Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn 1873-1945, Hà Nội trải qua nhiều biến đổi sâu sắc về diện mạo phố phường, đặc biệt là trên tuyến phố Tràng Tiền – Hàng Khay – Tràng Thi. Đây là giai đoạn chuyển mình quan trọng dưới tác động của chính quyền thực dân Pháp, khi Hà Nội từ một đô thị phong kiến truyền thống dần trở thành một thành phố hiện đại với quy hoạch bài bản và kiến trúc phương Tây. Theo ước tính, diện tích khu nhượng địa ban đầu chỉ khoảng 2,5ha nhưng đã được mở rộng lên tới 18,5ha, tạo điều kiện cho sự phát triển đô thị mạnh mẽ. Tuyến phố Tràng Tiền – Hàng Khay – Tràng Thi giữ vị trí chiến lược, là trục giao thông chính nối khu nhượng địa với thành phố cổ, đồng thời là nơi lưu giữ nhiều dấu ấn lịch sử, kiến trúc và văn hóa của Hà Nội thời kỳ này.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm tái hiện toàn diện diện mạo phố phường Hà Nội giai đoạn 1873-1945 qua trường hợp tuyến phố Tràng Tiền – Hàng Khay – Tràng Thi, đồng thời phân tích các yếu tố chính trị, văn hóa và quân sự ảnh hưởng đến sự biến đổi này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào khu vực quận Hoàn Kiếm, Hà Nội, trong khoảng thời gian từ khi Pháp chiếm đóng đến năm 1945, giai đoạn đánh dấu sự kết thúc của chế độ thực dân. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn di sản văn hóa, đồng thời cung cấp bài học lịch sử cho công tác quy hoạch và cải tạo đô thị hiện đại, góp phần duy trì nét đặc trưng và bản sắc riêng của thủ đô nghìn năm văn hiến.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu liên ngành, kết hợp giữa Sử học, Văn hóa học và Địa lý học lịch sử để phân tích sự biến đổi diện mạo đô thị. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết đô thị hóa và quy hoạch đô thị: Giúp phân tích quá trình chuyển đổi từ đô thị truyền thống sang đô thị hiện đại dưới tác động của chính quyền thực dân, bao gồm các yếu tố quy hoạch đường sá, kiến trúc nhà cửa, và tổ chức không gian đô thị.

  2. Lý thuyết về di sản văn hóa và bảo tồn đô thị: Được sử dụng để đánh giá giá trị lịch sử, văn hóa của các công trình và cảnh quan đô thị, từ đó đề xuất các giải pháp bảo tồn phù hợp.

Các khái niệm chính bao gồm: diện mạo đô thị, quy hoạch đô thị, kiến trúc Tân cổ điển, phố phường truyền thống, và ảnh hưởng thực dân. Mô hình nghiên cứu tập trung vào việc phân tích các yếu tố chính trị – xã hội – kinh tế tác động đến sự biến đổi cảnh quan đô thị, đồng thời khai thác nguồn tư liệu địa chính và lịch sử để tái hiện hiện trạng.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ các tư liệu địa chính, địa bạ, hồ sơ lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, Thư viện Quốc gia Việt Nam, cùng các tài liệu lịch sử, hồi ký, và bản đồ cổ. Cỡ mẫu nghiên cứu tập trung vào tuyến phố Tràng Tiền – Hàng Khay – Tràng Thi với chiều dài tổng cộng khoảng 1,7 km, bao gồm các công trình kiến trúc, đường sá, và không gian công cộng.

Phương pháp nghiên cứu chủ yếu là nghiên cứu khu vực học, kết hợp với phân tích định lượng để xử lý số liệu về diện tích, chiều rộng đường phố, số lượng công trình xây dựng, và các chỉ số quy hoạch. Quá trình nghiên cứu diễn ra trong khoảng thời gian từ năm 2013 đến 2015, với các bước thu thập tư liệu, phân tích, đối chiếu và tổng hợp dữ liệu.

Phương pháp phân tích bao gồm so sánh các giai đoạn trước và sau khi Pháp chiếm đóng, đánh giá sự thay đổi về cảnh quan, kiến trúc và tổ chức không gian đô thị. Việc sử dụng bản đồ Plan de la ville de Hanoi (1890, 1894, 1902) giúp minh họa rõ nét sự phát triển mạng lưới đường phố và các công trình công cộng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Biến đổi về quy hoạch và hạ tầng giao thông: Trước năm 1873, tuyến phố Tràng Tiền – Hàng Khay – Tràng Thi là các con đường mòn nhỏ, lầy lội, với chiều rộng chưa tới 3m. Đến năm 1885, tuyến phố đã được mở rộng thành đại lộ rộng từ 16 đến 18m, được lát đá dăm và xây dựng vỉa hè lát gạch, tạo điều kiện thuận lợi cho giao thông bộ hành. Đến năm 1890, các tuyến đường mới như Boulevard Rialan, Henri Riviere, Rollandes được hoàn thành, hình thành mạng lưới đường phố theo kiểu bàn cờ với các ô vuông rõ ràng.

  2. Thay đổi kiến trúc nhà cửa và cảnh quan đô thị: Nhà tranh lụp xụp hai bên đường bị nghiêm cấm và dỡ bỏ từ năm 1886, thay thế bằng nhà gạch, nhà gỗ có gác theo phong cách châu Âu. Số lượng nhà gạch tăng lên đáng kể, đặc biệt là các công trình công cộng như Nhà hát lớn Hà Nội (khởi công 1901, hoàn thành 1911), Bệnh viện Phủ Doãn, và các trụ sở hành chính. Nhà hát lớn có sức chứa khoảng 870 chỗ, kiến trúc Tân cổ điển Pháp, trở thành biểu tượng văn hóa của thành phố.

  3. Hệ thống chính quyền và quản lý đô thị: Bộ máy hành chính do Pháp thiết lập gồm Hội đồng Thành phố, Tòa Đốc lý, cùng các cấp cơ sở như hộ trưởng và phố trưởng người Việt, giúp quản lý và thực thi các quy định về quy hoạch, vệ sinh và an ninh. Các nghị định về quy hoạch đường phố, xây dựng nhà cửa được ban hành nghiêm ngặt, ví dụ như Nghị định năm 1891 về việc dỡ bỏ nhà tranh trong khu vực trung tâm.

  4. Ảnh hưởng văn hóa và xã hội: Sự xuất hiện của khu phố Tây với các cửa hàng, quán cà phê, hiệu thuốc, và các dịch vụ phục vụ tầng lớp thực dân và thượng lưu bản xứ đã làm thay đổi bộ mặt kinh tế và văn hóa tuyến phố. Các công trình như Nha Kinh lược Bắc Kỳ (1887) và các triển lãm Đấu Xảo thuộc địa góp phần quảng bá văn hóa phương Tây.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của sự biến đổi diện mạo phố phường Hà Nội giai đoạn này là do chính sách đô thị hóa và khai thác thuộc địa của thực dân Pháp, nhằm biến Hà Nội thành trung tâm hành chính, chính trị và kinh tế hiện đại. So với các nghiên cứu trước đây chủ yếu tập trung vào phố cổ hoặc các khía cạnh lịch sử tổng thể, nghiên cứu này đi sâu vào một tuyến phố cụ thể, sử dụng nguồn tư liệu địa chính phong phú để phân tích chi tiết.

Kết quả cho thấy sự chuyển đổi từ không gian đô thị truyền thống, tự phát sang quy hoạch có hệ thống với các tiêu chuẩn về chiều rộng đường, vật liệu xây dựng, và kiến trúc. Việc xây dựng các công trình công cộng theo phong cách Tân cổ điển không chỉ nâng cao giá trị thẩm mỹ mà còn thể hiện quyền lực và ý thức hệ của chính quyền thực dân.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện sự gia tăng diện tích vỉa hè, số lượng nhà gạch theo từng năm, hoặc bảng so sánh chiều rộng đường phố qua các giai đoạn. Bảng thống kê các công trình xây dựng trên tuyến phố cũng minh họa rõ nét sự phát triển đô thị.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc cung cấp cái nhìn toàn diện về quá trình đô thị hóa Hà Nội, đồng thời làm rõ ảnh hưởng của chính sách thực dân đối với cảnh quan và cấu trúc đô thị. Điều này góp phần quan trọng cho công tác bảo tồn và quy hoạch đô thị hiện đại, giúp duy trì bản sắc văn hóa và lịch sử của thủ đô.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Bảo tồn và phục hồi các công trình kiến trúc lịch sử: Cần ưu tiên bảo vệ các di tích, công trình tiêu biểu trên tuyến phố Tràng Tiền – Hàng Khay – Tràng Thi, đặc biệt là Nhà hát lớn, Bệnh viện Phủ Doãn và các công trình Tân cổ điển. Chủ thể thực hiện là các cơ quan quản lý di sản văn hóa, với mục tiêu hoàn thành trong vòng 5 năm.

  2. Xây dựng quy hoạch đô thị hài hòa giữa hiện đại và truyền thống: Áp dụng các bài học lịch sử về quy hoạch đường phố, chiều rộng vỉa hè, và không gian công cộng để điều chỉnh quy hoạch hiện tại, đảm bảo không làm mất đi nét đặc trưng của phố phường Hà Nội. Chủ thể là Sở Quy hoạch Kiến trúc Hà Nội, thực hiện trong 3 năm tới.

  3. Phát triển du lịch văn hóa dựa trên giá trị lịch sử tuyến phố: Tăng cường quảng bá, tổ chức các tour du lịch lịch sử – kiến trúc nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng và thu hút khách tham quan. Chủ thể là Sở Du lịch Hà Nội phối hợp với các đơn vị lữ hành, triển khai trong 2 năm.

  4. Nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị di sản đô thị: Tổ chức các chương trình giáo dục, hội thảo, và truyền thông nhằm khuyến khích người dân tham gia bảo vệ và phát huy giá trị phố phường truyền thống. Chủ thể là các trường học, tổ chức văn hóa, thực hiện liên tục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quy hoạch đô thị và kiến trúc sư: Luận văn cung cấp dữ liệu chi tiết về lịch sử quy hoạch và kiến trúc, giúp họ hiểu rõ hơn về bối cảnh phát triển đô thị Hà Nội, từ đó thiết kế các dự án phù hợp với bản sắc địa phương.

  2. Nhà nghiên cứu lịch sử và văn hóa: Tài liệu là nguồn tư liệu quý giá về lịch sử đô thị, kiến trúc và xã hội Hà Nội giai đoạn 1873-1945, hỗ trợ cho các nghiên cứu chuyên sâu về lịch sử Việt Nam và đô thị học.

  3. Cơ quan quản lý di sản và bảo tồn: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chính sách bảo tồn, phục hồi các công trình và cảnh quan lịch sử, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo vệ di sản văn hóa.

  4. Người làm công tác giáo dục và truyền thông: Nội dung luận văn giúp xây dựng các chương trình giáo dục về lịch sử đô thị, nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị văn hóa và lịch sử của Hà Nội, góp phần phát huy truyền thống.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao chọn tuyến phố Tràng Tiền – Hàng Khay – Tràng Thi làm đối tượng nghiên cứu?
    Tuyến phố này giữ vị trí chiến lược nối khu nhượng địa với thành phố cổ, lưu giữ nhiều dấu ấn lịch sử và kiến trúc đặc trưng của Hà Nội thời Pháp thuộc, giúp tái hiện rõ nét quá trình đô thị hóa.

  2. Nguồn tư liệu chính được sử dụng trong nghiên cứu là gì?
    Luận văn khai thác chủ yếu tư liệu địa chính, địa bạ, hồ sơ lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, Thư viện Quốc gia Việt Nam, cùng các bản đồ cổ và tài liệu lịch sử, hồi ký của người Pháp và Việt Nam.

  3. Những thay đổi lớn nhất về kiến trúc trên tuyến phố trong giai đoạn nghiên cứu là gì?
    Nhà tranh lụp xụp bị dỡ bỏ, thay thế bằng nhà gạch, nhà gỗ có gác theo phong cách châu Âu; xây dựng các công trình công cộng theo phong cách Tân cổ điển như Nhà hát lớn, Bệnh viện Phủ Doãn.

  4. Chính quyền thực dân Pháp đã ảnh hưởng thế nào đến quy hoạch đô thị Hà Nội?
    Pháp thiết lập bộ máy hành chính mới, ban hành các nghị định quy định nghiêm ngặt về quy hoạch đường phố, xây dựng nhà cửa, vệ sinh, đồng thời mở rộng mạng lưới đường phố theo kiểu bàn cờ, tạo nên khu phố Tây hiện đại.

  5. Ý nghĩa thực tiễn của nghiên cứu đối với Hà Nội hiện nay là gì?
    Nghiên cứu cung cấp bài học lịch sử quý giá cho công tác bảo tồn di sản, quy hoạch đô thị hài hòa giữa hiện đại và truyền thống, góp phần duy trì bản sắc văn hóa và phát triển bền vững thủ đô.

Kết luận

  • Luận văn đã tái hiện toàn diện diện mạo phố phường Hà Nội giai đoạn 1873-1945 qua trường hợp tuyến phố Tràng Tiền – Hàng Khay – Tràng Thi, làm rõ sự chuyển đổi từ đô thị truyền thống sang đô thị hiện đại dưới tác động của thực dân Pháp.
  • Phân tích chi tiết các yếu tố quy hoạch, kiến trúc, và chính sách hành chính đã góp phần làm thay đổi cảnh quan và cấu trúc đô thị Hà Nội.
  • Nghiên cứu làm sáng tỏ ảnh hưởng của chính quyền thực dân trong việc xây dựng bộ máy quản lý và quy hoạch đô thị, đồng thời chỉ ra những bài học lịch sử có giá trị cho công tác bảo tồn và phát triển đô thị hiện đại.
  • Đề xuất các giải pháp bảo tồn, quy hoạch và phát triển du lịch văn hóa dựa trên giá trị lịch sử của tuyến phố, nhằm duy trì bản sắc và phát huy giá trị di sản.
  • Khuyến khích các nhà nghiên cứu, quản lý và cộng đồng tiếp tục khai thác, phát huy các giá trị lịch sử – văn hóa của Hà Nội trong bối cảnh phát triển đô thị hiện nay.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và nhà nghiên cứu nên phối hợp triển khai các đề xuất bảo tồn và quy hoạch, đồng thời đẩy mạnh công tác truyền thông nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị di sản phố phường Hà Nội.