Tổng quan nghiên cứu

Ngân sách nhà nước (NSNN) là công cụ tài chính quan trọng để Nhà nước thực hiện chức năng và nhiệm vụ quản lý kinh tế - xã hội. Tại Việt Nam, ngân sách xã (NSX) là cấp ngân sách cơ sở, đóng vai trò thiết yếu trong việc đảm bảo hoạt động bình thường của chính quyền cấp xã và thực hiện các nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội. Huyện Thanh Sơn, tỉnh Phú Thọ, với 22 xã và 1 thị trấn, có diện tích tự nhiên khoảng 62.357,44 ha, là huyện vùng cao với nhiều khó khăn về kinh tế, hạ tầng và dân trí thấp. Giai đoạn 2016-2018, công tác quản lý chi NSX trên địa bàn huyện đã đạt được những kết quả nhất định nhưng vẫn còn nhiều hạn chế như dự toán chi chưa sát thực tế, chấp hành chi ngân sách chưa đúng quy định, chi đầu tư xây dựng cơ bản còn yếu kém.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào đánh giá thực trạng công tác quản lý chi NSX trên địa bàn huyện Thanh Sơn trong giai đoạn 2016-2018, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện công tác quản lý chi NSX phù hợp với điều kiện địa phương đến năm 2025. Nghiên cứu có phạm vi không gian tại huyện Thanh Sơn và phạm vi thời gian chủ yếu từ năm 2016 đến 2018, với số liệu sơ cấp khảo sát năm 2019. Ý nghĩa nghiên cứu nhằm nâng cao hiệu quả quản lý chi NSX, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, đồng thời cung cấp tài liệu tham khảo cho các cấp quản lý và nghiên cứu trong lĩnh vực ngân sách nhà nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý ngân sách nhà nước, trong đó có:

  • Lý thuyết ngân sách nhà nước: NSNN là quỹ tiền tệ tập trung của Nhà nước nhằm đáp ứng nhu cầu chi tiêu cho các chức năng quản lý và phát triển kinh tế - xã hội. NSNN được quản lý theo nguyên tắc niên hạn, đơn nhất và toàn diện, đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả.

  • Mô hình quản lý ngân sách theo kết quả đầu ra: Tập trung vào việc liên kết dự toán ngân sách với kết quả thực hiện các mục tiêu, giúp nâng cao trách nhiệm giải trình và hiệu quả sử dụng ngân sách.

  • Khái niệm ngân sách xã: NSX là cấp ngân sách hoàn chỉnh trong hệ thống NSNN, do UBND xã xây dựng và quản lý, phục vụ cho các chức năng của chính quyền cơ sở.

Các khái niệm chính bao gồm: dự toán ngân sách, chấp hành ngân sách, quyết toán ngân sách, chi thường xuyên, chi đầu tư phát triển, nguyên tắc quản lý ngân sách (đầy đủ, tiết kiệm, công khai), và các chức năng quản lý ngân sách của HĐND và UBND xã.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp thu thập số liệu thứ cấp và sơ cấp. Số liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo ngân sách, văn bản pháp luật, và tài liệu liên quan giai đoạn 2016-2018. Số liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát thực tế tại 3 xã, thị trấn tiêu biểu của huyện Thanh Sơn năm 2019 với cỡ mẫu 55 cán bộ quản lý ngân sách xã.

Phương pháp phân tích bao gồm phân tích định lượng số liệu thu chi ngân sách, so sánh tỷ lệ chi thường xuyên và chi đầu tư, đánh giá mức độ tuân thủ quy định pháp luật, đồng thời sử dụng phương pháp phân tích định tính để đánh giá nguyên nhân hạn chế và đề xuất giải pháp. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2016 đến 2019, trong đó khảo sát thực địa và xử lý số liệu diễn ra năm 2019.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Lập dự toán chi ngân sách xã: Công tác lập dự toán chi NSX trên địa bàn huyện Thanh Sơn cơ bản tuân thủ đúng trình tự theo Luật NSNN, dựa trên các chỉ thị, nghị quyết của cấp ủy và HĐND, đồng thời căn cứ vào tình hình kinh tế - xã hội địa phương. Tuy nhiên, dự toán lập gửi cơ quan tài chính thường chưa sát với thực tế, dự toán giao cho các xã chậm hơn quy định (chậm nhất ngày 31/12 năm trước). Tỷ lệ dự toán chi chưa sát thực tế chiếm khoảng 30-40% theo khảo sát.

  2. Chấp hành chi ngân sách: Quá trình thực hiện chi thường xuyên diễn ra trong khuôn khổ dự toán đầu năm, hạn chế điều chỉnh bổ sung trừ trường hợp chính sách mới. Các nội dung chi chủ yếu nằm trong tiêu chuẩn, định mức quy định. Tuy nhiên, chi cho quản lý hành chính thường vượt dự toán từ 10-15%, chi đầu tư xây dựng cơ bản còn yếu, kết thúc năm còn để lại kết dư ngân sách nhiều, gây lãng phí.

  3. Thanh tra, kiểm tra và kiểm soát chi: Công tác thanh tra, kiểm tra được huyện quan tâm, giúp phát hiện và kiến nghị xuất toán các trường hợp vi phạm nguyên tắc quản lý tài chính. Kho bạc Nhà nước kiểm soát chi ngân sách hiệu quả, phát hiện nhiều nội dung chi sai chế độ trước khi giải ngân. Tỷ lệ vi phạm quyết toán ngân sách xã trong giai đoạn 2016-2018 khoảng 5-7%.

  4. Hạn chế trong quản lý chi NSX: Ngoài các vấn đề về dự toán và chấp hành chi, còn tồn tại sai sót trong quản lý kế toán, công khai minh bạch ngân sách chưa đầy đủ, trình độ cán bộ quản lý còn hạn chế, tư tưởng bao cấp còn nặng nề, chưa phát huy được tính chủ động trong quản lý chi tiêu.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân các hạn chế trên xuất phát từ đặc điểm địa bàn vùng cao, dân cư phân tán, trình độ cán bộ quản lý chưa đồng đều, cùng với cơ chế phân cấp ngân sách còn nhiều bất cập. So sánh với kinh nghiệm quản lý ngân sách của các địa phương khác như Bình Xuyên (Vĩnh Phúc) và Quảng Ninh, Thanh Sơn còn thiếu sự chủ động trong lập dự toán và kiểm soát chi tiêu, chưa áp dụng hiệu quả các công cụ quản lý hiện đại như quản lý ngân sách theo kết quả đầu ra hay kế hoạch chi tiêu trung hạn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ chi vượt dự toán giữa các xã, bảng tổng hợp các vi phạm quyết toán ngân sách và biểu đồ tiến độ giao dự toán ngân sách hàng năm. Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nâng cao năng lực cán bộ, tăng cường công khai minh bạch và ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách xã.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường củng cố đội ngũ cán bộ quản lý ngân sách xã: Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ quản lý ngân sách cho cán bộ xã. Mục tiêu nâng tỷ lệ cán bộ đạt chuẩn nghiệp vụ lên trên 90% trước năm 2023. Chủ thể thực hiện: UBND huyện phối hợp với Sở Tài chính.

  2. Hoàn thiện công tác lập dự toán ngân sách xã: Xây dựng quy trình lập dự toán sát thực tế, đảm bảo giao dự toán đúng hạn (trước ngày 31/12 năm trước). Áp dụng phần mềm quản lý dự toán ngân sách để tăng tính chính xác và minh bạch. Thời gian thực hiện từ 2021-2023. Chủ thể: Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện và UBND các xã.

  3. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra và công khai minh bạch ngân sách: Thiết lập hệ thống kiểm tra định kỳ và đột xuất, công khai dự toán, quyết toán ngân sách trên các phương tiện truyền thông địa phương. Mục tiêu giảm tỷ lệ vi phạm quyết toán xuống dưới 3% vào năm 2025. Chủ thể: UBND huyện, Thanh tra Nhà nước huyện.

  4. Ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách xã: Triển khai phần mềm kế toán ngân sách xã, kết nối với Kho bạc Nhà nước để kiểm soát chi ngân sách hiệu quả, giảm sai sót và lãng phí. Thời gian thực hiện 2021-2025. Chủ thể: UBND huyện phối hợp Kho bạc Nhà nước.

  5. Cải thiện cơ chế phân cấp và điều hành chi ngân sách xã: Rà soát, điều chỉnh cơ chế phân cấp ngân sách phù hợp với điều kiện thực tế, tăng quyền tự chủ cho xã trong phạm vi dự toán được giao, đồng thời nâng cao trách nhiệm giải trình. Chủ thể: UBND tỉnh, Sở Tài chính.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý ngân sách cấp xã và huyện: Nghiên cứu giúp nâng cao năng lực lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách, áp dụng các giải pháp quản lý hiệu quả.

  2. Các nhà hoạch định chính sách tài chính công: Tham khảo để xây dựng chính sách phân cấp ngân sách phù hợp, cải thiện cơ chế quản lý ngân sách cấp xã.

  3. Giảng viên và sinh viên ngành kinh tế nông nghiệp, tài chính công: Tài liệu tham khảo thực tiễn về quản lý ngân sách nhà nước cấp xã trong điều kiện vùng cao, vùng khó khăn.

  4. Các tổ chức thanh tra, kiểm toán và giám sát ngân sách: Cung cấp cơ sở dữ liệu và phân tích để nâng cao hiệu quả công tác kiểm tra, giám sát chi ngân sách xã.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý chi ngân sách xã có vai trò gì trong phát triển kinh tế - xã hội địa phương?
    Quản lý chi ngân sách xã đảm bảo nguồn lực tài chính cho các hoạt động phát triển kinh tế, an sinh xã hội, quốc phòng an ninh tại địa phương. Ví dụ, chi cho giáo dục, y tế, xây dựng cơ sở hạ tầng giúp nâng cao đời sống người dân và thúc đẩy phát triển bền vững.

  2. Những khó khăn chính trong quản lý chi ngân sách xã tại huyện Thanh Sơn là gì?
    Khó khăn gồm dự toán chi chưa sát thực tế, chấp hành chi chưa đúng quy định, chi đầu tư xây dựng cơ bản yếu, trình độ cán bộ hạn chế và công khai minh bạch chưa đầy đủ. Điều này ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng ngân sách.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp thu thập số liệu thứ cấp từ báo cáo ngân sách và văn bản pháp luật, kết hợp khảo sát sơ cấp tại 3 xã với cỡ mẫu 55 cán bộ, phân tích định lượng và định tính để đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp.

  4. Giải pháp nào được đề xuất để nâng cao hiệu quả quản lý chi ngân sách xã?
    Các giải pháp gồm củng cố đội ngũ cán bộ, hoàn thiện lập dự toán, tăng cường thanh tra kiểm tra, ứng dụng công nghệ thông tin và cải thiện cơ chế phân cấp ngân sách. Mỗi giải pháp có mục tiêu cụ thể và timeline thực hiện đến năm 2025.

  5. Làm thế nào để đảm bảo công khai minh bạch trong quản lý chi ngân sách xã?
    Cần công khai dự toán, quyết toán ngân sách trên các phương tiện truyền thông địa phương, niêm yết tại trụ sở UBND xã, tổ chức các cuộc họp dân để giải trình và tiếp nhận ý kiến. Việc này giúp nâng cao trách nhiệm giải trình và sự giám sát của cộng đồng.

Kết luận

  • Công tác quản lý chi ngân sách xã tại huyện Thanh Sơn đã cơ bản tuân thủ quy định pháp luật nhưng còn nhiều hạn chế về dự toán, chấp hành và kiểm soát chi tiêu.
  • Việc thanh tra, kiểm tra và kiểm soát chi ngân sách đã phát huy hiệu quả, góp phần giảm sai sót và lãng phí ngân sách.
  • Hạn chế chủ yếu do trình độ cán bộ, cơ chế phân cấp chưa phù hợp và thiếu ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực cán bộ, hoàn thiện quy trình lập dự toán, tăng cường kiểm tra, minh bạch và ứng dụng công nghệ.
  • Nghiên cứu có thể làm cơ sở cho các bước tiếp theo trong cải cách quản lý ngân sách cấp xã, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại huyện Thanh Sơn và các địa phương tương tự.

Call-to-action: Các cơ quan quản lý và cán bộ liên quan cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, áp dụng các mô hình quản lý ngân sách hiện đại để nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách nhà nước cấp xã.