Nghiên cứu bảo tồn côn trùng làm thực phẩm tại huyện Xaythany, thủ đô Viêng Chăn, Lào

• Tác giả: Thongvanh Phengchampa
• Người hướng dẫn: PGS. Lê Bảo Thanh
• Trường học: Trường Đại học Lâm Nghiệp
• Chuyên ngành: Quản lý tài nguyên rừng
• Đề tài: Giải pháp bảo tồn côn trùng thực phẩm tại huyện Xaythany, Viêng Chăn
• Loại tài liệu: luận văn
• Năm xuất bản: 2023
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Các công trình nghiên cứu trên thế giới và ở Việt Nam
• 2. CHƯƠNG 2: MỤC TIÊU, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Mục tiêu nghiên cứu
• 2.1.1. Mục tiêu chung
• 2.1.2. Mục tiêu cụ thể
• 2.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 2.2.1. Đối tượng nghiên cứu
• 2.2.2. Phạm vi nghiên cứu
• 2.3. Nội dung nghiên cứu
• 2.4. Phương pháp nghiên cứu
• 2.4.1. Phương pháp luận
• 2.4.2. Phương pháp tiếp cận
• 2.4.3. Phương pháp nghiên cứu cụ thể
• 2.4.4. Phương pháp xử lý số liệu
• 3. CHƯƠNG 3: ĐIỀU KIỆN CƠ BẢN KHU VỰC NGHIÊN CỨU
• 3.1. Đặc điểm về kinh tế - xã hội
• 3.2. Lao động việc làm
• 3.3. Đặc điểm về thời tiết, khí hậu, tài nguyên rừng
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
• 4.1. Thực trạng loài côn trùng có giá trị làm thực phẩm tại huyện Xaythany
• 4.1.1. Thành phần loài côn trùng làm thực phẩm tại huyện Xaythany
• 4.1.2. Đặc trưng phân bổ trong tự nhiên loài côn trùng làm thực phẩm tại huyện Xaythany
• 4.2. Kiến thức bản địa trong khai thác, sử dụng các loài côn trùng làm thực phẩm tại huyện Xaythany
• 4.2.1. Kiến thức bản địa trong khai thác côn trùng có giá trị làm thực phẩm trên địa bàn huyện
• 4.2.2. Kiến thức bản địa trong chế biến côn trùng có giá trị làm thực phẩm chủ yếu tại huyện Xaythany
• 4.3. Thực trạng khai thác, tiêu dùng và đề xuất các giải pháp bảo tồn các loài côn trùng có giá trị làm thực phẩm tại huyện Xaythany
• 4.3.1. Thực trạng khai thác một số loài côn trùng làm thực phẩm tại huyện Xaythany
• 4.3.2. Thực trạng tiêu dùng một số loài côn trùng làm thực phẩm tại huyện Xaythany
• 4.3.3. Đề xuất giải pháp bảo tồn các loài côn trùng có giá trị làm thực phẩm tại huyện Xaythany, thủ đô Viêng Chăn, nước Lào
• DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
• DANH MỤC CÁC BẢNG
• DANH MỤC CÁC HÌNH
• ĐẶT VẤN ĐỀ
• KẾT LUẬN - TỒN TẠI - KHUYẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Giới thiệu về côn trùng thực phẩm tại huyện Xaythany

Huyện Xaythany, thuộc thủ đô Viêng Chăn, là một trong những khu vực có sự đa dạng sinh học cao với nhiều loài côn trùng thực phẩm có giá trị. Các loài côn trùng này không chỉ góp phần vào bữa ăn hàng ngày của người dân mà còn có giá trị kinh tế trong việc tiêu thụ và chế biến. Tuy nhiên, việc khai thác côn trùng hiện nay đang gặp nhiều vấn đề, bao gồm sự suy giảm số lượng loài và tình trạng khai thác không bền vững. Do đó, việc nghiên cứu và đề xuất các giải pháp bảo tồn là cần thiết để duy trì sự phong phú của các loài côn trùng có giá trị thực phẩm tại khu vực này.

1.1 Tình hình hiện tại của côn trùng thực phẩm

Hiện nay, huyện Xaythany có khoảng 30 loài côn trùng được sử dụng làm thực phẩm. Tuy nhiên, việc khai thác côn trùng chủ yếu diễn ra một cách tự phát và không có kế hoạch, dẫn đến sự suy giảm nghiêm trọng về số lượng loài. Các loài như châu chấu, dế, và nhộng ong thường được người dân khai thác để chế biến thành các món ăn truyền thống. Theo thống kê, số lượng côn trùng có giá trị thực phẩm đang dần giảm sút do áp lực từ việc khai thác quá mức và biến đổi môi trường. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến nguồn thực phẩm của cộng đồng mà còn tác động đến hệ sinh thái địa phương.

II. Tác dụng của côn trùng thực phẩm

Côn trùng thực phẩm có nhiều lợi ích sức khỏe và dinh dưỡng. Chúng là nguồn cung cấp protein dồi dào, vitamin và khoáng chất cần thiết cho cơ thể. Nghiên cứu cho thấy, côn trùng như dế và châu chấu chứa hàm lượng protein cao, có thể thay thế cho thịt trong chế độ ăn uống của người dân. Hơn nữa, việc tiêu thụ côn trùng không chỉ giúp cải thiện dinh dưỡng mà còn góp phần vào việc bảo vệ môi trường, giảm thiểu khí thải carbon so với chăn nuôi gia súc truyền thống. Vì vậy, khuyến khích sử dụng côn trùng thực phẩm trong bữa ăn hàng ngày là một hướng đi bền vững cho phát triển nông nghiệp tại huyện Xaythany.

2.1 Lợi ích dinh dưỡng

Côn trùng thực phẩm cung cấp một lượng lớn protein và các vi chất dinh dưỡng cần thiết cho sức khỏe con người. Chúng chứa các axit amin thiết yếu, lipid có lợi và nhiều loại vitamin như B12, B2 cùng với các khoáng chất như sắt, kẽm. Việc bổ sung côn trùng vào chế độ ăn uống hàng ngày có thể giúp cải thiện tình trạng dinh dưỡng, đặc biệt ở những cộng đồng có thu nhập thấp. Các món ăn chế biến từ côn trùng không chỉ ngon miệng mà còn mang lại giá trị dinh dưỡng cao, giúp nâng cao sức khỏe cho người dân địa phương.

III. Các giải pháp bảo tồn côn trùng thực phẩm

Để bảo tồn và phát triển các loài côn trùng thực phẩm tại huyện Xaythany, cần thực hiện một số giải pháp bảo tồn hiệu quả. Trước hết, việc xây dựng các quy định và chính sách về khai thác côn trùng là rất cần thiết. Các chương trình giáo dục cộng đồng về tầm quan trọng của côn trùng thực phẩm cũng cần được triển khai để nâng cao nhận thức của người dân. Hơn nữa, việc nghiên cứu và phát triển công nghệ nuôi côn trùng cũng sẽ giúp tạo ra nguồn thực phẩm bền vững mà không làm suy giảm các loài trong tự nhiên. Các hoạt động này sẽ góp phần bảo vệ đa dạng sinh học và duy trì nguồn thực phẩm cho cộng đồng.

3.1 Chính sách và quy định

Cần thiết phải thiết lập các chính sách và quy định rõ ràng về khai thác và sử dụng côn trùng thực phẩm. Các cơ quan chức năng nên phối hợp với cộng đồng địa phương để xây dựng các quy định về mùa vụ khai thác, số lượng cho phép và các biện pháp bảo vệ môi trường. Việc này không chỉ giúp bảo tồn các loài côn trùng mà còn đảm bảo nguồn thực phẩm cho người dân. Ngoài ra, cần có các chương trình hỗ trợ tài chính cho các hộ gia đình tham gia vào hoạt động nuôi côn trùng, nhằm khuyến khích họ chuyển từ khai thác tự nhiên sang nuôi côn trùng bền vững.

Tổng quan nghiên cứu

Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào, với diện tích rừng tự nhiên khoảng 11,08 triệu ha chiếm 46,7% tổng diện tích đất, sở hữu hệ sinh thái đa dạng, trong đó côn trùng làm thực phẩm đóng vai trò quan trọng trong đời sống người dân. Huyện Xaythany, thủ đô Viêng Chăn, có diện tích tự nhiên 84.685 ha và dân số khoảng 166.892 người, là vùng có nền văn hóa ẩm thực phong phú, trong đó côn trùng được sử dụng rộng rãi làm thực phẩm truyền thống. Tuy nhiên, hiện trạng khai thác tự phát, thiếu kiểm soát đã dẫn đến biến động và suy giảm thành phần loài côn trùng có giá trị làm thực phẩm tại địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định hiện trạng thành phần loài, phân bố và kiến thức bản địa trong khai thác, chế biến côn trùng làm thực phẩm tại huyện Xaythany, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững nguồn tài nguyên này. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 6/2022 đến tháng 6/2023, tập trung khảo sát trên địa bàn huyện Xaythany với các khu sinh cảnh đa dạng như rừng nguyên sinh, trảng cỏ, sông nước và đất canh tác nông nghiệp.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp dữ liệu khoa học làm cơ sở cho công tác quản lý tài nguyên rừng ngoài gỗ, góp phần nâng cao giá trị dinh dưỡng và kinh tế cho cộng đồng địa phương, đồng thời bảo vệ đa dạng sinh học và phát triển bền vững ngành thực phẩm truyền thống từ côn trùng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về đa dạng sinh học, quản lý tài nguyên thiên nhiên và kiến thức bản địa trong khai thác tài nguyên. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

• Lý thuyết đa dạng sinh học và bảo tồn: Nhấn mạnh vai trò của đa dạng loài trong hệ sinh thái và tầm quan trọng của việc bảo tồn các loài có giá trị kinh tế, dinh dưỡng như côn trùng làm thực phẩm.
• Mô hình quản lý tài nguyên bền vững: Tập trung vào việc khai thác hợp lý, kết hợp với nhân nuôi và bảo vệ môi trường sống nhằm duy trì nguồn tài nguyên lâu dài.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: thành phần loài, phân bố sinh thái, kiến thức bản địa, khai thác bền vững, và vòng đời côn trùng.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập qua điều tra thực địa tại 5 tuyến và 10 điểm điều tra trên các khu sinh cảnh khác nhau của huyện Xaythany, bao gồm rừng nguyên sinh, trảng cỏ, sông nước và đất canh tác. Cỡ mẫu gồm 30 người được phỏng vấn sâu, bao gồm 20 người dân và 10 cán bộ địa phương, nhằm thu thập thông tin về khai thác, chế biến và sử dụng côn trùng làm thực phẩm.

Phương pháp phân tích bao gồm thống kê mô tả, phân tích thành phần loài, phân bố theo không gian và thời gian, cùng với phân tích SWOT để đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức trong quản lý tài nguyên côn trùng. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 6/2022 đến tháng 6/2023, với hai đợt điều tra chính vào mùa mưa và mùa khô nhằm phản ánh sự biến động theo mùa của các loài côn trùng.

Các dụng cụ thu thập mẫu gồm lưới bắt côn trùng, bẫy đèn, vợt, cuốc, thùng chứa và các thiết bị xử lý mẫu như ngâm formaldehyde và phơi sấy. Mẫu vật được định danh dựa trên tài liệu chuyên ngành và đối chiếu với mẫu tiêu bản tại các viện nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Thành phần loài côn trùng làm thực phẩm: Tổng cộng 20 loài côn trùng thuộc 7 bộ và 17 họ được ghi nhận tại huyện Xaythany, chiếm khoảng 71% số loài côn trùng làm thực phẩm được Bộ Nông Lâm nghiệp Lào công bố cho thủ đô Viêng Chăn. Trong đó, bộ Cánh thẳng (Orthoptera) chiếm 30,3% với 6 loài, bộ Cánh màng (Hymenoptera) chiếm 25% với 5 loài, bộ Cánh cứng (Coleoptera) chiếm 20% với 4 loài.

2. Phân bố theo sinh cảnh: Đa số loài côn trùng sinh sống tại sinh cảnh đất canh tác nông nghiệp (75%) và rừng nguyên sinh (65%). Sinh cảnh sông nước có tỷ lệ loài thấp nhất (20%). Một số loài có khả năng sinh sống đa sinh cảnh, cho thấy phạm vi phân bố rộng.

3. Phân bố theo thời gian: Các loài côn trùng chủ yếu xuất hiện từ tháng 3 đến tháng 8, trùng với thời điểm sản xuất nông nghiệp chính vụ. Khoảng thời gian sinh trưởng của từng loài dao động từ 2 đến 5 tháng, phản ánh tính mùa vụ rõ rệt.

4. Giai đoạn sử dụng làm thực phẩm: 87,5% loài được sử dụng ở giai đoạn sâu non, 75% ở giai đoạn trưởng thành và 31,25% ở giai đoạn nhộng. Có 43,75% loài được sử dụng ở hai giai đoạn vòng đời và 25% ở ba giai đoạn, cho thấy sự đa dạng trong cách khai thác.

Thảo luận kết quả

Số lượng loài côn trùng làm thực phẩm tại Xaythany tuy đa dạng nhưng thấp hơn so với một số khu vực khác như Tây Bắc Việt Nam (34 loài) hay các khu bảo tồn ở Lào (19-41 loài). Nguyên nhân có thể do sự khác biệt về điều kiện sinh thái, mức độ khai thác và quản lý tài nguyên.

Phân bố sinh cảnh cho thấy đất canh tác và rừng nguyên sinh là môi trường quan trọng cho sự tồn tại của các loài côn trùng thực phẩm, đồng thời cũng là những khu vực chịu áp lực khai thác lớn. Sự xuất hiện theo mùa phù hợp với chu kỳ sinh trưởng của côn trùng và thời vụ nông nghiệp, tạo điều kiện thuận lợi cho người dân thu hoạch.

Việc sử dụng đa giai đoạn vòng đời của côn trùng làm thực phẩm phản ánh kiến thức bản địa phong phú và linh hoạt trong khai thác, góp phần nâng cao giá trị dinh dưỡng và kinh tế. Tuy nhiên, khai thác tự phát và thiếu kiểm soát có thể dẫn đến suy giảm nguồn gen và mất cân bằng sinh thái.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ loài theo bộ côn trùng, bản đồ phân bố sinh cảnh và biểu đồ thời gian xuất hiện loài theo tháng, giúp minh họa rõ nét các xu hướng nghiên cứu.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng quy hoạch khai thác bền vững: Thiết lập các khu vực bảo tồn và khai thác có kiểm soát, ưu tiên bảo vệ sinh cảnh rừng nguyên sinh và đất canh tác, nhằm duy trì đa dạng loài và nguồn gen côn trùng. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: UBND huyện, Sở Nông Lâm nghiệp.

2. Phát triển kỹ thuật nhân nuôi côn trùng: Đào tạo kỹ thuật nuôi các loài côn trùng phổ biến như Dé, Châu chấu để giảm áp lực khai thác tự nhiên, tăng thu nhập cho người dân. Thời gian: 2 năm; Chủ thể: Trung tâm Nông nghiệp huyện, các tổ chức đào tạo.

3. Nâng cao nhận thức và kiến thức bản địa: Tổ chức các chương trình tập huấn, truyền thông về bảo tồn và khai thác hợp lý côn trùng làm thực phẩm, kết hợp với việc bảo tồn kiến thức truyền thống. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Hội Nông dân, các tổ chức phi chính phủ.

4. Xây dựng hệ thống giám sát và quản lý tài nguyên: Thiết lập hệ thống thu thập dữ liệu định kỳ về thành phần loài, mức độ khai thác và biến động nguồn tài nguyên côn trùng, làm cơ sở cho điều chỉnh chính sách. Thời gian: 3 năm; Chủ thể: Sở Tài nguyên Môi trường, Viện nghiên cứu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý tài nguyên thiên nhiên: Sử dụng dữ liệu và giải pháp đề xuất để xây dựng chính sách quản lý bền vững tài nguyên côn trùng, góp phần bảo vệ đa dạng sinh học.

2. Người dân và cộng đồng địa phương: Áp dụng kiến thức về khai thác và chế biến côn trùng an toàn, nâng cao thu nhập và bảo vệ nguồn tài nguyên truyền thống.

3. Nhà nghiên cứu và học giả: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, dữ liệu thực địa và phân tích để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về đa dạng sinh học và quản lý tài nguyên.

4. Doanh nghiệp và nhà đầu tư trong lĩnh vực nông nghiệp và thực phẩm: Khai thác tiềm năng phát triển ngành nuôi trồng và chế biến côn trùng làm thực phẩm, mở rộng thị trường và giá trị kinh tế.

Câu hỏi thường gặp

1. Côn trùng làm thực phẩm có giá trị dinh dưỡng như thế nào?
   Côn trùng chứa hàm lượng protein cao, giàu axit amin thiết yếu và khoáng chất, là nguồn thực phẩm bổ dưỡng, đặc biệt phù hợp với các vùng có điều kiện kinh tế khó khăn.

2. Tại sao cần bảo tồn côn trùng làm thực phẩm?
   Bảo tồn giúp duy trì đa dạng sinh học, đảm bảo nguồn thực phẩm bền vững, đồng thời bảo vệ cân bằng sinh thái và hỗ trợ sinh kế cộng đồng.

3. Phương pháp thu thập côn trùng trong nghiên cứu là gì?
   Sử dụng lưới bắt, bẫy đèn, vợt, cuốc và các dụng cụ chuyên dụng, kết hợp điều tra thực địa và phỏng vấn người dân để thu thập dữ liệu đa dạng và chính xác.

4. Khai thác côn trùng tự phát có ảnh hưởng gì?
   Khai thác không kiểm soát dẫn đến suy giảm số lượng và đa dạng loài, làm mất cân bằng sinh thái và giảm nguồn thu nhập lâu dài cho người dân.

5. Làm thế nào để phát triển ngành nuôi côn trùng làm thực phẩm?
   Cần đầu tư đào tạo kỹ thuật, xây dựng mô hình nuôi hiệu quả, hỗ trợ thị trường tiêu thụ và kết hợp bảo vệ môi trường sống tự nhiên.

Kết luận

• Xác định được 20 loài côn trùng làm thực phẩm tại huyện Xaythany, phân bố đa dạng trên 7 bộ và 17 họ, chủ yếu ở sinh cảnh đất canh tác và rừng nguyên sinh.
• Phân bố theo mùa rõ rệt, tập trung từ tháng 3 đến tháng 8, phù hợp với chu kỳ sản xuất nông nghiệp địa phương.
• Kiến thức bản địa phong phú trong khai thác và chế biến, sử dụng đa giai đoạn vòng đời côn trùng nhằm tối ưu giá trị dinh dưỡng.
• Đề xuất các giải pháp quản lý bền vững, phát triển kỹ thuật nhân nuôi và nâng cao nhận thức cộng đồng để bảo tồn nguồn tài nguyên quý giá này.
• Tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và xây dựng hệ thống giám sát để đảm bảo phát triển lâu dài ngành côn trùng làm thực phẩm tại Lào và khu vực Đông Nam Á.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ và phát triển nguồn tài nguyên côn trùng làm thực phẩm, góp phần nâng cao đời sống cộng đồng và bảo vệ môi trường sinh thái bền vững!