khái niệm lý luận văn học: Khái niệm "văn học" xuất hiện 561 lần, "nhân vật" 246 lần, "thơ" 184 lần, "tiểu thuyết" 166 lần, "hình tượng" 124 lần. Điều này cho thấy sự tập trung lớn vào các khái niệm cơ bản và truyền thống trong lý luận văn học phổ thông.

  2. Tần suất các khái niệm mỹ học thấp hơn: Các khái niệm mỹ học như "cái đẹp" chỉ xuất hiện khoảng 80 lần, "giá trị thẩm mỹ" 16 lần, "hiệu quả thẩm mỹ" 12 lần, cho thấy mỹ học chưa được chú trọng tương xứng trong sách giáo khoa.

  3. Sự tồn tại của các khái niệm lạc hậu và chưa hợp lý: Một số thuật ngữ như "môn nghệ thuật", "thể loại nghệ thuật", "truyện vừa" được sử dụng không chính xác, gây nhầm lẫn cho người học.

  4. Phân loại các khái niệm theo nhóm: Các khái niệm được phân loại thành nhóm lý luận văn học dân gian, loại thể tác phẩm, giá trị văn học, biện pháp tu từ, đặc điểm ngôn ngữ nghệ thuật, nội dung tác phẩm, phong cách, tiếp nhận văn học, các loại hình nhân vật, khuynh hướng và trào lưu văn học, chức năng văn học, tác phẩm kịch, tác phẩm trữ tình, hình tượng văn học.

Thảo luận kết quả

Kết quả thống kê cho thấy hệ thống khái niệm lý luận văn học trong sách giáo khoa phổ thông vẫn chủ yếu dựa trên nền tảng lý luận truyền thống, tập trung vào các thể loại và tác phẩm kinh điển. Điều này phù hợp với mục tiêu giáo dục phổ thông nhằm cung cấp kiến thức cơ bản cho học sinh. Tuy nhiên, sự thiếu hụt các khái niệm mỹ học và các thuật ngữ hiện đại phản ánh một khoảng trống trong việc phát triển năng lực cảm thụ thẩm mỹ và tư duy phê bình cho học sinh.

Việc tồn tại các khái niệm lạc hậu như "truyện vừa" hay cách gọi "thể loại nghệ thuật" không chính xác có thể dẫn đến hiểu sai và ảnh hưởng tiêu cực đến quá trình học tập. So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục văn học, việc cập nhật và chuẩn hóa thuật ngữ là cần thiết để phù hợp với xu hướng phát triển của lý luận văn học hiện đại.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất xuất hiện các khái niệm lý luận và mỹ học, bảng phân loại các nhóm khái niệm, giúp minh họa rõ ràng sự phân bố và mức độ quan tâm của sách giáo khoa đối với từng lĩnh vực.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Cập nhật và chuẩn hóa thuật ngữ lý luận văn học trong sách giáo khoa: Đề nghị Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các chuyên gia lý luận văn học để rà soát, chỉnh sửa các khái niệm lạc hậu, đảm bảo tính chính xác và phù hợp với lý luận hiện đại. Thời gian thực hiện trong vòng 1-2 năm, chủ thể thực hiện là Nhà xuất bản Giáo dục và các chuyên gia đầu ngành.

  2. Tăng cường nội dung mỹ học trong chương trình giảng dạy: Bổ sung các khái niệm mỹ học cơ bản và nâng cao trong sách giáo khoa, giúp học sinh phát triển năng lực cảm thụ thẩm mỹ. Thời gian triển khai trong 1 năm, do các nhà biên soạn sách và giáo viên chủ động thực hiện.

  3. Đào tạo nâng cao năng lực giảng dạy lý luận văn học cho giáo viên: Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu về lý luận văn học và mỹ học, giúp giáo viên có phương pháp giảng dạy hiệu quả, giải thích chính xác các khái niệm cho học sinh. Thời gian thực hiện liên tục hàng năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học.

  4. Phát triển tài liệu tham khảo và phương tiện hỗ trợ học tập: Xây dựng các tài liệu bổ trợ, bài giảng điện tử, video minh họa các khái niệm lý luận và mỹ học, tạo điều kiện cho học sinh tiếp cận kiến thức đa dạng và sinh động. Thời gian thực hiện 1-2 năm, chủ thể là các nhà xuất bản và trung tâm giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên dạy Ngữ văn phổ thông: Nghiên cứu giúp hiểu rõ hơn về hệ thống khái niệm lý luận văn học và mỹ học, từ đó nâng cao chất lượng giảng dạy và khả năng truyền đạt kiến thức cho học sinh.

  2. Sinh viên ngành Văn học và Sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá để nắm vững các khái niệm lý luận văn học cơ bản và mỹ học, phục vụ cho việc học tập và nghiên cứu chuyên sâu.

  3. Nhà biên soạn sách giáo khoa và tài liệu giảng dạy: Cung cấp cơ sở dữ liệu và phân tích chi tiết giúp cải tiến nội dung sách giáo khoa, đảm bảo tính khoa học và phù hợp với thực tiễn giáo dục.

  4. Các nhà nghiên cứu lý luận văn học và mỹ học: Tham khảo để hiểu rõ hơn về thực trạng sử dụng các khái niệm trong giáo dục phổ thông, từ đó đề xuất các hướng nghiên cứu mới và phát triển lý luận văn học Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần khảo sát các khái niệm lý luận văn học trong sách giáo khoa?
    Khảo sát giúp nhận diện các thuật ngữ được sử dụng phổ biến, phát hiện những khái niệm lạc hậu hoặc chưa chính xác, từ đó đề xuất cải tiến nội dung giảng dạy phù hợp với xu hướng phát triển của lý luận văn học hiện đại.

  2. Khái niệm mỹ học có vai trò như thế nào trong giáo dục phổ thông?
    Mỹ học giúp học sinh phát triển năng lực cảm thụ cái đẹp, nâng cao khả năng tư duy phê bình và thẩm mỹ, góp phần hình thành nhân cách và giá trị sống tích cực.

  3. Làm thế nào để giáo viên có thể giải thích các khái niệm phức tạp cho học sinh?
    Giáo viên nên sử dụng phương pháp giảng dạy sinh động, kết hợp ví dụ thực tế, minh họa bằng hình ảnh, video và liên hệ với trải nghiệm của học sinh để tăng tính hấp dẫn và dễ hiểu.

  4. Có những khái niệm nào trong sách giáo khoa hiện nay được xem là lạc hậu?
    Một số khái niệm như "môn nghệ thuật", "thể loại nghệ thuật", "truyện vừa" được sử dụng không chính xác, cần được chỉnh sửa để tránh gây hiểu nhầm cho học sinh.

  5. Làm sao để nâng cao hiệu quả tiếp nhận lý luận văn học của học sinh?
    Cần đổi mới phương pháp giảng dạy, tăng cường nội dung mỹ học, sử dụng đa dạng phương tiện hỗ trợ học tập và tổ chức các hoạt động thực hành, thảo luận để học sinh chủ động tiếp thu kiến thức.

Kết luận

  • Luận văn đã thống kê và phân loại hơn 200 khái niệm lý luận văn học và mỹ học trong sách giáo khoa phổ thông trung học, với tần suất xuất hiện đa dạng.
  • Phát hiện sự thiếu hụt các khái niệm mỹ học và tồn tại các thuật ngữ lạc hậu, ảnh hưởng đến hiệu quả giảng dạy và học tập.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm cập nhật thuật ngữ, tăng cường nội dung mỹ học, đào tạo giáo viên và phát triển tài liệu hỗ trợ.
  • Nghiên cứu góp phần nâng cao chất lượng giáo dục lý luận văn học, hỗ trợ phát triển năng lực cảm thụ thẩm mỹ cho học sinh phổ thông.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các đề xuất cải tiến, tổ chức bồi dưỡng giáo viên và theo dõi đánh giá hiệu quả trong thực tiễn giảng dạy.

Hãy tiếp tục nghiên cứu và áp dụng các giải pháp đổi mới để góp phần phát triển nền lý luận văn học Việt Nam trong giáo dục phổ thông!