Tổng quan nghiên cứu

Vịnh Hạ Long, một di sản thiên nhiên thế giới với diện tích khoảng 434 km² và hơn 775 đảo đá vôi, là nơi cư trú của cộng đồng dân chài lâu đời với nền văn hóa đặc sắc gắn liền với thiên nhiên biển đảo. Ca dao, dân ca làng chài Vịnh Hạ Long phản ánh sinh động mối quan hệ giữa con người và môi trường sinh thái trong đời sống lao động, văn hóa và tâm linh của ngư dân. Với hơn 720 bài ca dao, dân ca được sưu tầm và phân tích, nghiên cứu này nhằm khám phá sâu sắc mối liên hệ giữa văn học dân gian và môi trường sinh thái dưới góc nhìn phê bình sinh thái, một hướng nghiên cứu mới mẻ tại Việt Nam.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc hệ thống hóa các tư liệu ca dao, dân ca vùng biển Hạ Long, phân tích đặc điểm nội dung và nghệ thuật lời ca dưới ánh sáng lý thuyết phê bình sinh thái, nhằm làm rõ vai trò của văn học dân gian trong việc phản ánh và thức tỉnh ý thức bảo vệ môi trường. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong các bài ca dao, dân ca được sưu tầm từ hai nguồn chính gồm 220 bài của vùng biển Quảng Ninh và 500 bài của dân chài Vịnh Hạ Long, tập trung vào không gian làng chài nổi trên vịnh.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân gian đặc sắc của vùng biển Hạ Long, đồng thời góp phần nâng cao nhận thức về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên trong bối cảnh khủng hoảng môi trường toàn cầu. Qua đó, đề tài cũng mở ra hướng nghiên cứu mới cho văn học dân gian Việt Nam dưới góc độ phê bình sinh thái, góp phần làm phong phú kho tàng nghiên cứu văn hóa và văn học dân gian.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết phê bình sinh thái, một khuynh hướng nghiên cứu văn học ra đời từ cuối thế kỷ XX, tập trung phân tích mối quan hệ giữa văn học và môi trường tự nhiên, văn hóa, xã hội. Lý thuyết này được phát triển từ sinh thái học và được Karen Thornber cùng các học giả phương Tây như Laurence Coupe, Lawrence Buell, Greg Garrard đóng góp hệ thống hóa. Phê bình sinh thái không chỉ xem xét biểu đạt về thiên nhiên mà còn nhấn mạnh đến công bằng môi trường và trách nhiệm xã hội trong bối cảnh toàn cầu hóa.

Bên cạnh đó, nghiên cứu vận dụng thi pháp học để phân tích các yếu tố nghệ thuật trong ca dao, dân ca như nhân vật, biểu tượng, ngôn ngữ nghệ thuật, không gian và thời gian nghệ thuật. Phương pháp liên ngành được áp dụng nhằm kết hợp kiến thức dân tộc học, lịch sử, địa lý để giải thích các đặc điểm văn hóa sinh thái của cộng đồng dân chài Vịnh Hạ Long.

Ba khái niệm chính được sử dụng gồm:

  • Phê bình sinh thái: phân tích mối quan hệ giữa văn học và môi trường tự nhiên, văn hóa, xã hội.
  • Ca dao, dân ca: thể loại văn học dân gian trữ tình, phản ánh đời sống tinh thần và xã hội của cộng đồng.
  • Văn hóa sinh thái: sự tương tác giữa con người và môi trường tự nhiên trong đời sống văn hóa, tập quán, tín ngưỡng.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính gồm 720 bài ca dao, dân ca được sưu tầm từ hai công trình tiêu biểu: 220 bài của vùng biển Quảng Ninh (2007) và 500 bài của dân chài Vịnh Hạ Long (2016). Ngoài ra, dữ liệu được bổ sung từ các khảo sát thực địa tại các làng chài nổi trên Vịnh Hạ Long.

Phương pháp phân tích bao gồm:

  • Phương pháp thống kê: tổng hợp, phân loại và thống kê số lượng bài ca theo chủ đề, thể loại nhằm làm rõ đặc điểm nội dung và nghệ thuật.
  • Phương pháp phê bình sinh thái: soi chiếu các bài ca dưới góc độ mối quan hệ giữa con người và môi trường sinh thái, nhận diện các dấu ấn sinh thái trong nội dung và hình thức nghệ thuật.
  • Phương pháp thi pháp học: phân tích các yếu tố nghệ thuật như biểu tượng, ngôn ngữ, không gian, thời gian trong ca dao, dân ca.
  • Phương pháp liên ngành: kết hợp kiến thức dân tộc học, lịch sử, địa lý để giải thích các hiện tượng văn hóa sinh thái đặc thù của cộng đồng dân chài.

Quá trình nghiên cứu kéo dài trong khoảng thời gian từ năm 2020 đến 2022, với cỡ mẫu 720 bài ca dao, dân ca được chọn lọc kỹ lưỡng nhằm đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy cho phân tích.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Bức tranh sinh thái tự nhiên đa dạng và phong phú trong ca dao, dân ca
    Ca dao, dân ca phản ánh sinh động cảnh quan thiên nhiên Vịnh Hạ Long với hàng nghìn đảo đá, hang động, rừng ngập mặn và hệ sinh thái biển đa dạng. Ví dụ, các bài ca mô tả các địa danh như Núi Bài Thơ, hang Đầu Gỗ, đảo Ti Tốp, cùng các loài cá đặc trưng như cá bơn, cá nhệch, cá Ông (cá voi). Khoảng 37 loài chim và hơn 1.000 loài thực vật đặc hữu được nhắc đến trong các bài ca, thể hiện sự gắn bó mật thiết giữa con người và thiên nhiên.

  2. Môi trường sinh thái văn hóa xã hội được phản ánh qua các phong tục, tín ngưỡng và đời sống cộng đồng
    Ca dao, dân ca ghi lại các nghi lễ cưới hỏi, lễ cúng tổ tiên, thờ thủy thần, lễ ra binh, lễ mùa… với các hình thức hát đám cưới, hát giao duyên, hát đối đáp đặc sắc. Ví dụ, tục hát đám cưới trên thuyền với các bước hát dậy gánh, hát ngõ khách, hát ngõ cheo diễn ra trong không gian biển cả. Các bài ca cũng phản ánh mối quan hệ gia tộc, sự gắn bó cộng đồng và cách ứng xử với thiên nhiên trong đời sống ngư dân.

  3. Ca dao, dân ca thể hiện mối quan hệ hài hòa và sinh tồn giữa con người với môi trường sinh thái
    Ngư dân Vịnh Hạ Long thể hiện sự hòa mình với thiên nhiên, biết ứng xử theo truyền thống dân gian nhằm bảo vệ môi trường và duy trì nguồn lợi thủy sản. Các bài ca phản ánh ý thức sinh thái như việc chọn ngày giờ tốt để hạ thủy thuyền, cúng thần biển cầu bình an, và các quan niệm về thiên nhiên như nguồn gốc sự sống, nhịp sống tự nhiên, bí ẩn của thiên nhiên.

  4. Nghệ thuật ca dao, dân ca gắn liền với môi trường sinh thái tạo nên bản sắc độc đáo
    Thể thơ lục bát, thể hỗn hợp, hệ thống ngôn ngữ giàu biểu tượng, không gian và thời gian nghệ thuật trong ca dao, dân ca Vịnh Hạ Long đều phản ánh đặc điểm sinh thái vùng biển. Ví dụ, các bài hát giao duyên, hát đối đáp có tiết tấu chậm rãi, tha thiết, phù hợp với không gian biển yên ả, tạo nên sự hòa quyện giữa nghệ thuật và môi trường.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện cho thấy ca dao, dân ca làng chài Vịnh Hạ Long không chỉ là sản phẩm văn hóa mà còn là diễn ngôn sinh thái, phản ánh mối quan hệ đa chiều giữa con người và thiên nhiên. Sự phong phú về nội dung và nghệ thuật trong các bài ca thể hiện sự gắn bó mật thiết của cộng đồng dân chài với môi trường sống biển đảo, đồng thời phản ánh ý thức bảo vệ và ứng xử sinh thái truyền thống.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, đề tài đã mở rộng góc nhìn từ văn hóa sang phê bình sinh thái, làm rõ vai trò của ca dao, dân ca trong việc thức tỉnh ý thức sinh thái và bảo vệ môi trường. Các biểu đồ có thể minh họa tỷ lệ các chủ đề ca dao liên quan đến thiên nhiên, tín ngưỡng và đời sống xã hội, cũng như phân bố thể loại ca dao theo đặc điểm sinh thái.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc khẳng định giá trị văn học dân gian như một nguồn tư liệu quý giá cho nghiên cứu sinh thái học văn hóa, đồng thời góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa đặc sắc của cộng đồng dân chài Vịnh Hạ Long trong bối cảnh phát triển kinh tế và đô thị hóa.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác sưu tầm, bảo tồn và phát huy ca dao, dân ca làng chài Vịnh Hạ Long
    Cần tổ chức các chương trình thu thập, ghi âm, ghi hình các bài ca dao, dân ca với sự tham gia của cộng đồng dân chài, nhằm bảo tồn kho tàng văn hóa phi vật thể quý giá. Thời gian thực hiện trong 2-3 năm, do các cơ quan văn hóa địa phương phối hợp với các viện nghiên cứu thực hiện.

  2. Đưa ca dao, dân ca vào chương trình giáo dục và du lịch văn hóa
    Xây dựng các nội dung giảng dạy về ca dao, dân ca Vịnh Hạ Long trong trường học và phát triển các tour du lịch văn hóa sinh thái nhằm giới thiệu giá trị văn hóa và môi trường của vùng biển. Mục tiêu nâng cao nhận thức cộng đồng và du khách về bảo vệ môi trường. Thời gian triển khai 1-2 năm, do Sở Giáo dục và Sở Du lịch chủ trì.

  3. Phát triển nghiên cứu liên ngành về văn hóa sinh thái vùng biển
    Khuyến khích các đề tài nghiên cứu kết hợp văn học, dân tộc học, sinh thái học để tiếp tục khai thác giá trị văn hóa sinh thái của ca dao, dân ca và cộng đồng dân chài. Tạo điều kiện tài trợ nghiên cứu trong 3-5 năm, do các trường đại học và viện nghiên cứu đảm nhận.

  4. Xây dựng chính sách hỗ trợ cộng đồng dân chài trong bảo vệ môi trường và phát triển bền vững
    Đề xuất các chính sách hỗ trợ kỹ thuật, tài chính cho ngư dân áp dụng các phương pháp khai thác thủy sản bền vững, bảo vệ hệ sinh thái biển, đồng thời duy trì và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống. Thời gian thực hiện dài hạn, phối hợp giữa chính quyền địa phương và các tổ chức môi trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn học dân gian và phê bình sinh thái
    Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu phong phú để nghiên cứu sâu hơn về mối quan hệ giữa văn học dân gian và môi trường sinh thái, đặc biệt trong bối cảnh văn hóa vùng biển.

  2. Giáo viên, giảng viên ngành Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam
    Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc giảng dạy ca dao, dân ca và các phương pháp phân tích văn học dưới góc nhìn sinh thái, giúp sinh viên hiểu sâu sắc hơn về văn hóa dân gian và môi trường.

  3. Cơ quan quản lý văn hóa và du lịch địa phương
    Thông tin trong luận văn hỗ trợ xây dựng các chương trình bảo tồn văn hóa phi vật thể, phát triển du lịch sinh thái gắn với giá trị văn hóa đặc trưng của cộng đồng dân chài Vịnh Hạ Long.

  4. Cộng đồng dân chài và các tổ chức bảo tồn môi trường
    Luận văn giúp nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa và môi trường, từ đó thúc đẩy các hoạt động bảo vệ môi trường biển và phát triển bền vững trong cộng đồng dân chài.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phê bình sinh thái là gì và tại sao lại áp dụng vào nghiên cứu ca dao, dân ca?
    Phê bình sinh thái là hướng nghiên cứu văn học phân tích mối quan hệ giữa văn học và môi trường tự nhiên, văn hóa, xã hội. Áp dụng vào ca dao, dân ca giúp làm rõ cách thức văn học dân gian phản ánh và ảnh hưởng đến ý thức bảo vệ môi trường trong cộng đồng.

  2. Ca dao, dân ca Vịnh Hạ Long có những đặc điểm sinh thái nào nổi bật?
    Nổi bật là sự phản ánh cảnh quan thiên nhiên đa dạng, hệ sinh thái biển phong phú, cùng các phong tục, tín ngưỡng gắn liền với môi trường biển như lễ cúng thủy thần, hát đám cưới trên thuyền, thể hiện mối quan hệ hài hòa giữa con người và thiên nhiên.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp thống kê, phê bình sinh thái, thi pháp học và liên ngành, kết hợp phân tích nội dung, nghệ thuật và bối cảnh văn hóa, lịch sử để đánh giá ca dao, dân ca dưới góc nhìn sinh thái.

  4. Ý nghĩa thực tiễn của nghiên cứu này là gì?
    Nghiên cứu góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân gian đặc sắc, nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ môi trường, đồng thời hỗ trợ phát triển du lịch sinh thái và giáo dục văn hóa địa phương.

  5. Làm thế nào để bảo tồn ca dao, dân ca trong bối cảnh hiện đại?
    Bảo tồn cần kết hợp sưu tầm, ghi chép, giáo dục truyền thống trong nhà trường, phát triển du lịch văn hóa, đồng thời hỗ trợ cộng đồng dân chài duy trì các phong tục, tập quán gắn với môi trường sinh thái bền vững.

Kết luận

  • Luận văn là công trình nghiên cứu đầu tiên áp dụng lý thuyết phê bình sinh thái vào ca dao, dân ca làng chài Vịnh Hạ Long, làm rõ mối quan hệ giữa văn học dân gian và môi trường sinh thái.
  • Phân tích 720 bài ca dao, dân ca cho thấy sự phản ánh đa dạng về thiên nhiên, văn hóa, xã hội và nghệ thuật đặc sắc của cộng đồng dân chài.
  • Nghiên cứu khẳng định vai trò của văn học dân gian trong việc thức tỉnh ý thức bảo vệ môi trường và phát triển bền vững.
  • Đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân gian, đồng thời phát triển giáo dục và du lịch sinh thái tại Vịnh Hạ Long.
  • Khuyến khích nghiên cứu liên ngành và chính sách hỗ trợ cộng đồng dân chài nhằm bảo vệ môi trường và phát triển văn hóa đặc trưng vùng biển.

Hành động tiếp theo: Các nhà nghiên cứu, cơ quan quản lý và cộng đồng dân chài cần phối hợp triển khai các chương trình bảo tồn và phát huy giá trị ca dao, dân ca gắn với bảo vệ môi trường sinh thái, góp phần phát triển bền vững Vịnh Hạ Long.