Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam nằm trong khu vực nhiệt đới gió mùa với đa dạng sinh học phong phú, có hơn 18 triệu ha đất lâm nghiệp, chiếm trên 50% diện tích quốc gia. Tuy nhiên, từ năm 1943 đến 1990, diện tích rừng giảm từ 14,3 triệu ha xuống còn 9,18 triệu ha, độ che phủ giảm từ 43% xuống 27,2%, với bình quân mỗi năm mất hơn 100 nghìn ha rừng trong giai đoạn 1980-1990. Khu Bảo tồn Thiên nhiên Tây Côn Lĩnh (Khu BTTN) tỉnh Hà Giang có diện tích khoảng 15.000 ha, nằm trên địa bàn 10 xã thuộc 3 huyện, với địa hình núi cao, hiểm trở, đa dạng sinh học cao, bao gồm nhiều loài động thực vật quý hiếm như Pơ Mu, Nghiến, Hoàng Đàn, Hổ, Gấu, Voọc mũi hếch. Tuy nhiên, công tác quản lý và bảo tồn tại đây gặp nhiều khó khăn do dân cư sống phân tán, trình độ dân trí thấp, kinh tế khó khăn, phụ thuộc lớn vào tài nguyên rừng, dẫn đến suy giảm tài nguyên và đa dạng sinh học.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng cơ sở lý luận và thực tiễn về đồng quản lý rừng tại Khu BTTN Tây Côn Lĩnh, đánh giá tiềm năng đồng quản lý, đề xuất nguyên tắc và giải pháp đồng quản lý tài nguyên rừng phù hợp với điều kiện địa phương. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại xã Cao Bồ, huyện Vị Xuyên, tỉnh Hà Giang, nơi có đặc điểm đại diện cho các xã trong khu bảo tồn. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý, bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, đồng thời góp phần phát triển kinh tế xã hội bền vững cho cộng đồng dân cư địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình đồng quản lý tài nguyên thiên nhiên, trong đó:

  • Khái niệm đồng quản lý: Là quá trình hợp tác giữa các bên liên quan (nhà nước, cộng đồng địa phương, tổ chức xã hội) cùng chia sẻ quyền, trách nhiệm và lợi ích trong quản lý tài nguyên rừng. Đồng quản lý giúp tăng cường sự tham gia của cộng đồng, giảm xung đột và nâng cao hiệu quả bảo tồn.

  • Lý thuyết quản lý tài nguyên thiên nhiên bền vững: Nhấn mạnh sự cân bằng giữa bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển kinh tế xã hội, trong đó cộng đồng địa phương đóng vai trò trung tâm trong việc sử dụng và bảo vệ tài nguyên.

  • Mô hình phối hợp lợi ích quốc gia và cộng đồng: Đồng quản lý dựa trên sự phối hợp hài hòa giữa lợi ích quốc gia về bảo tồn và lợi ích cộng đồng về phát triển sinh kế, bảo tồn bản sắc văn hóa và giảm nghèo.

Các khái niệm chính bao gồm: đồng quản lý, đa dạng sinh học, bảo tồn tại chỗ, quyền lợi và trách nhiệm cộng đồng, kiến thức bản địa, phát triển bền vững.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Kết hợp tài liệu thứ cấp (văn bản pháp luật, báo cáo dự án, số liệu thống kê của Ban quản lý Khu BTTN Tây Côn Lĩnh, Sở Nông nghiệp & PTNT Hà Giang) và tài liệu sơ cấp thu thập trực tiếp qua khảo sát thực địa tại xã Cao Bồ.

  • Phương pháp chọn mẫu: Lấy mẫu ngẫu nhiên 90 hộ gia đình đại diện cho 3 dân tộc chính (Dao, Tày, Nùng), phân chia theo nhóm kinh tế (giàu, trung bình, nghèo). Đồng thời tổ chức thảo luận nhóm với đại diện các hộ, cán bộ xã, ban quản lý.

  • Phương pháp thu thập dữ liệu sơ cấp: Sử dụng phỏng vấn bán định hướng, đánh giá nhanh nông thôn (RRA), đánh giá nông thôn có sự tham gia (PRA), vẽ sơ đồ quản lý tài nguyên, ma trận đánh giá vai trò các bên liên quan, phân tích mâu thuẫn và khả năng hợp tác.

  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng Excel để xử lý số liệu định lượng, phân tích định tính các thông tin về chính sách, tổ chức cộng đồng, kiến thức bản địa. Kết hợp phân tích tổng hợp, so sánh với kinh nghiệm quốc tế để đề xuất nguyên tắc và giải pháp đồng quản lý.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu thực địa kéo dài 25 ngày, kết hợp với thu thập và xử lý tài liệu trong vòng 1 năm học tập và nghiên cứu tại Trường Đại học Lâm nghiệp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng sinh học phong phú: Khu BTTN Tây Côn Lĩnh có 162 họ thực vật bậc cao với 796 loài, trong đó 54 loài quý hiếm (7% tổng số loài), 213 loài động vật có xương sống, gồm 58 loài thú (20 loài quý hiếm), 100 loài chim, 25 loài bò sát và 30 loài lưỡng cư. Đây là khu vực có giá trị bảo tồn cao với nhiều loài nằm trong Sách đỏ Việt Nam và Danh mục CITES.

  2. Tình hình dân sinh và kinh tế xã hội khó khăn: Dân số 24.679 người, chủ yếu là các dân tộc ít người (Dao chiếm 53,79%, Tày 25,49%, H’Mông 11,19%). Thu nhập bình quân đầu người thấp, khoảng 376,51 kg lương thực/năm, với 37,85% hộ nghèo. Địa hình hiểm trở, giao thông khó khăn, trình độ dân trí thấp, phụ thuộc lớn vào tài nguyên rừng.

  3. Thực trạng quản lý và các mối đe dọa: Lực lượng quản lý mỏng (16 cán bộ cho 15.000 ha), cơ sở hạ tầng thiếu thốn, chưa có sổ đỏ cho khu bảo tồn, ranh giới chưa rõ ràng. Các mối đe dọa chính gồm khai thác gỗ trái phép (61,11% hộ tham gia, trung bình 1,61 lần/năm), đốt nương làm rẫy (60% hộ tham gia), khai thác củi (100% hộ, trung bình 2,74 lần/tuần), săn bắt động vật hoang dã, giao thông khó khăn ảnh hưởng đến công tác tuần tra.

  4. Tiềm năng đồng quản lý: Người dân có kiến thức bản địa về quản lý tài nguyên, có tổ chức cộng đồng và thể chế truyền thống. Các bên liên quan gồm nhà nước, cộng đồng, doanh nghiệp và tổ chức xã hội có thể phối hợp để chia sẻ quyền lợi và trách nhiệm. Đồng quản lý được xem là giải pháp phù hợp để nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát triển bền vững.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy sự suy giảm tài nguyên rừng và đa dạng sinh học tại Khu BTTN Tây Côn Lĩnh có nguyên nhân sâu xa từ các yếu tố kinh tế xã hội và hạn chế trong quản lý. Việc lực lượng quản lý mỏng, thiếu trang thiết bị và cơ sở hạ tầng làm giảm hiệu quả bảo vệ rừng. Các hoạt động khai thác gỗ, đốt nương và săn bắt trái phép diễn ra phổ biến do người dân phụ thuộc vào rừng để sinh kế.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, đồng quản lý tài nguyên thiên nhiên đã được chứng minh là phương thức hiệu quả trong việc huy động sự tham gia của cộng đồng, giảm xung đột và nâng cao hiệu quả bảo tồn. Các mô hình đồng quản lý tại Ấn Độ, Uganda, Nam Phi, Thái Lan và Australia đều cho thấy sự phối hợp giữa nhà nước và cộng đồng giúp bảo vệ tài nguyên bền vững hơn.

Việc áp dụng đồng quản lý tại Khu BTTN Tây Côn Lĩnh cần dựa trên cơ sở khoa học, kết hợp kiến thức bản địa và bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc, đồng thời giải quyết các vấn đề kinh tế xã hội của cộng đồng. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố các loài quý hiếm, bảng thống kê mức độ khai thác tài nguyên của các dân tộc, sơ đồ vai trò các bên liên quan trong đồng quản lý để minh họa rõ nét hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng cơ chế đồng quản lý rõ ràng, minh bạch: Thiết lập các thỏa thuận hợp tác giữa Ban quản lý Khu BTTN, chính quyền địa phương và cộng đồng dân cư, phân định rõ quyền lợi, trách nhiệm và cơ chế chia sẻ lợi ích. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, chủ thể là Sở Nông nghiệp & PTNT, Ban quản lý Khu BTTN và UBND các xã.

  2. Tăng cường năng lực quản lý và cơ sở vật chất: Tuyển dụng, đào tạo thêm cán bộ chuyên môn về bảo tồn đa dạng sinh học, trang bị phương tiện tuần tra, xây dựng trạm bảo vệ tại các xã vùng lõi. Mục tiêu nâng số cán bộ lên ít nhất 30 người trong 3 năm tới, chủ thể là Ban quản lý Khu BTTN và Sở Nội vụ.

  3. Phát triển sinh kế bền vững cho cộng đồng: Hỗ trợ người dân áp dụng kỹ thuật canh tác thâm canh, phát triển trồng thảo quả dưới tán rừng, chăn nuôi quy hoạch, giảm phụ thuộc khai thác rừng tự nhiên. Thời gian 3-5 năm, chủ thể là các tổ chức phát triển nông lâm kết hợp với chính quyền địa phương.

  4. Tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các chương trình đào tạo, tập huấn về bảo tồn đa dạng sinh học, lợi ích của đồng quản lý, bảo vệ rừng và phát triển bền vững. Thực hiện liên tục, chủ thể là Ban quản lý Khu BTTN, các tổ chức phi chính phủ và chính quyền địa phương.

  5. Xây dựng hệ thống giám sát và đánh giá hiệu quả đồng quản lý: Thiết lập các chỉ số đánh giá, tổ chức đánh giá định kỳ để điều chỉnh chính sách và hoạt động quản lý phù hợp. Thời gian bắt đầu trong năm đầu tiên và duy trì liên tục, chủ thể là Ban quản lý Khu BTTN phối hợp với các bên liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý và cán bộ Ban quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên: Nhận diện các nguyên tắc và giải pháp đồng quản lý phù hợp, nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát triển bền vững tài nguyên thiên nhiên.

  2. Chính quyền địa phương các xã vùng đệm và huyện Vị Xuyên, Hoàng Su Phì, thị xã Hà Giang: Áp dụng các giải pháp phát triển sinh kế, nâng cao nhận thức cộng đồng, phối hợp quản lý tài nguyên rừng.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và dự án phát triển nông lâm: Tham khảo mô hình đồng quản lý, phương pháp khảo sát, đánh giá tiềm năng và thực trạng, từ đó thiết kế các chương trình hỗ trợ cộng đồng.

  4. Các nhà nghiên cứu, sinh viên chuyên ngành lâm nghiệp, bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển bền vững: Tài liệu tham khảo về cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu, kết quả thực tiễn và bài học kinh nghiệm trong quản lý tài nguyên thiên nhiên tại vùng núi cao.

Câu hỏi thường gặp

  1. Đồng quản lý tài nguyên rừng là gì?
    Đồng quản lý là quá trình hợp tác giữa nhà nước, cộng đồng và các bên liên quan để cùng chia sẻ quyền, trách nhiệm và lợi ích trong quản lý tài nguyên rừng, nhằm bảo tồn và phát triển bền vững. Ví dụ, tại Khu BTTN Tây Côn Lĩnh, đồng quản lý giúp huy động sự tham gia của người dân địa phương trong bảo vệ rừng.

  2. Tại sao đồng quản lý lại quan trọng đối với Khu BTTN Tây Côn Lĩnh?
    Khu BTTN có địa hình hiểm trở, dân cư sống phân tán, lực lượng quản lý mỏng, nên việc huy động cộng đồng tham gia là cần thiết để tăng cường bảo vệ tài nguyên, giảm vi phạm và nâng cao hiệu quả quản lý. Đồng quản lý cũng giúp giải quyết mâu thuẫn giữa bảo tồn và phát triển sinh kế.

  3. Những khó khăn chính trong quản lý Khu BTTN Tây Côn Lĩnh là gì?
    Bao gồm lực lượng quản lý mỏng (16 người cho 15.000 ha), cơ sở vật chất thiếu thốn, ranh giới khu bảo tồn chưa rõ ràng, khai thác gỗ, đốt nương làm rẫy và săn bắt động vật trái phép diễn ra phổ biến, cùng với trình độ dân trí thấp và kinh tế khó khăn của cộng đồng.

  4. Làm thế nào để nâng cao năng lực quản lý khu bảo tồn?
    Cần tăng cường đào tạo cán bộ chuyên môn về bảo tồn, trang bị phương tiện tuần tra, xây dựng trạm bảo vệ, đồng thời phát triển sinh kế bền vững cho cộng đồng để giảm áp lực lên rừng. Ví dụ, trồng thảo quả dưới tán rừng đã được áp dụng tại xã Cao Bồ.

  5. Cộng đồng dân cư có thể đóng góp gì trong đồng quản lý?
    Cộng đồng có kiến thức bản địa về tài nguyên, có thể tham gia tuần tra, bảo vệ rừng, áp dụng các phương thức canh tác bền vững, đồng thời hưởng lợi từ việc bảo tồn tài nguyên qua các chương trình phát triển sinh kế và chia sẻ lợi ích. Sự tham gia này giúp nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát triển bền vững.

Kết luận

  • Khu BTTN Tây Côn Lĩnh có giá trị đa dạng sinh học cao với nhiều loài quý hiếm cần được bảo tồn nghiêm ngặt.
  • Tình hình kinh tế xã hội khó khăn, dân cư phụ thuộc lớn vào tài nguyên rừng, gây áp lực lên công tác bảo vệ và phát triển rừng.
  • Lực lượng quản lý mỏng, cơ sở vật chất thiếu thốn, các hoạt động khai thác trái phép diễn ra phổ biến là những thách thức lớn.
  • Đồng quản lý tài nguyên rừng là giải pháp phù hợp, dựa trên sự phối hợp giữa nhà nước và cộng đồng, kết hợp kiến thức khoa học và bản địa.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung xây dựng cơ chế đồng quản lý, tăng cường năng lực quản lý, phát triển sinh kế bền vững và nâng cao nhận thức cộng đồng để bảo tồn hiệu quả tài nguyên thiên nhiên tại Khu BTTN Tây Côn Lĩnh.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ và phát triển bền vững tài nguyên thiên nhiên quý giá của Tây Côn Lĩnh!