Giáo Trình Quản Lý Nhà Nước Về Tài Nguyên Và Môi Trường

• Trường học: Trường Đại Học Kinh Tế Quốc Dân
• Chuyên ngành: Quản Lý Tài Nguyên Và Môi Trường
• Đề tài: Giáo Trình Quản Lý Nhà Nước Về Tài Nguyên Và Môi Trường
• Loại tài liệu: Giáo Trình
• Năm xuất bản: 2023
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI NÓI ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: KHÁI NIỆM, VAI TRÒ CỦA TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG
• 1.1. Khái niệm và phân loại tài nguyên
• 1.2. Khái niệm về môi trường
• 1.2.1. Ô nhiễm môi trường
• 1.2.2. Suy thoái môi trường
• 1.2.3. Sự cố môi trường
• 1.2.4. Môi trường xã hội
• 1.2.5. Môi trường nhân tạo
• 1.2.6. Môi trường tự nhiên
• 1.2.6.1. Khí quyển
• 1.2.6.2. Thạch quyển
• 1.2.6.3. Thủy quyển
• 1.2.6.4. Sinh quyển
• 1.2.7. Môi trường xã hội
• 1.3. Vai trò của tài nguyên và môi trường trong sản xuất và đời sống
• 1.3.1. Vai trò của tài nguyên thiên nhiên
• 1.3.2. Vai trò của môi trường tự nhiên
• 1.3.3. Mối quan hệ giữa tài nguyên và môi trường
• 2. CHƯƠNG 2: NỘI DUNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG
• 2.1. Quản lý tài nguyên đất
• 3. CHƯƠNG 3: CHƯƠNG TRÌNH PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG VÀ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG Ở VIỆT NAM

I. Tổng quan Giáo trình Quản lý Nhà nước về Tài nguyên

Giáo trình Quản lý Nhà nước về Tài nguyên và Môi trường là một tài liệu học thuật nền tảng, được biên soạn bởi Khoa Quản lý Nhà nước về Xã hội - Học viện Hành chính Quốc gia. Mục tiêu chính của giáo trình là cung cấp kiến thức cơ bản và thiết yếu về tài nguyên, môi trường, và các phương pháp quản lý hành chính. Nội dung được thiết kế không chỉ mang tính lý thuyết mà còn kết hợp các tình huống thực tiễn, giúp người học, đặc biệt là học viên hệ trung cấp hành chính, có khả năng "học đi đôi với hành". Đây là một tài liệu quản lý nhà nước về môi trường quan trọng, định hướng cho các nhà quản lý tương lai cách giải quyết các vấn đề phức tạp tại địa phương. Giáo trình nhấn mạnh mối quan hệ biện chứng giữa tài nguyên và môi trường, khẳng định rằng sự biến đổi của tài nguyên sẽ dẫn đến sự biến đổi của môi trường và ngược lại. Cấu trúc giáo trình gồm 3 chương chính, bao quát từ khái niệm, nội dung quản lý nhà nước, đến các chương trình phát triển bền vững. Thông qua đó, người học được trang bị một hệ thống kiến thức logic và toàn diện, làm tiền đề để áp dụng vào công tác thực tiễn, góp phần vào sự nghiệp bảo vệ môi trường chung. Tầm quan trọng của cuốn sách chuyên khảo quản lý tài nguyên này nằm ở việc hệ thống hóa các quy định pháp luật và chính sách, giúp xây dựng năng lực cho đội ngũ cán bộ hành chính trong một lĩnh vực ngày càng trở nên cấp bách.

1.1. Mục tiêu và đối tượng của giáo trình quản lý công

Giáo trình được biên soạn với mục đích cung cấp cho học sinh những kiến thức thiết yếu và cơ bản về tài nguyên và môi trường. Từ đó, người học có thể dễ dàng tiếp cận với các nội dung và phương pháp quản lý công về tài nguyên và môi trường một cách cụ thể. Mục tiêu cuối cùng là giúp học viên sau khi tốt nghiệp có thể giải quyết tốt các vấn đề liên quan tại địa phương. Đối tượng chính mà giáo trình hướng đến là học sinh trong chương trình đào tạo trung cấp hành chính, những người sẽ trở thành cán bộ trực tiếp thực thi pháp luật về tài nguyên môi trường tại cơ sở. Tài liệu này đóng vai trò là kim chỉ nam, kết hợp lý thuyết và thực hành để đảm bảo tính ứng dụng cao.

1.2. Phân loại tài nguyên và môi trường theo giáo trình

Giáo trình định nghĩa: "Tài nguyên là tất cả các dạng vật chất, tri thức được sử dụng để tạo ra của cải vật chất, hoặc tạo ra giá trị sử dụng mới". Tài nguyên được phân loại theo nhiều cách, nhưng giáo trình tập trung vào hai phương thức chính: theo khả năng tái sinh (tài nguyên tái sinh và không tái sinh) và theo bản chất tự nhiên (tài nguyên đất, nước, khoáng sản). Môi trường được định nghĩa là "các yếu tố tự nhiên và vật chất nhân tạo bao quanh con người". Môi trường được chia thành môi trường tự nhiên, môi trường xã hội và môi trường nhân tạo. Các khái niệm này là nền tảng để hiểu rõ vai trò của nhà nước trong bảo vệ môi trường.

1.3. Cấu trúc và phương pháp biên soạn của tài liệu

Giáo trình được biên soạn logic thành 3 chương: Chương I giới thiệu khái niệm và vai trò; Chương II đi sâu vào nội dung quản lý nhà nước; và Chương III bàn về chương trình phát triển bền vững. Bố cục này đảm bảo tính hệ thống, với kiến thức chương trước là tiền đề cho chương sau. Phương pháp biên soạn kết hợp giữa lý thuyết và các tình huống cụ thể, giúp người học không chỉ nắm vững kiến thức mà còn có khả năng áp dụng vào thực tế. Đây là cách tiếp cận hiệu quả, đặc biệt đối với một lĩnh vực phức tạp như quản lý tài nguyên và môi trường, tương tự như các slide bài giảng quản lý nhà nước về tài nguyên hiện đại.

II. Cách xác định thách thức quản lý nhà nước về môi trường

Việc quản lý nhà nước về tài nguyên và môi trường đối mặt với nhiều thách thức nghiêm trọng. Một trong những vấn đề lớn nhất là sự suy thoái tài nguyên thiên nhiên do khai thác quá mức và thiếu quy hoạch. Tài liệu chỉ rõ, tài nguyên khoáng sản đang dần cạn kiệt, tài nguyên nước đối mặt với nguy cơ ô nhiễm và khan hiếm, còn tài nguyên rừng bị thu hẹp do nạn phá rừng và cháy rừng. Bên cạnh đó, ô nhiễm môi trường đang ở mức báo động, đặc biệt tại các khu đô thị và khu công nghiệp. Nước thải, khí thải, và chất thải rắn chưa qua xử lý được xả thẳng ra môi trường, gây ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe con người và hệ sinh thái. Một thách thức khác đến từ hệ thống pháp luật. Mặc dù đã có nhiều văn bản được ban hành, hệ thống pháp luật môi trường vẫn còn chồng chéo, thiếu đồng bộ và việc thực thi còn nhiều hạn chế. Nhận thức của một bộ phận người dân và doanh nghiệp về bảo vệ môi trường còn thấp, dẫn đến các hành vi vi phạm pháp luật diễn ra phổ biến. Cuốn giáo trình luật môi trường này nhấn mạnh rằng, để giải quyết các thách thức trên, cần có sự vào cuộc đồng bộ của cả hệ thống chính trị, từ việc hoàn thiện chính sách đến tăng cường công tác thanh tra môi trường và nâng cao nhận thức cộng đồng. Đây là cuộc chiến lâu dài đòi hỏi sự cam kết và nỗ lực không ngừng.

2.1. Phân tích thực trạng suy thoái tài nguyên thiên nhiên

Thực trạng suy thoái quản lý tài nguyên thiên nhiên là vấn đề nhức nhối. Giáo trình chỉ ra rằng tài nguyên nước của Việt Nam tuy phong phú nhưng đang bị ô nhiễm và suy thoái nghiêm trọng do chất thải công nghiệp và sinh hoạt. Tình trạng cạn kiệt nước ngầm và mặn hóa đang diễn ra ở nhiều đô thị lớn. Tương tự, tài nguyên khoáng sản bị khai thác manh mún, công nghệ lạc hậu gây lãng phí và tác động xấu đến môi trường. Rừng bị tàn phá nặng nề do chiến tranh, khai thác trái phép và chuyển đổi mục đích sử dụng đất, làm giảm đa dạng sinh học và khả năng điều hòa khí hậu.

2.2. Vấn đề ô nhiễm và sự cố môi trường gia tăng

Ô nhiễm môi trường được giáo trình định nghĩa là "trạng thái của thành phần môi trường bị biến đổi do chất gây ô nhiễm gây ra ở mức vượt tiêu chuẩn". Các nguồn gây ô nhiễm chính bao gồm hoạt động công nghiệp, giao thông, nông nghiệp và sinh hoạt. Sự cố môi trường, như cháy rừng, tràn dầu, hay sự cố nhà máy hóa chất, ngày càng gia tăng về tần suất và mức độ nghiêm trọng. Việc thiếu các biện pháp phòng ngừa và ứng phó hiệu quả khiến hậu quả của các sự cố này trở nên nặng nề hơn, đòi hỏi phải có các chính sách môi trường Việt Nam chặt chẽ hơn.

2.3. Hạn chế trong hệ thống pháp luật và nhận thức cộng đồng

Một trong những rào cản lớn nhất là hệ thống pháp luật về tài nguyên môi trường còn chưa hoàn thiện và việc thực thi yếu kém. Quản lý còn phân tán, chồng chéo giữa các bộ ngành. Bên cạnh đó, nhận thức của người dân và doanh nghiệp về trách nhiệm bảo vệ môi trường còn hạn chế. Nhiều cá nhân, tổ chức vẫn đặt lợi ích kinh tế trước mắt lên trên các giá trị môi trường bền vững. Việc giáo dục và tuyên truyền để thay đổi nhận thức này là một nhiệm vụ cấp bách và lâu dài.

III. Hướng dẫn nội dung quản lý nhà nước về tài nguyên

Nội dung Quản lý Nhà nước về Tài nguyên và Môi trường được trình bày một cách hệ thống và chi tiết trong giáo trình. Hoạt động này bao gồm 6 nội dung chính, bắt đầu từ việc điều tra, đánh giá trữ lượng và chất lượng tài nguyên quốc gia. Trên cơ sở đó, nhà nước xây dựng chiến lược, quy hoạch và kế hoạch khai thác, sử dụng hợp lý. Nội dung thứ hai là xây dựng và ban hành hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, tạo hành lang pháp lý cho mọi hoạt động liên quan. Thứ ba, nhà nước điều chỉnh, giám sát hoạt động của các đơn vị thăm dò, khai thác, đảm bảo tuân thủ quy trình công nghệ và các biện pháp bảo vệ môi trường. Các công cụ quản lý môi trường, bao gồm công cụ kinh tế (thuế, phí) và hành chính (giấy phép, thanh tra), được áp dụng linh hoạt. Thứ tư, nhà nước thực hiện quyền và nghĩa vụ của mình đối với các chủ thể, từ việc cấp giấy phép đến xử lý vi phạm. Thứ năm, việc quản lý toàn bộ dữ liệu, thông tin về tài nguyên quốc gia là nhiệm vụ tối quan trọng, đảm bảo tính chính xác và bảo mật. Cuối cùng, hợp tác quốc tế trong lĩnh vực tài nguyên và môi trường ngày càng được chú trọng. Bộ Tài nguyên và Môi trường là cơ quan chịu trách nhiệm chính trước Chính phủ trong việc thống nhất quản lý các lĩnh vực này.

3.1. Quy trình điều tra quy hoạch và xây dựng chiến lược

Đây là nhiệm vụ hàng đầu, nhằm nắm rõ vị trí, trữ lượng, chất lượng và giá trị kinh tế của các nguồn tài nguyên. Dựa trên các thông tin đã được hệ thống hóa, Nhà nước xây dựng chiến lược và kế hoạch tổng thể về việc huy động, khai thác và bảo vệ tài nguyên. Quy hoạch phải đảm bảo cân đối giữa nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội và yêu cầu bảo vệ môi trường lâu dài, hướng tới mục tiêu phát triển bền vững.

3.2. Vai trò của cơ quan quản lý và các văn bản pháp luật

Chính phủ thống nhất quản lý nhà nước, trong đó Bộ Tài nguyên và Môi trường và các bộ, ngành liên quan thực hiện chức năng theo phân công. UBND các cấp chịu trách nhiệm quản lý tại địa phương. Hệ thống văn bản pháp luật, từ luật, nghị định đến thông tư, được ban hành để điều chỉnh các hoạt động khai thác, sử dụng, và bảo vệ tài nguyên. Các văn bản này là cơ sở để tiến hành thanh tra môi trường và xử lý vi phạm.

3.3. Công cụ kinh tế và kỹ thuật trong quản lý môi trường

Bên cạnh các công cụ pháp lý, nhà nước còn sử dụng các công cụ kinh tế như thuế tài nguyên, phí bảo vệ môi trường để điều tiết hành vi của các tổ chức, cá nhân. Các công cụ kỹ thuật bao gồm việc áp dụng tiêu chuẩn môi trường, quy trình công nghệ sạch, và yêu cầu thực hiện đánh giá tác động môi trường (ĐTM) đối với các dự án đầu tư. Sự kết hợp hài hòa các công cụ này giúp nâng cao hiệu quả quản lý.

IV. Phương pháp quản lý nhà nước về đất đai và nguồn nước

Giáo trình dành một phần quan trọng để phân tích phương pháp quản lý nhà nước về tài nguyên trong các lĩnh vực cụ thể, điển hình là đất đai và tài nguyên nước. Đối với quản lý nhà nước về đất đai, vai trò của nhà nước thể hiện qua việc xác định trách nhiệm của các cơ quan quản lý và chủ thể sử dụng đất. Nhà nước có chính sách khuyến khích đầu tư, cải tạo và tăng độ phì nhiêu của đất, đồng thời xử lý nghiêm các hành vi gây ô nhiễm, suy thoái đất. Các quy định về quy hoạch sử dụng đất, giao đất, cho thuê đất và thu hồi đất được thực hiện chặt chẽ. Về quản lý nhà nước về tài nguyên nước, giáo trình nhấn mạnh tầm quan trọng của việc quản lý theo lưu vực sông, không chia cắt theo địa giới hành chính. Thẩm quyền quản lý được phân cấp rõ ràng từ trung ương đến địa phương, với Hội đồng quốc gia về tài nguyên nước tư vấn cho Chính phủ. Các hoạt động khai thác, sử dụng nước đều phải có giấy phép và tuân thủ nguyên tắc tiết kiệm, hiệu quả, không gây ô nhiễm nguồn nước. Các phương pháp này là minh chứng rõ nét cho việc áp dụng lý thuyết Quản lý Nhà nước về Tài nguyên và Môi trường vào thực tiễn, đảm bảo tài nguyên được sử dụng bền vững.

4.1. Trách nhiệm của Nhà nước trong quản lý tài nguyên đất

Trách nhiệm của Nhà nước bao gồm việc xây dựng chính sách, pháp luật nhằm bảo vệ và phát triển quỹ đất, đặc biệt là đất nông nghiệp. Nhà nước khuyến khích các tổ chức, cá nhân đầu tư vào việc cải tạo đất, chống xói mòn, bạc màu. Đồng thời, các hành vi gây ô nhiễm đất do sử dụng phân bón, thuốc trừ sâu không hợp lý hoặc xả thải công nghiệp đều bị xử lý nghiêm theo quy định của pháp luật, nhằm bảo vệ thành phần quan trọng bậc nhất của môi trường.

4.2. Nguyên tắc và nội dung quản lý tài nguyên nước hiệu quả

Quản lý tài nguyên nước được thực hiện theo các nguyên tắc cốt lõi: quản lý tổng hợp theo lưu vực, ưu tiên cho mục đích sinh hoạt, sử dụng hợp lý và tiết kiệm. Nội dung quản lý bao gồm việc điều tra, đánh giá trữ lượng và chất lượng nước; cấp phép khai thác, xả thải; xây dựng các công trình thủy lợi; và bảo vệ nguồn nước khỏi ô nhiễm. Luật Tài nguyên nước và các văn bản liên quan là cơ sở pháp lý cho các hoạt động này, thể hiện rõ vai trò của nhà nước trong bảo vệ môi trường.

4.3. Quản lý nhà nước đối với tài nguyên khoáng sản và rừng

Đối với khoáng sản, Nhà nước quản lý chặt chẽ từ khâu thăm dò, cấp phép khai thác đến chế biến và xuất khẩu. Hoạt động khoáng sản phải tuân thủ các quy định về an toàn lao động và bảo vệ, phục hồi môi trường. Với tài nguyên rừng, Nhà nước thực hiện giao rừng, cho thuê rừng, đồng thời tăng cường công tác bảo vệ rừng, phòng chống cháy rừng và nạn lâm tặc. Các chính sách này nhằm đảm bảo khai thác tài nguyên đi đôi với bảo tồn và phát triển bền vững.

V. Ứng dụng quản lý nhà nước vào phát triển bền vững

Một trong những mục tiêu cuối cùng của Quản lý Nhà nước về Tài nguyên và Môi trường là hướng tới phát triển bền vững. Giáo trình đã dành Chương III để trình bày các chương trình, chiến lược cụ thể nhằm hiện thực hóa mục tiêu này tại Việt Nam. Khái niệm phát triển bền vững được định nghĩa là "sự phát triển đáp ứng nhu cầu của thế hệ hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu đó của các thế hệ tương lai". Điều này đòi hỏi sự hài hòa giữa ba trụ cột: tăng trưởng kinh tế, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường. Định hướng chiến lược của Việt Nam được cụ thể hóa trong Chương trình Nghị sự 21, với các nguyên tắc chính như coi con người là trung tâm, kết hợp chặt chẽ phát triển kinh tế với bảo vệ môi trường. Các chương trình hành động cụ thể như "Cách mạng Xanh" trong nông nghiệp nhằm đảm bảo an ninh lương thực, hay chương trình Quản lý dịch hại tổng hợp (IPM) nhằm giảm thiểu sử dụng hóa chất độc hại, là những ví dụ điển hình về việc ứng dụng quản lý nhà nước. Các chính sách môi trường Việt Nam ngày càng lồng ghép yếu tố bền vững, yêu cầu các dự án phải thực hiện đánh giá tác động môi trường (ĐTM) một cách nghiêm túc.

5.1. Khái niệm và nguyên tắc phát triển bền vững ở Việt Nam

Phát triển bền vững (PTBV) là sự nghiệp của toàn dân, đòi hỏi sự hài hòa giữa kinh tế - xã hội - môi trường. Các nguyên tắc chính bao gồm: con người là trung tâm; phát triển kinh tế là nhiệm vụ trọng tâm; bảo vệ môi trường là yếu tố không thể tách rời; đảm bảo công bằng giữa các thế hệ; và khoa học công nghệ là nền tảng. Những nguyên tắc này định hướng cho mọi chính sách môi trường Việt Nam, đảm bảo sự phát triển lâu dài và ổn định của quốc gia.

5.2. Chương trình Cách mạng Xanh và Quản lý dịch hại IPM

Cách mạng Xanh là chương trình tập trung vào việc tạo ra các giống cây trồng năng suất cao và áp dụng kỹ thuật thâm canh để giải quyết vấn đề an ninh lương thực. Tuy nhiên, nó cũng bộc lộ hạn chế khi lạm dụng phân bón và hóa chất. Để khắc phục, chương trình Quản lý dịch hại tổng hợp (IPM) ra đời, ưu tiên các biện pháp sinh học, canh tác và hạn chế tối đa việc sử dụng thuốc trừ sâu hóa học. Đây là minh chứng cho sự điều chỉnh chính sách theo hướng bền vững hơn trong quản lý tài nguyên thiên nhiên.

5.3. Xã hội hóa và giáo dục trong công tác bảo vệ môi trường

Giáo trình nhấn mạnh, bảo vệ môi trường là sự nghiệp của toàn dân. Xã hội hóa công tác bảo vệ môi trường là việc huy động sự tham gia của toàn xã hội, biến chủ trương của Nhà nước thành nghĩa vụ và quyền lợi của mọi người. Song song với đó, giáo dục môi trường trong hệ thống giáo dục quốc dân đóng vai trò nền tảng, nhằm nâng cao nhận thức, hình thành thái độ và hành vi thân thiện với môi trường cho các thế hệ tương lai. Đây là giải pháp căn cơ để thực hiện phát triển bền vững.