Khảo Sát Chủ Ngữ Tiếng Việt Dưới Góc Nhìn Của Lý Thuyết Điển Mẫu

Lý thuyết điển mẫu Rosch cho rằng các phạm trù không có ranh giới rõ ràng. Các thành viên trong một phạm trù có mức độ điển hình khác nhau. Một số thành viên là điển mẫu, đại diện tốt nhất cho phạm trù, trong khi những thành viên khác nằm ở vùng biên. Điển mẫu trong ngôn ngữ học giúp giải thích những hiện tượng cú pháp phức tạp, đặc biệt khi ranh giới giữa các thành phần câu không rõ ràng. Việc áp dụng lý thuyết này vào chủ ngữ tiếng Việt sẽ mở ra một hướng tiếp cận mới, giúp chúng ta hiểu rõ hơn về bản chất và chức năng của thành phần này trong câu.

Tiếng Việt là một ngôn ngữ đơn lập điển hình với câu hỏi mà cho đến nay các nhà ngữ pháp vẫn chưa thống nhất được câu trả lời: “tiếng Việt là ngôn ngữ thiên về chủ ngữ hay thiên về chủ đề”? Việc áp dụng lý thuyết điển mẫu vào việc xem xét chủ ngữ trong tiếng Việt, chúng tôi muốn bắt đầu chỉ ra các cơ sở xác lập một điển mẫu chủ ngữ, bao gồm các tiêu chí chung để từ đó xem xét các thành phần có thể đóng vai trò làm chủ ngữ trong câu. Nếu thành phần nào đáp ứng được các tiêu chí như vậy, thì thành phần đó sẽ được xem là chủ ngữ điển mẫu.

Các trường phái ngôn ngữ học khác nhau có những quan điểm khác nhau về chức năng của chủ ngữ. Một số trường phái tập trung vào vai trò cú pháp của chủ ngữ, trong khi những trường phái khác nhấn mạnh vai trò ngữ nghĩa hoặc ngữ dụng. Chính sự khác biệt này đã dẫn đến những tranh cãi về việc xác định chủ ngữ trong tiếng Việt, đặc biệt là khi áp dụng các lý thuyết ngôn ngữ học từ các ngôn ngữ khác.

Nhiều tiêu chí đã được đưa ra để nhận diện thành phần quan trọng này của câu, cả các tiêu chí hình thức và ngữ nghĩa. Song, như lịch sử nghiên cứu cú pháp tiếng Việt cho thấy, đây là một việc làm hết sức khó khăn bởi hiện thực nhiều chiều kích của câu bao giờ cũng phức tạp hơn rất nhiều so với những lập thức lí thuyết ban đầu, có lẽ bởi vậy mà đến hiện nay vẫn chưa có một mô hình, một cách giải quyết nào thỏa đáng được đưa ra.

Giả thuyết “tiếng Việt không có chủ ngữ” là một quan điểm cực đoan, nhưng nó đặt ra một câu hỏi quan trọng về bản chất của cấu trúc câu tiếng Việt. Liệu cấu trúc chủ-vị có phải là cách duy nhất để mô tả câu tiếng Việt? Các nhà ngôn ngữ học theo trường phái này cho rằng tiếng Việt thiên về chủ đề hơn là chủ ngữ, và các thành phần trong câu được sắp xếp theo một trật tự khác so với các ngôn ngữ có chủ ngữ rõ ràng.

Tiêu chí ngữ pháp bao gồm vị trí của chủ ngữ trong câu (thường đứng trước động từ chính), hình thức biểu đạt (danh từ, cụm danh từ, đại từ), và khả năng kết hợp với các thành phần khác trong câu. Những thành phần câu nào thường xuyên xuất hiện ở vị trí chủ ngữ và có hình thức biểu đạt rõ ràng sẽ được coi là gần với điển mẫu chủ ngữ hơn.

Tiêu chí ngữ nghĩa tập trung vào vai trò và ý nghĩa của chủ ngữ trong câu. Chủ ngữ có thể là tác thể, chịu thể, người trải nghiệm, hoặc chủ sở hữu. Những chủ ngữ có vai trò tích cực và ý nghĩa rõ ràng trong câu sẽ được đánh giá cao hơn về mức độ điển hình.

Tiêu chí ngữ dụng xem xét vai trò của chủ ngữ trong việc truyền đạt thông tin. Chủ ngữ thường mang thông tin đã biết (thông tin cũ), trong khi vị ngữ thường mang thông tin mới. Một chủ ngữ điển mẫu thường liên kết với thông tin đã được đề cập trước đó trong cuộc hội thoại hoặc văn bản.

Trong các câu có hệ từ “là”, chủ ngữ điển mẫu thường là một danh từ hoặc cụm danh từ xác định, biểu thị một đối tượng hoặc khái niệm cụ thể. Ví dụ: "Học sinh là tương lai của đất nước". Trong câu này, "Học sinh" là một chủ ngữ điển mẫu vì nó đáp ứng đầy đủ các tiêu chí về ngữ pháp, ngữ nghĩa và ngữ dụng.

Trong các câu có trật tự SV(O) thông thường (Chủ ngữ - Động từ - Tân ngữ), chủ ngữ điển mẫu thường là tác thể hoặc hành thể. Ví dụ: "Người nông dân cày ruộng". Trong câu này, "Người nông dân" là tác thể thực hiện hành động "cày ruộng".

Trong một số trường hợp, chủ ngữ có thể được cấu tạo bởi động từ hoặc tính từ. Ví dụ: "Ăn uống điều độ rất quan trọng". Trong câu này, "Ăn uống điều độ" là chủ ngữ, nhưng nó không phải là một danh từ hoặc cụm danh từ. Những trường hợp này thường mang ý nghĩa khái quát hoặc trừu tượng.

Chủ ngữ đảo trí là hiện tượng chủ ngữ xuất hiện sau vị ngữ. Ví dụ: "Ngoài vườn có một cây hoa". Trong câu này, "một cây hoa" là chủ ngữ, nhưng nó đứng sau động từ "có". Hiện tượng này thường được sử dụng để nhấn mạnh sự tồn tại của một đối tượng hoặc để giới thiệu thông tin mới.

Chủ ngữ zero là trường hợp chủ ngữ bị lược bỏ trong câu, nhưng người nghe hoặc người đọc vẫn có thể hiểu được chủ ngữ đó là gì dựa vào ngữ cảnh. Ví dụ: "Hôm qua đi xem phim". Trong câu này, chủ ngữ "tôi" bị lược bỏ. Những trường hợp này thường xuất hiện trong văn nói hoặc trong các văn bản không trang trọng.

Luận án sẽ tiến hành nghiên cứu điển mẫu áp dụng cho chủ ngữ ở mức độ cụ thể nhất có thể, nhằm tránh những khó khăn lâu nay trong việc xác định và phân loại. Việc chỉ ra các ngoại lệ và các chủ ngữ không điển mẫu chắc chắn sẽ giúp tránh được cái nhìn phiến diện trong nghiên cứu, mà vẫn không làm mất tính thống nhất của các thành phần vốn chỉ khác nhau về mức độ .

Về mặt thực tiễn, kết quả nghiên cứu của luận án sẽ có thể ứng dụng trong việc biên soạn sách giáo khoa tiếng Việt, sách dạy tiếng Việt cho người nước ngoài và các sách giảng dạy ngữ văn. Luận án sẽ góp phần vào việc tìm một hướng đi mới cho việc giải quyết một vấn đề của cú pháp tiếng Việt nói riêng và cú pháp nói chung.