Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh, môn Đạo đức giữ vai trò then chốt trong việc hình thành ý thức và hành vi của học sinh tiểu học. Theo báo cáo khảo sát tại thành phố Hạ Long năm 2021, 100% giáo viên tiểu học nhận thức rõ các năng lực cần phát triển trong môn Đạo đức, tuy nhiên chỉ khoảng 36,67% giáo viên có thể xác định chính xác các hành vi biểu hiện năng lực điều chỉnh hành vi của học sinh. Điều này cho thấy một khoảng cách giữa nhận thức và thực hành trong giáo dục năng lực điều chỉnh hành vi. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng hệ thống bài tập trong môn Đạo đức để phát triển năng lực điều chỉnh hành vi cho học sinh tiểu học, góp phần nâng cao chất lượng dạy học và giáo dục phẩm chất cho học sinh. Nghiên cứu được thực hiện trong năm 2021 tại một số trường tiểu học trên địa bàn thành phố Hạ Long, với phạm vi tập trung vào việc thiết kế và thử nghiệm hệ thống bài tập phát triển năng lực điều chỉnh hành vi. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp công cụ sư phạm thiết thực, giúp giáo viên tổ chức các hoạt động học tập phát triển năng lực điều chỉnh hành vi, từ đó hình thành thói quen và hành vi đạo đức phù hợp cho học sinh trong môi trường học đường và xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết giáo dục đạo đức và phát triển năng lực học sinh, trong đó có:

  • Lý thuyết phát triển năng lực: Theo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể 2018, năng lực là thuộc tính cá nhân được hình thành và phát triển qua học tập, rèn luyện, cho phép thực hiện thành công các hoạt động cụ thể. Năng lực điều chỉnh hành vi được định nghĩa là khả năng nhận biết chuẩn mực hành vi, đánh giá và điều chỉnh hành vi phù hợp với đạo đức và pháp luật.

  • Lý thuyết tâm sinh lý học học sinh tiểu học: Học sinh tiểu học (6-10 tuổi) có đặc điểm nhận thức chủ yếu là tư duy trực quan hành động, trí nhớ trực quan chiếm ưu thế, tình cảm còn non nớt, dễ xúc động và chưa bền vững. Do đó, việc thiết kế bài tập cần phù hợp với đặc điểm này, chú trọng hoạt động thực hành, trải nghiệm để phát triển năng lực điều chỉnh hành vi.

  • Mô hình tổ chức dạy học phát triển năng lực: Tập trung vào việc tích hợp kiến thức, kỹ năng và thái độ qua các hoạt động học tập, trải nghiệm thực tiễn, sử dụng phương pháp dạy học tích cực như giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm, đóng vai, dự án.

Các khái niệm chính bao gồm: năng lực điều chỉnh hành vi, chuẩn mực hành vi đạo đức, phát triển phẩm chất chủ yếu (yêu nước, nhân ái, trung thực, trách nhiệm), và phương pháp dạy học phát triển năng lực.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp lý luận và thực tiễn:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu từ 60 giáo viên tiểu học tại các trường Đoàn Thị Điểm Hạ Long, Trần Hưng Đạo, Lê Hồng Phong thông qua phiếu khảo sát, quan sát giờ học, phỏng vấn sâu và trao đổi trực tiếp. Ngoài ra, sử dụng tài liệu nghiên cứu quốc tế và trong nước về giáo dục đạo đức và phát triển năng lực.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm thống kê để xử lý số liệu khảo sát, phân tích định lượng và định tính nhằm đánh giá nhận thức, quan điểm và thực trạng tổ chức dạy học phát triển năng lực điều chỉnh hành vi.

  • Timeline nghiên cứu: Tiến hành khảo sát và thu thập dữ liệu trong tháng 2 năm 2021; xây dựng hệ thống bài tập và thiết kế thử nghiệm trong các tháng tiếp theo; thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả trong năm 2021.

Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện tại các trường tiểu học tiêu biểu trên địa bàn thành phố Hạ Long, đảm bảo tính đại diện cho thực trạng giáo dục địa phương.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiểu biết của giáo viên về năng lực điều chỉnh hành vi: 100% giáo viên nắm rõ các năng lực cần phát triển trong môn Đạo đức, tuy nhiên chỉ 36,67% có thể xác định chính xác các hành vi biểu hiện năng lực điều chỉnh hành vi. Điều này cho thấy giáo viên còn hạn chế trong việc nhận diện và rèn luyện năng lực này cho học sinh.

  2. Phương diện tiếp cận tổ chức dạy học phát triển năng lực điều chỉnh hành vi: 100% giáo viên đồng thuận khai thác hình thức và đối tượng dạy học; 86,67% khai thác phương pháp dạy học; 75% khai thác nội dung dạy học. Điều này phản ánh sự chú trọng vào hình thức và đối tượng trong tổ chức dạy học, còn nội dung và phương pháp chưa được khai thác triệt để.

  3. Mức độ tổ chức dạy học phát triển năng lực điều chỉnh hành vi: 15% giáo viên tổ chức rất thường xuyên, 26,33% thường xuyên, còn lại tổ chức ít hoặc chưa hiệu quả. Môn Đạo đức được đánh giá là phù hợp nhất để phát triển năng lực điều chỉnh hành vi do nội dung gần gũi với đời sống học sinh.

  4. Hiệu quả thử nghiệm hệ thống bài tập: Sau khi áp dụng hệ thống bài tập được thiết kế, kết quả bài kiểm tra năng lực điều chỉnh hành vi của học sinh tăng trung bình khoảng 20% so với trước thử nghiệm, đồng thời học sinh thể hiện sự hứng thú và tích cực hơn trong các hoạt động học tập.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân hạn chế trong nhận thức và tổ chức dạy học phát triển năng lực điều chỉnh hành vi có thể do giáo viên chưa được đào tạo chuyên sâu về năng lực này, thiếu công cụ và bài tập phù hợp để rèn luyện cho học sinh. So sánh với các nghiên cứu giáo dục đạo đức ở Việt Nam và quốc tế, việc tích hợp bài tập thực hành, xử lý tình huống và hoạt động trải nghiệm được xem là phương pháp hiệu quả để phát triển năng lực điều chỉnh hành vi.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ giáo viên hiểu biết đúng về năng lực điều chỉnh hành vi, biểu đồ tròn về mức độ tổ chức dạy học, và biểu đồ đường so sánh kết quả kiểm tra trước và sau thử nghiệm. Bảng ma trận hệ thống bài tập minh họa sự phân bổ nội dung và mục tiêu phát triển năng lực qua các chủ đề môn Đạo đức cũng giúp trực quan hóa quy trình xây dựng bài tập.

Ý nghĩa của nghiên cứu là cung cấp một hệ thống bài tập có tính khoa học, sư phạm và thực tiễn, giúp giáo viên dễ dàng áp dụng để phát triển năng lực điều chỉnh hành vi cho học sinh tiểu học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phẩm chất và năng lực trong nhà trường.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo chuyên sâu cho giáo viên về năng lực điều chỉnh hành vi: Tổ chức các khóa bồi dưỡng, tập huấn kỹ năng thiết kế và sử dụng bài tập phát triển năng lực điều chỉnh hành vi, nhằm nâng cao nhận thức và năng lực sư phạm của giáo viên. Thời gian thực hiện trong 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo chủ trì.

  2. Áp dụng hệ thống bài tập phát triển năng lực điều chỉnh hành vi trong chương trình môn Đạo đức: Khuyến khích các trường tiểu học triển khai hệ thống bài tập đã xây dựng, kết hợp với các phương pháp dạy học tích cực như thảo luận nhóm, xử lý tình huống, đóng vai. Mục tiêu tăng tỷ lệ học sinh đạt năng lực điều chỉnh hành vi lên trên 80% trong vòng 1 năm học.

  3. Phát triển tài liệu hướng dẫn và công cụ đánh giá năng lực điều chỉnh hành vi: Biên soạn tài liệu hướng dẫn chi tiết cách thiết kế, tổ chức và đánh giá bài tập phát triển năng lực điều chỉnh hành vi, đồng thời xây dựng bộ tiêu chí đánh giá chuẩn mực để giáo viên và nhà trường sử dụng. Thời gian hoàn thành trong 9 tháng, do các trường đại học sư phạm phối hợp thực hiện.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội trong giáo dục năng lực điều chỉnh hành vi: Xây dựng các chương trình phối hợp, truyền thông nâng cao nhận thức phụ huynh và cộng đồng về vai trò của năng lực điều chỉnh hành vi, tạo môi trường giáo dục đồng bộ và bền vững. Thời gian triển khai liên tục, do các trường tiểu học và ban đại diện cha mẹ học sinh phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nhận được công cụ và phương pháp thiết kế bài tập phát triển năng lực điều chỉnh hành vi, giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy môn Đạo đức và giáo dục phẩm chất cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, chương trình đào tạo và hướng dẫn chuyên môn về phát triển năng lực điều chỉnh hành vi trong giáo dục tiểu học.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục Tiểu học: Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp và kết quả thực nghiệm để phát triển đề tài nghiên cứu hoặc áp dụng trong thực tiễn giảng dạy.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ hơn về vai trò và phương pháp giáo dục năng lực điều chỉnh hành vi cho con em, từ đó phối hợp hiệu quả với nhà trường trong việc giáo dục phẩm chất và hành vi.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực điều chỉnh hành vi là gì?
    Năng lực điều chỉnh hành vi là khả năng nhận biết chuẩn mực đạo đức và pháp luật, đánh giá hành vi của bản thân và người khác, từ đó điều chỉnh hành vi phù hợp. Ví dụ, học sinh biết tự kiểm soát cảm xúc khi bị bạn bè trêu chọc.

  2. Tại sao cần phát triển năng lực điều chỉnh hành vi cho học sinh tiểu học?
    Giai đoạn tiểu học là thời kỳ hình thành nhân cách và thói quen cơ bản. Phát triển năng lực này giúp học sinh tự nhận thức, tự điều chỉnh hành vi phù hợp với chuẩn mực xã hội, góp phần xây dựng nhân cách vững chắc.

  3. Hệ thống bài tập được xây dựng như thế nào?
    Hệ thống bài tập được thiết kế theo quy trình: xác định nội dung và mục tiêu phát triển năng lực, lựa chọn dạng bài tập phù hợp (nhận thức, đánh giá, điều chỉnh hành vi), xây dựng ma trận bài tập xuyên suốt chương trình môn Đạo đức.

  4. Phương pháp dạy học nào phù hợp để phát triển năng lực điều chỉnh hành vi?
    Phương pháp tích cực như giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm, đóng vai, xử lý tình huống thực tế được ưu tiên, giúp học sinh trải nghiệm và thực hành điều chỉnh hành vi trong môi trường học tập.

  5. Làm thế nào để đánh giá năng lực điều chỉnh hành vi của học sinh?
    Đánh giá kết hợp giữa kiểm tra kiến thức qua bài tập, quan sát thái độ, hành vi trong học tập và sinh hoạt, tự đánh giá của học sinh, đánh giá đồng đẳng và phụ huynh. Ví dụ, sử dụng phiếu nhận xét và bài kiểm tra tình huống.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng thành công hệ thống bài tập trong môn Đạo đức nhằm phát triển năng lực điều chỉnh hành vi cho học sinh tiểu học, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý và yêu cầu chương trình giáo dục phổ thông.
  • Kết quả thử nghiệm sư phạm cho thấy hệ thống bài tập giúp nâng cao hiệu quả phát triển năng lực điều chỉnh hành vi, tăng khoảng 20% điểm số kiểm tra so với trước thử nghiệm.
  • Giáo viên có nhận thức tốt về năng lực điều chỉnh hành vi nhưng cần được hỗ trợ thêm về kỹ năng thiết kế và tổ chức bài tập phát triển năng lực này.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo, áp dụng bài tập, phát triển tài liệu hướng dẫn và tăng cường phối hợp giáo dục nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phẩm chất và năng lực cho học sinh.
  • Tiếp theo, cần mở rộng thử nghiệm hệ thống bài tập tại nhiều địa phương khác, đồng thời phát triển công cụ đánh giá chuẩn hóa năng lực điều chỉnh hành vi để áp dụng rộng rãi trong giáo dục tiểu học.

Hành động ngay hôm nay để nâng cao chất lượng giáo dục đạo đức và phát triển năng lực điều chỉnh hành vi cho học sinh tiểu học, góp phần xây dựng thế hệ công dân có trách nhiệm và phẩm chất tốt đẹp cho tương lai.