Tổng quan nghiên cứu

Cháy rừng là một trong những nguyên nhân chính gây suy giảm diện tích và chất lượng rừng, ảnh hưởng nghiêm trọng đến kinh tế, môi trường và an toàn con người. Theo thống kê của Cục Kiểm lâm Việt Nam, trong giai đoạn 2009-2019, cả nước đã xảy ra khoảng 7.380 vụ cháy rừng, làm thiệt hại hàng ngàn hecta rừng và gây tổn thất kinh tế ước tính hàng trăm tỷ đồng mỗi năm. Huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng, với diện tích rừng và đất lâm nghiệp lên tới hơn 72.600 ha, là khu vực có nguy cơ cháy rừng cao do đặc điểm địa hình phức tạp, khí hậu nhiệt đới gió mùa và hoạt động kinh tế - xã hội của người dân địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá thực trạng công tác phòng cháy chữa cháy rừng (PCCCR) tại huyện Nguyên Bình, xác định các yếu tố ảnh hưởng, thuận lợi và khó khăn trong công tác này, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả PCCCR trong giai đoạn tiếp theo. Nghiên cứu tập trung vào ba xã đại diện có diện tích rừng lớn và thường xảy ra cháy rừng: Ca Thành, Hưng Đạo và Quang Thành, trong khoảng thời gian từ năm 2015 đến 2019.

Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ nằm ở việc cung cấp cơ sở khoa học cho công tác quản lý bảo vệ rừng tại địa phương mà còn góp phần nâng cao hiệu quả kinh tế và bảo vệ môi trường sinh thái, giảm thiểu thiệt hại do cháy rừng gây ra. Các chỉ số khí tượng, đặc điểm thảm thực vật và hoạt động của cộng đồng dân cư được phân tích chi tiết nhằm phục vụ cho việc dự báo nguy cơ cháy và xây dựng các phương án phòng chống phù hợp.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về cháy rừng, trong đó nổi bật là:

  • Tam giác lửa: Bao gồm ba yếu tố cần thiết để xảy ra cháy rừng là vật liệu cháy có độ ẩm dưới 25%, oxy và nguồn nhiệt. Thiếu một trong ba yếu tố này, đám cháy không thể phát triển.
  • Phân loại cháy rừng: Cháy lan trên mặt đất, cháy tán rừng và cháy ngầm, mỗi loại có đặc điểm và biện pháp phòng chống khác nhau.
  • Mô hình dự báo nguy cơ cháy rừng: Dựa trên các chỉ số khí tượng tổng hợp như nhiệt độ, độ ẩm không khí, lượng mưa, tốc độ gió và độ ẩm vật liệu cháy để phân cấp nguy cơ cháy rừng theo các cấp từ thấp đến cực kỳ nguy hiểm.
  • Các biện pháp kỹ thuật lâm sinh phòng cháy rừng: Bao gồm trồng rừng hỗn giao, đốt trước vật liệu cháy có kiểm soát, xây dựng các công trình phòng cháy như đường băng xanh, băng trắng cản lửa.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: vật liệu cháy (VLC), độ ẩm vật liệu cháy (Wvlc), chỉ số khí tượng tổng hợp (P), phân vùng trọng điểm cháy rừng, và các biện pháp phòng cháy chữa cháy rừng (PCCCR).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa thu thập số liệu thứ cấp và điều tra thực nghiệm:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu khí tượng thủy văn (nhiệt độ, lượng mưa, độ ẩm, số giờ nắng) từ năm 2015 đến 2019; số liệu thống kê cháy rừng và tài nguyên rừng của Chi cục Kiểm lâm Cao Bằng; khảo sát thực địa tại 3 xã Ca Thành, Hưng Đạo, Quang Thành.
  • Phương pháp phân tích: Phân tích thống kê mô tả, đánh giá hiện trạng tài nguyên rừng, phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến cháy rừng, phân vùng trọng điểm cháy rừng dựa trên độ ẩm vật liệu cháy và điều kiện khí tượng.
  • Phương pháp điều tra thực nghiệm: Điều tra cấu trúc tầng cây cao, cây bụi thảm tươi, cây tái sinh, khối lượng và độ ẩm vật liệu cháy trên các ô tiêu chuẩn; thực hiện đốt thử để đánh giá đặc điểm cháy.
  • Phương pháp phỏng vấn: Phỏng vấn 10 cán bộ chuyên trách và 150 hộ dân đại diện tại 3 xã nhằm thu thập thông tin về nhận thức, thực trạng và hiệu quả công tác PCCCR.
  • Timeline nghiên cứu: Thực hiện từ tháng 5/2019 đến tháng 8/2020, bao gồm thu thập số liệu, khảo sát thực địa, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp.

Cỡ mẫu điều tra thực nghiệm gồm 3 ô tiêu chuẩn cho các trạng thái rừng tự nhiên và rừng trồng, mỗi ô diện tích 500-1000 m², đảm bảo tính đại diện cho khu vực nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Điều kiện tự nhiên và khí hậu ảnh hưởng đến PCCCR

    • Nhiệt độ trung bình hàng năm dao động khoảng 21°C, với nhiệt độ cao nhất vào tháng 5-9 đạt 24,5-26,9°C, thấp nhất vào tháng 11-2 có thể xuống tới -5°C.
    • Lượng mưa trung bình năm khoảng 1.592 mm, tập trung chủ yếu vào mùa mưa từ tháng 5 đến tháng 10 (chiếm 85,4% tổng lượng mưa).
    • Độ ẩm không khí trung bình năm đạt 84,3%, thấp nhất vào tháng 12 (khoảng 80,5%).
    • Số giờ nắng trung bình năm dao động từ 112 đến 143 giờ/tháng, cao nhất vào mùa khô.
      Những điều kiện này tạo ra mùa khô rõ rệt, kéo dài từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau, là thời điểm nguy cơ cháy rừng cao nhất.

  2. Hiện trạng tài nguyên rừng và vật liệu cháy

    • Tổng diện tích đất có rừng tại huyện Nguyên Bình là khoảng 53.600 ha, chủ yếu là rừng tự nhiên và rừng trồng.
    • Khối lượng vật liệu cháy trên mặt đất và thảm thực vật có giá trị lớn, với độ ẩm vật liệu cháy dưới 25% trong mùa khô, thuộc cấp nguy hiểm và cực kỳ nguy hiểm theo phân cấp cháy rừng.
    • Các trạng thái rừng có mật độ cây bụi và thảm thực vật dày đặc, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển và lan truyền của đám cháy.

  3. Tình hình cháy rừng giai đoạn 2015-2019

    • Số vụ cháy rừng trung bình hàng năm tại huyện khoảng 10-15 vụ, diện tích thiệt hại dao động từ vài chục đến hàng trăm hecta mỗi năm.
    • Nguyên nhân chủ yếu do hoạt động của con người (trên 90%), đặc biệt là đốt nương rẫy, đốt ong và xử lý thực bì chưa đúng cách.
    • Các xã Ca Thành, Hưng Đạo và Quang Thành là những địa bàn trọng điểm xảy ra cháy rừng do mật độ dân cư cao và hoạt động kinh tế lâm nghiệp phổ biến.

  4. Hiệu quả công tác PCCCR và những khó khăn

    • Công tác tuyên truyền, ký cam kết và tổ chức lực lượng PCCCR đã được triển khai tích cực, góp phần giảm thiểu số vụ cháy lớn.
    • Tuy nhiên, hệ thống đường lâm nghiệp chưa phát triển, địa hình phức tạp, thiếu phương tiện chữa cháy hiện đại và nhận thức của một bộ phận người dân còn hạn chế là những rào cản lớn.
    • Việc phối hợp giữa các lực lượng và địa phương trong công tác chữa cháy còn chưa đồng bộ, ảnh hưởng đến hiệu quả xử lý khi có cháy xảy ra.

Thảo luận kết quả

Các kết quả nghiên cứu cho thấy điều kiện khí hậu và địa hình của huyện Nguyên Bình tạo ra mùa khô kéo dài với độ ẩm vật liệu cháy thấp, là điều kiện thuận lợi cho cháy rừng phát triển. So với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, yếu tố khí tượng và vật liệu cháy vẫn là nhân tố quyết định nguy cơ cháy rừng. Việc phân vùng trọng điểm cháy rừng dựa trên độ ẩm vật liệu cháy và đặc điểm thảm thực vật giúp xác định các khu vực cần ưu tiên phòng chống.

Hoạt động kinh tế - xã hội của người dân, đặc biệt là việc sử dụng lửa trong canh tác và sinh hoạt, là nguyên nhân chính gây ra các vụ cháy. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây cho thấy trên 90% vụ cháy rừng do con người gây ra. Việc nâng cao nhận thức cộng đồng và quản lý chặt chẽ nguồn lửa là yếu tố then chốt trong công tác PCCCR.

Hệ thống công trình phòng cháy như đường băng xanh, băng trắng cản lửa chưa được bố trí hợp lý và chưa phát huy hiệu quả tối đa do thiếu kinh phí và nhân lực. So sánh với các địa phương khác, huyện Nguyên Bình cần tăng cường đầu tư trang thiết bị, phát triển đường lâm nghiệp để hỗ trợ công tác chữa cháy.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ nhiệt độ, lượng mưa, độ ẩm theo tháng, bảng phân cấp nguy cơ cháy rừng theo chỉ số khí tượng tổng hợp và độ ẩm vật liệu cháy, cũng như bản đồ phân vùng trọng điểm cháy rừng để minh họa rõ ràng hơn các kết quả.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng

    • Triển khai các chương trình giáo dục, tập huấn về PCCCR cho người dân, đặc biệt là các hộ gia đình sống gần rừng.
    • Mục tiêu: Giảm tỷ lệ vụ cháy do người dân gây ra ít nhất 20% trong vòng 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: UBND huyện phối hợp với Chi cục Kiểm lâm và các tổ chức xã hội.

  2. Xây dựng và hoàn thiện hệ thống công trình phòng cháy rừng

    • Thiết kế, xây dựng các đường băng xanh, băng trắng cản lửa tại các khu vực trọng điểm cháy rừng, đảm bảo chiều rộng từ 15-30m tùy địa hình.
    • Mục tiêu: Hoàn thành ít nhất 50 km đường băng cản lửa trong 3 năm tới.
    • Chủ thể thực hiện: Ban quản lý rừng, Hạt Kiểm lâm huyện, các đơn vị liên quan.

  3. Phát triển hệ thống đường lâm nghiệp và trang bị phương tiện chữa cháy hiện đại

    • Đầu tư xây dựng đường lâm nghiệp thuận tiện cho việc tiếp cận và chữa cháy rừng.
    • Trang bị máy móc, thiết bị chữa cháy cơ giới và đào tạo lực lượng chuyên trách.
    • Mục tiêu: Tăng khả năng tiếp cận điểm cháy nhanh trong vòng 30 phút, giảm thiệt hại diện tích cháy ít nhất 25%.
    • Chủ thể thực hiện: UBND huyện, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Chi cục Kiểm lâm.

  4. Áp dụng biện pháp kỹ thuật lâm sinh và đốt trước vật liệu cháy có kiểm soát

    • Thực hiện trồng rừng hỗn giao để giảm mật độ vật liệu cháy dễ bắt lửa.
    • Thử nghiệm và áp dụng đốt trước vật liệu cháy tại các khu vực trọng điểm trước mùa khô.
    • Mục tiêu: Giảm khối lượng vật liệu cháy ít nhất 30% tại các khu vực áp dụng trong 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Các đơn vị quản lý rừng, cộng đồng dân cư địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý rừng và kiểm lâm

    • Lợi ích: Nắm bắt thực trạng, các yếu tố ảnh hưởng và giải pháp PCCCR phù hợp với điều kiện địa phương.
    • Use case: Lập kế hoạch phòng cháy chữa cháy rừng, tổ chức lực lượng và triển khai các biện pháp kỹ thuật.

  2. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Lâm học, Môi trường

    • Lợi ích: Tham khảo phương pháp nghiên cứu thực nghiệm, phân tích số liệu khí tượng và sinh thái rừng liên quan đến cháy rừng.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu, luận văn thạc sĩ, tiến sĩ về quản lý rừng và phòng cháy chữa cháy.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước về tài nguyên và môi trường

    • Lợi ích: Cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, quy định và chương trình hỗ trợ PCCCR tại các vùng miền núi.
    • Use case: Xây dựng kế hoạch phát triển bền vững tài nguyên rừng, giảm thiểu rủi ro cháy rừng.

  4. Cộng đồng dân cư và các tổ chức xã hội hoạt động trong lĩnh vực bảo vệ rừng

    • Lợi ích: Hiểu rõ vai trò, trách nhiệm và các biện pháp phòng chống cháy rừng hiệu quả.
    • Use case: Tham gia tích cực vào công tác tuyên truyền, giám sát và hỗ trợ lực lượng chữa cháy tại địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Nguyên nhân chính gây cháy rừng tại huyện Nguyên Bình là gì?
    Nguyên nhân chủ yếu là do hoạt động của con người, chiếm trên 90%, bao gồm đốt nương rẫy, đốt ong và xử lý thực bì chưa đúng cách. Điều kiện khí hậu mùa khô kéo dài làm tăng nguy cơ cháy.

  2. Phương pháp dự báo nguy cơ cháy rừng được áp dụng như thế nào?
    Dự báo dựa trên chỉ số khí tượng tổng hợp (P), độ ẩm vật liệu cháy và các yếu tố khí hậu như nhiệt độ, độ ẩm không khí, lượng mưa và tốc độ gió. Phân cấp nguy cơ cháy từ thấp đến cực kỳ nguy hiểm giúp định hướng công tác phòng chống.

  3. Các biện pháp kỹ thuật lâm sinh nào được đề xuất để giảm nguy cơ cháy rừng?
    Trồng rừng hỗn giao nhiều loài để giảm mật độ vật liệu cháy dễ bắt lửa và thực hiện đốt trước vật liệu cháy có kiểm soát nhằm giảm khối lượng vật liệu cháy trong rừng.

  4. Khó khăn lớn nhất trong công tác PCCCR tại huyện Nguyên Bình là gì?
    Địa hình phức tạp, thiếu đường lâm nghiệp, phương tiện chữa cháy còn hạn chế và nhận thức của một bộ phận người dân chưa cao là những khó khăn chính ảnh hưởng đến hiệu quả PCCCR.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả công tác PCCCR tại địa phương?
    Cần tăng cường tuyên truyền, xây dựng hệ thống công trình phòng cháy, phát triển đường lâm nghiệp, trang bị phương tiện chữa cháy hiện đại và áp dụng các biện pháp kỹ thuật lâm sinh phù hợp với điều kiện thực tế.

Kết luận

  • Đặc điểm khí hậu nhiệt đới gió mùa với mùa khô kéo dài và độ ẩm vật liệu cháy thấp tạo điều kiện thuận lợi cho cháy rừng phát triển tại huyện Nguyên Bình.
  • Hoạt động của con người là nguyên nhân chính gây ra các vụ cháy rừng, đòi hỏi sự nâng cao nhận thức và quản lý chặt chẽ nguồn lửa.
  • Hiện trạng tài nguyên rừng và vật liệu cháy cho thấy nguy cơ cháy rừng cao, đặc biệt tại các xã trọng điểm như Ca Thành, Hưng Đạo và Quang Thành.
  • Công tác PCCCR đã có nhiều tiến bộ nhưng còn nhiều khó khăn do địa hình, cơ sở hạ tầng và nhận thức cộng đồng.
  • Đề xuất các giải pháp đồng bộ về tuyên truyền, xây dựng công trình phòng cháy, phát triển đường lâm nghiệp và áp dụng biện pháp kỹ thuật lâm sinh nhằm nâng cao hiệu quả PCCCR trong thời gian tới.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất, theo dõi và đánh giá hiệu quả công tác PCCCR hàng năm, mở rộng nghiên cứu sang các khu vực lân cận để hoàn thiện mô hình quản lý cháy rừng.

Call-to-action: Các cơ quan quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng dân cư cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các biện pháp phòng cháy chữa cháy rừng hiệu quả, bảo vệ tài nguyên rừng bền vững cho thế hệ tương lai.