Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc nâng cao năng lực tự đọc – hiểu văn bản văn học cho học sinh trung học cơ sở trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo báo cáo của ngành giáo dục, tỷ lệ học sinh có khả năng đọc hiểu sâu sắc các văn bản văn học hiện nay chỉ đạt khoảng 60%, gây ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng học tập môn Ngữ văn. Vấn đề này đặt ra thách thức lớn đối với giáo viên và nhà quản lý giáo dục trong việc thiết kế hệ thống bài tập nhằm phát triển năng lực tự đọc – hiểu cho học sinh. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là xây dựng hệ thống bài tập nhằm hình thành và phát triển năng lực tự đọc – hiểu văn bản thơ trữ tình cho học sinh lớp 7 trung học cơ sở, qua đó góp phần nâng cao hiệu quả dạy học Ngữ văn. Nghiên cứu được thực hiện trong phạm vi các trường trung học cơ sở tại một số địa phương, trong giai đoạn năm học 2023-2024. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp công cụ đánh giá và phát triển năng lực đọc hiểu văn bản thơ trữ tình, góp phần nâng cao điểm số kiểm tra đọc hiểu của học sinh lên ít nhất 15% so với hiện trạng, đồng thời hỗ trợ giáo viên đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết năng lực đọc hiểu và mô hình phát triển năng lực tự học. Lý thuyết năng lực đọc hiểu nhấn mạnh đến khả năng nhận diện, phân tích, tổng hợp và đánh giá nội dung văn bản, đặc biệt là văn bản thơ trữ tình với các yếu tố ngôn ngữ và hình ảnh đặc thù. Mô hình phát triển năng lực tự học tập trung vào việc hình thành thái độ chủ động, kỹ năng tự tìm hiểu và vận dụng kiến thức của học sinh. Ba khái niệm trọng tâm được nghiên cứu gồm: năng lực tự đọc – hiểu, văn bản thơ trữ tình, và hệ thống bài tập phát triển năng lực. Năng lực tự đọc – hiểu được định nghĩa là khả năng nhận biết, phân tích và phản hồi có hiệu quả các nội dung văn bản thơ trữ tình, thể hiện qua việc học sinh có thể tự giải mã và sáng tạo ý nghĩa từ văn bản. Văn bản thơ trữ tình được xem là loại hình văn học có tính biểu cảm cao, đòi hỏi kỹ năng đọc sâu sắc và cảm thụ tinh tế. Hệ thống bài tập được thiết kế nhằm phát triển đồng thời các kỹ năng nhận diện, phân tích, tổng hợp và sáng tạo trong quá trình đọc hiểu.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính của nghiên cứu bao gồm kết quả khảo sát năng lực đọc hiểu của học sinh lớp 7 tại các trường trung học cơ sở, tài liệu giáo dục và các bài tập mẫu hiện hành. Cỡ mẫu khảo sát là khoảng 200 học sinh, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên phân tầng nhằm đảm bảo tính đại diện cho các nhóm học sinh ở nhiều địa phương khác nhau. Phương pháp phân tích dữ liệu sử dụng kết hợp phân tích định tính và định lượng: phân tích nội dung các bài tập hiện có, thống kê điểm số kiểm tra đọc hiểu, so sánh tỷ lệ học sinh đạt chuẩn năng lực trước và sau khi áp dụng hệ thống bài tập mới. Quá trình nghiên cứu được thực hiện trong vòng 9 tháng, bao gồm các giai đoạn khảo sát, thiết kế bài tập, thử nghiệm và đánh giá hiệu quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng năng lực đọc hiểu văn bản thơ trữ tình của học sinh lớp 7 còn hạn chế: Kết quả khảo sát cho thấy chỉ khoảng 58% học sinh đạt điểm trung bình trở lên trong các bài kiểm tra đọc hiểu văn bản thơ trữ tình, trong đó có 22% học sinh điểm dưới trung bình, phản ánh sự yếu kém trong kỹ năng phân tích và cảm thụ văn bản.

  2. Hệ thống bài tập hiện hành chưa phát huy hiệu quả phát triển năng lực tự đọc – hiểu: Qua phân tích nội dung, hơn 70% bài tập chỉ tập trung vào việc ghi nhớ và trả lời câu hỏi đơn giản, thiếu các bài tập mang tính sáng tạo và phân tích sâu sắc, dẫn đến học sinh dễ bị thụ động, thiếu chủ động trong học tập.

  3. Hệ thống bài tập được xây dựng theo hướng phát triển năng lực tự đọc – hiểu giúp nâng cao điểm số kiểm tra: Sau khi áp dụng hệ thống bài tập mới trong một học kỳ, điểm trung bình kiểm tra đọc hiểu của học sinh tăng từ 58% lên 73%, tương đương mức tăng 15%, đồng thời tỷ lệ học sinh đạt điểm khá giỏi tăng từ 25% lên 40%.

  4. Học sinh thể hiện sự thay đổi tích cực về thái độ và kỹ năng đọc hiểu: Qua phỏng vấn và quan sát, hơn 80% học sinh cho biết cảm thấy hứng thú hơn với môn Ngữ văn, tự tin hơn khi đọc và phân tích các bài thơ trữ tình, đồng thời có khả năng tự tìm hiểu và sáng tạo ý nghĩa văn bản tốt hơn.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của hiện trạng năng lực đọc hiểu thấp được lý giải do hệ thống bài tập truyền thống chủ yếu tập trung vào việc ghi nhớ kiến thức, thiếu các hoạt động phát triển tư duy phản biện và sáng tạo. Kết quả nghiên cứu phù hợp với các báo cáo của ngành giáo dục về việc cần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực. Việc xây dựng hệ thống bài tập mới dựa trên lý thuyết năng lực đọc hiểu và mô hình phát triển năng lực tự học đã tạo điều kiện cho học sinh phát triển toàn diện hơn. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm số kiểm tra trước và sau khi áp dụng hệ thống bài tập, cũng như bảng thống kê tỷ lệ học sinh đạt các mức điểm khác nhau. Kết quả này có ý nghĩa quan trọng trong việc định hướng đổi mới chương trình và phương pháp dạy học Ngữ văn ở cấp trung học cơ sở.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và áp dụng rộng rãi hệ thống bài tập phát triển năng lực tự đọc – hiểu: Các trường trung học cơ sở cần triển khai hệ thống bài tập được thiết kế theo hướng phát triển năng lực tự đọc – hiểu văn bản thơ trữ tình, nhằm nâng cao điểm số kiểm tra đọc hiểu ít nhất 15% trong vòng một học kỳ. Chủ thể thực hiện là giáo viên Ngữ văn phối hợp với ban giám hiệu nhà trường.

  2. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực chuyên môn cho giáo viên: Đào tạo giáo viên về phương pháp thiết kế và sử dụng bài tập phát triển năng lực đọc hiểu, giúp giáo viên chủ động đổi mới phương pháp dạy học. Thời gian tập huấn nên được tổ chức định kỳ hàng năm, do phòng giáo dục và đào tạo địa phương phối hợp với các trung tâm bồi dưỡng chuyên môn thực hiện.

  3. Phát triển tài liệu hướng dẫn và mẫu bài tập đa dạng: Biên soạn tài liệu hướng dẫn chi tiết và các mẫu bài tập phong phú, phù hợp với đặc điểm học sinh lớp 7, giúp giáo viên dễ dàng áp dụng và học sinh hứng thú học tập. Chủ thể thực hiện là các nhà xuất bản giáo dục và các chuyên gia Ngữ văn.

  4. Xây dựng hệ thống đánh giá năng lực đọc hiểu toàn diện: Thiết kế các công cụ đánh giá không chỉ dựa trên điểm số kiểm tra mà còn đánh giá thái độ, kỹ năng tự học và sáng tạo của học sinh trong quá trình đọc hiểu. Thời gian triển khai trong vòng 1-2 năm, do sở giáo dục và đào tạo chủ trì phối hợp với các trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn trung học cơ sở: Nghiên cứu cung cấp hệ thống bài tập và phương pháp giảng dạy mới giúp nâng cao hiệu quả dạy học, hỗ trợ giáo viên đổi mới phương pháp và phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Các cán bộ quản lý có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, chương trình đào tạo và bồi dưỡng giáo viên, đồng thời triển khai các giải pháp nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn.

  3. Chuyên gia nghiên cứu giáo dục: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn về phát triển năng lực đọc hiểu văn bản thơ trữ tình, góp phần mở rộng nghiên cứu trong lĩnh vực phương pháp dạy học Ngữ văn.

  4. Sinh viên, học viên cao học ngành Sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc nghiên cứu, học tập và phát triển các đề tài liên quan đến đổi mới phương pháp dạy học và phát triển năng lực học sinh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hệ thống bài tập phát triển năng lực tự đọc – hiểu gồm những loại bài tập nào?
    Hệ thống bao gồm bài tập nhận diện, phân tích, tổng hợp và sáng tạo nội dung văn bản thơ trữ tình, như trả lời câu hỏi mở, viết đoạn văn cảm nhận, phân tích hình ảnh nghệ thuật, và sáng tác thơ ngắn. Ví dụ, học sinh được yêu cầu phân tích biểu tượng trong bài thơ và liên hệ với cảm xúc cá nhân.

  2. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của hệ thống bài tập mới?
    Hiệu quả được đánh giá qua điểm số kiểm tra đọc hiểu trước và sau khi áp dụng bài tập, tỷ lệ học sinh đạt chuẩn năng lực, cũng như khảo sát thái độ và phản hồi của học sinh. Ví dụ, điểm trung bình kiểm tra tăng 15% sau một học kỳ áp dụng hệ thống bài tập.

  3. Phương pháp chọn mẫu khảo sát trong nghiên cứu là gì?
    Nghiên cứu sử dụng phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên phân tầng, đảm bảo đại diện cho học sinh ở nhiều trường và địa phương khác nhau, với cỡ mẫu khoảng 200 học sinh lớp 7.

  4. Tại sao cần tập huấn giáo viên khi áp dụng hệ thống bài tập mới?
    Tập huấn giúp giáo viên nắm vững lý thuyết, kỹ năng thiết kế và sử dụng bài tập phát triển năng lực, từ đó đổi mới phương pháp dạy học hiệu quả hơn, tạo điều kiện cho học sinh phát triển toàn diện.

  5. Hệ thống bài tập có phù hợp với các cấp học khác không?
    Hệ thống được thiết kế đặc thù cho học sinh lớp 7 với văn bản thơ trữ tình, tuy nhiên nguyên tắc và phương pháp có thể điều chỉnh để áp dụng cho các cấp học khác, tùy theo đặc điểm và yêu cầu của từng cấp.

Kết luận

  • Năng lực tự đọc – hiểu văn bản thơ trữ tình của học sinh lớp 7 hiện còn nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến chất lượng học tập môn Ngữ văn.
  • Hệ thống bài tập truyền thống chưa đáp ứng yêu cầu phát triển năng lực tự đọc – hiểu, cần đổi mới theo hướng phát triển kỹ năng và thái độ học tập.
  • Hệ thống bài tập được xây dựng trong nghiên cứu đã giúp nâng cao điểm số kiểm tra đọc hiểu lên khoảng 15%, đồng thời cải thiện thái độ và kỹ năng đọc hiểu của học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể gồm xây dựng bài tập, tập huấn giáo viên, phát triển tài liệu và hệ thống đánh giá năng lực toàn diện.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi mới cho việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn trung học cơ sở, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Tiếp theo, cần triển khai áp dụng hệ thống bài tập rộng rãi, đồng thời tổ chức các đợt tập huấn và đánh giá định kỳ để đảm bảo hiệu quả bền vững. Các nhà quản lý và giáo viên được khuyến khích tham khảo và áp dụng kết quả nghiên cứu nhằm nâng cao năng lực đọc hiểu cho học sinh.