Giao Rừng Cho Cá Nhân và Hộ Gia Đình Theo Pháp Luật Bảo Vệ và Phát Triển Rừng Ở Việt Nam

Từ Pháp lệnh bảo vệ rừng năm 1972 đến Luật Bảo vệ và Phát triển rừng năm 2004, chính sách giao rừng đã trải qua nhiều giai đoạn phát triển. Ban đầu, vai trò của người dân còn hạn chế, chủ yếu là lao động thời vụ. Sau đó, Luật Đất đai năm 1993 và các chính sách mở cửa đã thúc đẩy quá trình giao đất, giao rừng cho cá nhân, hộ gia đình và tổ chức. Luật Lâm nghiệp năm 2017 tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý, phân biệt các hình thức sở hữu rừng và khuyến khích quản lý rừng bền vững. Luật BVPTR năm 1991 cũng thể chế hóa bước chuyển biến này khi xác định: “Nhà nước giao rừng, đất trồng rừng cho tổ chức, cá nhân - dưới đây gọi là chủ rừng - để bảo vệ, phát triển và sử dụng rừng ổn định, lâu dài theo quy hoạch, kế hoạch của Nhà nước”.

Giao rừng không chỉ có ý nghĩa về mặt môi trường mà còn đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt là ở các vùng miền núi. Việc giao rừng giúp người dân có nguồn sinh kế ổn định, giảm thiểu tình trạng phá rừng làm nương rẫy và tạo điều kiện cho phát triển các mô hình kinh tế lâm nghiệp bền vững. Giao đất, giao rừng là một trong những chủ trương trọng tâm Nhà nước nhằm xã hội hóa công tác bảo vệ rừng, góp phần xóa đói giảm nghèo, phát triển kinh tế xã hội một cách bền vững.

Một trong những khó khăn lớn nhất là sự chồng chéo, thiếu đồng bộ của các văn bản pháp luật liên quan đến giao rừng. Quyền và nghĩa vụ của chủ rừng chưa được quy định rõ ràng, gây khó khăn cho việc thực thi. Ngoài ra, thủ tục hành chính còn rườm rà, phức tạp, gây tốn kém thời gian và chi phí cho người dân. Luật BVPTR năm 2004 đã cho thấy bước phát triển mới của xã hội hóa lâm nghiệp khi công nhận quyền sở hữu rừng của chủ rừng sản xuất là rừng trồng. Nhìn chung, quyền và lợi ích của các chủ rừng đặc dụng, phòng hộ và rừng sản xuất là rừng tự nhiên vẫn còn hạn chế.

Tình trạng khai thác lâm sản trái phép và lấn chiếm đất rừng vẫn diễn ra phức tạp, gây thiệt hại lớn cho tài nguyên rừng. Nguyên nhân chủ yếu là do đời sống của người dân còn khó khăn, nhận thức về pháp luật còn hạn chế và lực lượng chức năng còn mỏng, chưa đủ sức răn đe. Bên cạnh đó, sự tiếp tay của một số cán bộ thoái hóa, biến chất cũng làm cho tình hình trở nên nghiêm trọng hơn. Đối với những hộ nông dân của các xã miền núi tỉnh Quảng Nam thì đất rừng là nguồn sống, nguồn việc làm, là địa bàn gắn bó cả cuộc đời của người dân.

Nguồn lực đầu tư cho công tác quản lý, bảo vệ và phát triển rừng còn hạn chế. Trang thiết bị lạc hậu, đội ngũ cán bộ thiếu và yếu về chuyên môn, nghiệp vụ. Năng lực quản lý của các chủ rừng còn yếu, chưa đáp ứng được yêu cầu thực tế. Điều này dẫn đến tình trạng rừng bị suy thoái, chất lượng giảm sút. Diện tích rừng rộng đến hàng trăm, hàng nghìn km, điều kiện đi lại chia cắt bởi sông, suối gặp nhiều khó khăn, đối tượng khai thác lâm sản trái phép ngày càng tinh vi, xảo nguyệt, dẫn đến hiện tượng khai thác, mua bán, vận chuyển lâm sản trái phép còn xảy ra, chưa ngăn chặn triệt để.

Cần rà soát, sửa đổi, bổ sung các văn bản pháp luật liên quan đến giao rừng, đảm bảo tính thống nhất, đồng bộ và khả thi. Quy định rõ ràng, cụ thể về quyền và nghĩa vụ của chủ rừng, đặc biệt là quyền sử dụng, hưởng lợi và chuyển nhượng. Bổ sung các quy định về xử lý vi phạm, đảm bảo tính nghiêm minh của pháp luật. Việc phân biệt các hình thức sở hữu rừng (rừng thuộc sở hữu toàn dân, rừng thuộc sở hữu riêng, và rừng thuộc sở hữu chung) giúp xác định một cách phù hợp quyền và nghĩa vụ liên quan của các tổ chức và cá nhân được giao rừng và đất rừng.

Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát việc thực hiện pháp luật về giao rừng. Xử lý nghiêm các hành vi vi phạm, đặc biệt là khai thác lâm sản trái phép, lấn chiếm đất rừng và sử dụng rừng sai mục đích. Phát huy vai trò của cộng đồng trong việc giám sát, bảo vệ rừng. Nỗ lực cân bằng các mặt môi trường, kinh tế và xã hội của quản lý rừng bền vững được nhấn mạnh qua các quy định tận thu lâm sản và khai thác lâm sản bền vững; khuyến khích nâng cao giá trị gia tăng trong chuỗi giá trị lâm nghiệp.

Mô hình này khai thác tiềm năng du lịch sinh thái của rừng, tạo thêm nguồn thu nhập cho người dân. Du khách được tham gia các hoạt động khám phá rừng, tìm hiểu về văn hóa bản địa và thưởng thức các sản phẩm đặc sản của địa phương. Mô hình này vừa bảo vệ rừng, vừa phát triển kinh tế, tạo việc làm cho người dân. Từ đó, người dân hạn chế việc phát rừng làm nương rẫy, lấy củi, đốt than, đặc biệt là ngăn chặn được tình trạng tự thỏa thuận để cho lâm tặc khai thác gỗ trái phép.

Mô hình này tận dụng diện tích đất trống dưới tán rừng để trồng các loại cây dược liệu có giá trị kinh tế cao. Người dân được hỗ trợ kỹ thuật, giống vốn để phát triển sản xuất. Sản phẩm được tiêu thụ thông qua các hợp đồng liên kết với doanh nghiệp. Mô hình này vừa bảo vệ rừng, vừa tạo ra nguồn thu nhập ổn định cho người dân. Song, diện tích rừng hầu hết tập trung ở các huyện, xã miền núi, đời sống nhân dân ở đây còn gặp nhiều khó khăn, trình độ văn hóa thấp, nhận thức của người dân về pháp luật bảo vệ và phát triển rừng còn nhiều hạn chế, mà nhất là người đồng bào dân tộc thiểu số, nên một số hộ nhân dân chiếm đất lâm nghiệp để trồng nông sản, hoặc trồng rừng để phát triển kinh tế.

Cần có những đánh giá khách quan, toàn diện về hiệu quả kinh tế, xã hội và môi trường của công tác giao rừng. Đánh giá tác động của giao rừng đến thu nhập, đời sống của người dân, đến độ che phủ rừng, đa dạng sinh học và các dịch vụ hệ sinh thái. Từ đó, có những điều chỉnh, bổ sung phù hợp để nâng cao hiệu quả của chính sách. Việc chọn đề tài “Giao rừng cho cá nhân, hộ gia đình theo pháp luật bảo vệ và phát triển rừng ở Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Quảng Nam” để nghiên cứu để bảo vệ luận văn không trùng lặp các công trình đã nghiên cứu, và là có ý nghĩa lý luận thực tiễn tại địa phương.

Trên cơ sở kết quả nghiên cứu, cần đề xuất những chính sách và giải pháp cụ thể để hoàn thiện công tác giao rừng. Các chính sách và giải pháp này cần phù hợp với điều kiện thực tế của từng địa phương, đảm bảo tính khả thi và hiệu quả. Đồng thời, cần có sự tham gia của các nhà khoa học, các chuyên gia và cộng đồng trong quá trình xây dựng chính sách. Vì vậy, tác giả nghiên cứu luận văn để tìm giải pháp và đưa ra định hướng để giải quyết vấn đề giao rừng cho cá nhân, hộ gia đình theo pháp luật bảo vệ và phát triển rừng ở Việt Nam, một cách toàn diện.

Cần chuyển đổi từ lâm nghiệp đơn thuần sang lâm nghiệp đa mục tiêu, kết hợp bảo vệ rừng với phát triển kinh tế, xã hội và môi trường. Khuyến khích các mô hình kinh tế lâm nghiệp bền vững, tạo ra giá trị gia tăng cao và góp phần nâng cao đời sống của người dân. Đồng thời, cần bảo tồn đa dạng sinh học, bảo vệ các dịch vụ hệ sinh thái và ứng phó với biến đổi khí hậu. Chính sách mở cửa của công cuộc đổi mới tạo điều thuận lợi trong việc triển khai các dự án lâm nghiệp hợp tác với nước ngoài và sự du nhập các khái niệm lâm nghiệp quốc tế như quản lý rừng bền vững.

Nâng cao năng lực cho đội ngũ cán bộ và chủ rừng về quản lý, bảo vệ và phát triển rừng. Trang bị kiến thức, kỹ năng về lâm nghiệp bền vững, quản lý tài nguyên thiên nhiên và phát triển cộng đồng. Đồng thời, cần tăng cường đầu tư cho công tác quản lý, bảo vệ rừng, trang bị các phương tiện, thiết bị hiện đại và ứng dụng công nghệ thông tin vào quản lý rừng. Đề xuất chuyển nền sản xuất lâm nghiệp dựa trên khai thác gỗ sang bảo vệ vốn rừng của Tổng cục Lâm nghiệp Việt Nam (1991) và việc thể chế hóa hệ thống phân loại 3 loại rừng (đặc dụng, phòng hộ và sản xuất) của Luật BVPTR năm 1991 đã đặt cơ sở bước đầu cho quản lý rừng bền vững trong cải cách lâm nghiệp quốc gia.