Tổng quan nghiên cứu

Giáo dục kĩ năng ứng xử với môi trường tự nhiên cho học sinh tiểu học là một nội dung quan trọng trong chương trình giáo dục phổ thông nhằm hình thành ý thức bảo vệ môi trường và phát triển bền vững. Tại Quận 4, Thành phố Hồ Chí Minh, với mạng lưới 15 trường tiểu học công lập và tư thục, việc tổ chức dạy học theo phương thức trải nghiệm trong môn Tự nhiên và Xã hội đang được quan tâm nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục kĩ năng ứng xử với môi trường cho học sinh lớp Ba. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn từ tháng 11/2018 đến tháng 5/2019, tập trung khảo sát 8 cán bộ quản lí, 35 giáo viên và 450 học sinh lớp Ba tại các trường tiểu học trên địa bàn Quận 4.

Mục tiêu nghiên cứu là thiết kế và thử nghiệm một số hoạt động trải nghiệm nhằm giáo dục kĩ năng ứng xử với môi trường tự nhiên cho học sinh qua môn Tự nhiên và Xã hội, đồng thời làm rõ hiệu quả của phương pháp này trong việc nâng cao nhận thức, thái độ và hành vi của học sinh. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, góp phần phát triển phẩm chất và năng lực cho học sinh tiểu học, đồng thời hỗ trợ giáo viên trong việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm phù hợp với đặc điểm tâm sinh lí của học sinh lớp Ba.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình học tập trải nghiệm tiêu biểu như:

  • Mô hình học tập trải nghiệm của David Kolb với bốn giai đoạn: kinh nghiệm cụ thể, quan sát và phản hồi, hình thành khái niệm trừu tượng, thử nghiệm tích cực. Mô hình này nhấn mạnh vai trò của trải nghiệm thực tế trong việc hình thành kiến thức và kĩ năng.
  • Quan điểm giáo dục trải nghiệm của John Dewey cho rằng học tập cần thiết thực, học sinh học qua làm và trải nghiệm thực tế trong cộng đồng.
  • Triết lí giáo dục Montessori nhấn mạnh sự phối hợp giữa trí óc và đôi tay trong quá trình học tập, giúp trẻ tự đào luyện mình qua tương tác với môi trường.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: môi trường tự nhiên, kĩ năng ứng xử với môi trường, học tập theo phương thức trải nghiệm, giáo dục kĩ năng sống, đặc điểm tâm sinh lí học sinh lớp Ba.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Phương pháp nghiên cứu lí luận: phân tích, tổng hợp các tài liệu, văn bản pháp luật (Luật Bảo vệ môi trường 1993, Thông tư 32/2018/TT-BGDĐT), các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về học tập trải nghiệm và giáo dục kĩ năng ứng xử với môi trường.
  • Phương pháp khảo sát thực tiễn: thu thập dữ liệu bằng phiếu hỏi với 450 học sinh, 35 giáo viên và 8 cán bộ quản lí; phỏng vấn trực tiếp 7 giáo viên và cán bộ quản lí; quan sát sư phạm các hoạt động dạy học.
  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: thiết kế và thử nghiệm một số hoạt động trải nghiệm trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội lớp Ba tại các trường tiểu học Quận 4 từ tháng 3 đến tháng 5/2019.
  • Phương pháp thống kê: xử lí số liệu khảo sát và thực nghiệm bằng thống kê mô tả, so sánh kết quả giữa nhóm thử nghiệm và nhóm đối chứng.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 450 học sinh lớp Ba, 35 giáo viên và 8 cán bộ quản lí được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho các trường tiểu học trên địa bàn Quận 4.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về học tập theo phương thức trải nghiệm: 100% cán bộ quản lí và 82,9% giáo viên có nhận thức đúng về khái niệm học tập trải nghiệm, tuy nhiên vẫn còn khoảng 17,1% giáo viên chưa hiểu rõ hoặc còn lúng túng trong việc tổ chức hoạt động trải nghiệm.

  2. Tầm quan trọng của dạy học theo phương thức trải nghiệm: 68,8% cán bộ quản lí và 60% giáo viên đánh giá việc dạy học theo phương thức trải nghiệm là rất quan trọng, thể hiện sự đồng thuận cao về vai trò của phương pháp này trong đổi mới giáo dục.

  3. Thực trạng tổ chức hoạt động trải nghiệm: Các trường tiểu học Quận 4 đã bắt đầu triển khai hoạt động trải nghiệm trong môn Tự nhiên và Xã hội, nhưng mức độ tổ chức còn hạn chế, chủ yếu thiên về lý thuyết, chưa tạo được điểm nhấn trong việc giáo dục kĩ năng ứng xử với môi trường.

  4. Hiệu quả thử nghiệm hoạt động trải nghiệm: Kết quả đánh giá bài kiểm tra kiến thức, thái độ và hành vi của nhóm thử nghiệm cao hơn nhóm đối chứng lần lượt khoảng 15%, 20% và 18%, cho thấy hoạt động trải nghiệm giúp học sinh tiếp thu kiến thức tốt hơn, hình thành thái độ tích cực và hành vi ứng xử phù hợp với môi trường.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của thực trạng nhận thức chưa đồng đều ở giáo viên có thể do việc tập huấn, bồi dưỡng về hoạt động trải nghiệm chưa sâu rộng và chưa thường xuyên. So sánh với các nghiên cứu trong nước, kết quả tương tự cho thấy việc áp dụng phương pháp trải nghiệm còn mới mẻ và cần được hỗ trợ nhiều hơn.

Việc tổ chức hoạt động trải nghiệm giúp học sinh phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lí của học sinh lớp Ba đang chuyển từ tư duy trực quan sang tư duy trừu tượng. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỉ lệ nhận thức đúng của cán bộ quản lí và giáo viên, biểu đồ đánh giá tầm quan trọng của phương pháp trải nghiệm, cùng bảng kết quả kiểm tra kiến thức, thái độ và hành vi giữa nhóm thử nghiệm và nhóm đối chứng.

Kết quả nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của hoạt động trải nghiệm trong giáo dục kĩ năng ứng xử với môi trường, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Tự nhiên và Xã hội, đồng thời tạo điều kiện cho học sinh phát triển toàn diện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng, tập huấn cho giáo viên về phương pháp dạy học theo phương thức trải nghiệm, đặc biệt là kỹ năng thiết kế và tổ chức các hoạt động trải nghiệm giáo dục kĩ năng ứng xử với môi trường. Thời gian thực hiện: trong năm học tiếp theo; Chủ thể: Phòng Giáo dục và Đào tạo Quận 4 phối hợp với các trường.

  2. Xây dựng và phổ biến tài liệu hướng dẫn thiết kế hoạt động trải nghiệm phù hợp với nội dung môn Tự nhiên và Xã hội lớp Ba, có tích hợp giáo dục kĩ năng ứng xử với môi trường. Thời gian: 6 tháng; Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo TP.HCM.

  3. Tăng cường cơ sở vật chất, không gian học tập trải nghiệm như vườn trường, khu vực ngoài trời để tổ chức các hoạt động thực tế, giúp học sinh tiếp xúc trực tiếp với môi trường tự nhiên. Thời gian: 1-2 năm; Chủ thể: Ban giám hiệu các trường tiểu học.

  4. Khuyến khích phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng trong việc giáo dục kĩ năng ứng xử với môi trường, tổ chức các hoạt động ngoại khóa, chiến dịch bảo vệ môi trường. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Giáo viên, phụ huynh, các tổ chức xã hội.

  5. Đánh giá và nhân rộng mô hình hoạt động trải nghiệm hiệu quả dựa trên kết quả thử nghiệm, tạo điều kiện cho các trường khác áp dụng và phát triển. Thời gian: 1 năm; Chủ thể: Phòng Giáo dục và Đào tạo Quận 4.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nắm bắt phương pháp dạy học trải nghiệm, thiết kế hoạt động giáo dục kĩ năng ứng xử với môi trường phù hợp với đặc điểm học sinh lớp Ba, nâng cao hiệu quả giảng dạy môn Tự nhiên và Xã hội.

  2. Cán bộ quản lí giáo dục: Hiểu rõ thực trạng và giải pháp đổi mới phương pháp dạy học, từ đó xây dựng kế hoạch bồi dưỡng, hỗ trợ giáo viên và phát triển chương trình giáo dục trải nghiệm tại các trường tiểu học.

  3. Nhà nghiên cứu giáo dục: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm về giáo dục kĩ năng ứng xử với môi trường qua phương thức trải nghiệm, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo trong lĩnh vực giáo dục tiểu học và giáo dục môi trường.

  4. Chuyên viên xây dựng chương trình, sách giáo khoa: Tích hợp nội dung giáo dục kĩ năng ứng xử với môi trường vào chương trình và sách giáo khoa môn Tự nhiên và Xã hội, phát triển các hoạt động trải nghiệm phù hợp với đặc điểm tâm sinh lí học sinh tiểu học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương thức trải nghiệm là gì và tại sao lại quan trọng trong giáo dục tiểu học?
    Phương thức trải nghiệm là hình thức học tập qua hoạt động thực tế, giúp học sinh tiếp xúc trực tiếp với môi trường, sử dụng giác quan để cảm nhận và hình thành kiến thức, kĩ năng. Nó quan trọng vì phù hợp với đặc điểm nhận thức của học sinh tiểu học, giúp phát triển tư duy, thái độ và hành vi tích cực.

  2. Làm thế nào để giáo viên thiết kế hoạt động trải nghiệm hiệu quả trong môn Tự nhiên và Xã hội?
    Giáo viên cần dựa trên nội dung bài học, đặc điểm tâm sinh lí học sinh, lựa chọn hình thức hoạt động phù hợp như trò chơi, sắm vai, làm việc nhóm, kết hợp với không gian học tập thực tế. Hoạt động phải có mục tiêu rõ ràng, kích thích sự chủ động và sáng tạo của học sinh.

  3. Hoạt động trải nghiệm có ảnh hưởng như thế nào đến kĩ năng ứng xử với môi trường của học sinh?
    Hoạt động trải nghiệm giúp học sinh nhận thức rõ hơn về môi trường xung quanh, hình thành thái độ tôn trọng và trách nhiệm bảo vệ môi trường, đồng thời rèn luyện các kĩ năng như quan sát, phân tích, giải quyết vấn đề và giao tiếp trong các tình huống thực tế.

  4. Những khó khăn phổ biến khi tổ chức hoạt động trải nghiệm trong trường tiểu học là gì?
    Khó khăn gồm nhận thức chưa đầy đủ của giáo viên về phương pháp, thiếu cơ sở vật chất và không gian phù hợp, thời gian tổ chức hạn chế, và sự phối hợp chưa chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của hoạt động trải nghiệm trong giáo dục kĩ năng ứng xử với môi trường?
    Có thể đánh giá qua các bài kiểm tra kiến thức, khảo sát thái độ và quan sát hành vi của học sinh trước và sau khi tham gia hoạt động trải nghiệm, so sánh kết quả giữa nhóm thử nghiệm và nhóm đối chứng để xác định mức độ cải thiện.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng giáo dục kĩ năng ứng xử với môi trường tự nhiên cho học sinh lớp Ba qua dạy học môn Tự nhiên và Xã hội theo phương thức trải nghiệm tại các trường tiểu học Quận 4.
  • Thiết kế và thử nghiệm thành công một số hoạt động trải nghiệm giúp nâng cao kiến thức, thái độ và hành vi ứng xử tích cực của học sinh với môi trường.
  • Nhận thức của giáo viên và cán bộ quản lí về phương thức trải nghiệm còn chưa đồng đều, cần được bồi dưỡng và hỗ trợ nhiều hơn.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm tăng cường bồi dưỡng giáo viên, cải thiện cơ sở vật chất, phối hợp gia đình và cộng đồng trong giáo dục trải nghiệm.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng và nhân rộng mô hình hoạt động trải nghiệm hiệu quả trong giáo dục tiểu học, góp phần phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực học sinh.

Hành động tiếp theo: Các trường tiểu học và Phòng Giáo dục cần triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tổ chức đánh giá định kỳ để điều chỉnh và nâng cao chất lượng giáo dục kĩ năng ứng xử với môi trường qua phương thức trải nghiệm.