Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh xã hội hiện đại, tư duy sáng tạo (TDST) được xem là yếu tố then chốt thúc đẩy sự phát triển toàn diện của con người và xã hội. Theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, giáo dục phổ thông cần tập trung phát triển trí tuệ, thể chất và năng lực công dân, trong đó TDST đóng vai trò quan trọng. Ở bậc tiểu học, đặc biệt là lớp 5, môn Toán với nội dung yếu tố hình học được xem là công cụ hiệu quả để rèn luyện TDST cho học sinh (HS). Tuy nhiên, thực trạng dạy học yếu tố hình học tại một số trường tiểu học trên địa bàn Thành phố Thái Nguyên cho thấy việc phát triển TDST cho HS còn hạn chế, chưa được chú trọng thường xuyên và hiệu quả chưa cao.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất và kiểm nghiệm các biện pháp sư phạm phát triển TDST cho HS lớp 5 thông qua dạy học yếu tố hình học, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán tiểu học. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các biện pháp rèn luyện TDST trong dạy học các yếu tố hình học tại lớp 5, thực nghiệm tại các trường Tiểu học Phú Xá và Gia Sàng, Thành phố Thái Nguyên trong năm học 2019-2020.

Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao năng lực tư duy sáng tạo cho HS, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh, đồng thời góp phần cải tiến phương pháp dạy học môn Toán ở bậc tiểu học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về tư duy và tư duy sáng tạo, trong đó:

  • Lý thuyết về tư duy: Tư duy là quá trình nhận thức lý tính, phản ánh bản chất và quy luật của sự vật, hiện tượng thông qua các thao tác tư duy như phân tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng hóa và khái quát hóa. Tư duy phát sinh khi xuất hiện tình huống có vấn đề và được biểu hiện qua quá trình xác định vấn đề, hình thành giả thuyết, kiểm tra và đánh giá kết quả.

  • Lý thuyết về tư duy sáng tạo (TDST): TDST là khả năng tạo ra cái mới, độc đáo và có ích trong giải quyết vấn đề. Các đặc trưng cơ bản của TDST gồm tính mềm dẻo (linh hoạt), tính thuần thục (nhuần nhuyễn), tính độc đáo, tính chi tiết và tính nhạy cảm. TDST được phát triển thông qua các hoạt động học tập sáng tạo, đặc biệt là trong môn Toán với các bài toán có yếu tố hình học.

  • Mô hình phát triển TDST trong dạy học yếu tố hình học: Tập trung vào việc rèn luyện các thao tác tư duy như vận dụng linh hoạt các thao tác tư duy, nhìn nhận bài toán dưới nhiều góc độ, đề xuất bài toán mới từ bài toán đã biết, phát hiện và khắc phục sai lầm.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu từ khảo sát thực trạng tại các lớp 5A, 5B, 5D, 5E (Trường Tiểu học Phú Xá) và lớp 5A1, 5A2 (Trường Tiểu học Gia Sàng), với tổng số 184 HS và 24 giáo viên (GV). Dữ liệu bao gồm phiếu điều tra, phỏng vấn, quan sát tiết dạy và kết quả bài kiểm tra toán có yếu tố hình học.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê toán học để xử lý số liệu khảo sát và đánh giá kết quả thực nghiệm. Phân tích định tính qua phỏng vấn và quan sát để làm rõ thực trạng và khó khăn trong phát triển TDST.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2019-2020, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, đề xuất biện pháp, tổ chức thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về TDST còn mơ hồ: Khoảng 50% GV hiểu TDST là khả năng phát minh hoặc tạo ra điều mới, 50% cho rằng là vận dụng kiến thức hiệu quả, còn lại trả lời chung chung. 100% GV đánh giá việc phát triển TDST cho HS là cần thiết hoặc rất cần thiết.

  2. Biểu hiện TDST của HS trong học tập còn hạn chế: 70,8% HS thể hiện sự tò mò, hỏi nhiều; 58,3% đưa ra cách giải độc đáo; 62,5% đặt câu hỏi phức tạp; tuy nhiên chỉ 12,5% HS tìm ra câu trả lời chính xác độc đáo và giải được bài toán khó.

  3. Thực trạng rèn luyện TDST chưa thường xuyên: 57% GV chỉ thi thoảng rèn luyện TDST cho HS, 35% hiếm khi thực hiện. Các khó khăn chính gồm: trình độ nhận thức HS không đồng đều (95,8%), rèn luyện TDST chiếm nhiều thời gian tiết học (100%), HS chưa chủ động (66,7%), GV chưa được trang bị kỹ năng sư phạm (62,5%).

  4. Kết quả kiểm tra toán yếu tố hình học của HS: Tỉ lệ HS đạt điểm khá và giỏi chiếm khoảng 74% (46% khá, 28% giỏi), điểm trung bình chiếm 19%, điểm yếu 7%. Điều này phản ánh HS còn lúng túng trong giải toán có yếu tố hình học, chưa phát huy tốt TDST.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy mặc dù GV nhận thức được tầm quan trọng của TDST, nhưng việc phát triển TDST trong dạy học yếu tố hình học còn nhiều hạn chế do thiếu kỹ năng sư phạm, thời gian hạn chế và sự không đồng đều về trình độ HS. HS có biểu hiện tò mò, sáng tạo nhưng chưa được khuyến khích và rèn luyện thường xuyên dẫn đến hiệu quả phát triển TDST chưa cao.

So sánh với các nghiên cứu trong và ngoài nước, việc phát triển TDST cần được tích hợp trong quá trình dạy học thông qua các hoạt động thực hành, vận dụng linh hoạt các thao tác tư duy và khuyến khích HS tự tìm tòi, sáng tạo. Việc tổ chức các tiết học theo định hướng phát triển TDST sẽ giúp HS nâng cao khả năng tư duy độc lập, sáng tạo và giải quyết vấn đề hiệu quả hơn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỉ lệ HS đạt các mức điểm trong bài kiểm tra toán yếu tố hình học, bảng tổng hợp ý kiến GV về nhận thức và khó khăn trong phát triển TDST, giúp minh họa rõ nét thực trạng và nhu cầu cải tiến phương pháp dạy học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và triển khai các biện pháp rèn luyện TDST trong dạy học yếu tố hình học: Tập trung vào việc hướng dẫn HS vận dụng linh hoạt các thao tác tư duy, khuyến khích HS nhìn nhận bài toán dưới nhiều góc độ, đề xuất bài toán mới và phát hiện sai lầm. Thời gian thực hiện: trong năm học 2021-2022. Chủ thể thực hiện: GV Toán tiểu học.

  2. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực sư phạm cho giáo viên: Trang bị kỹ năng phát triển TDST, phương pháp dạy học tích cực, sử dụng các công cụ hỗ trợ sáng tạo. Thời gian: 6 tháng đầu năm học. Chủ thể: Ban giám hiệu, phòng đào tạo các trường tiểu học.

  3. Phân loại và cá nhân hóa phương pháp dạy học theo trình độ HS: Thiết kế các hoạt động học tập phù hợp với năng lực từng nhóm HS để đảm bảo phát triển TDST đồng đều. Thời gian: áp dụng liên tục trong các năm học. Chủ thể: GV chủ nhiệm và GV bộ môn.

  4. Tăng cường sử dụng các bài tập, tình huống thực tế có yếu tố sáng tạo trong dạy học: Khuyến khích HS tự tìm tòi, sáng tạo giải pháp mới, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Thời gian: xuyên suốt năm học. Chủ thể: GV Toán.

  5. Đánh giá và phản hồi thường xuyên về phát triển TDST của HS: Sử dụng các công cụ đánh giá đa dạng, kết hợp đánh giá quá trình và kết quả để điều chỉnh phương pháp dạy học. Thời gian: định kỳ mỗi học kỳ. Chủ thể: GV và Ban giám hiệu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là GV Toán lớp 5: Nắm bắt các biện pháp phát triển TDST qua dạy học yếu tố hình học, áp dụng vào thực tế giảng dạy để nâng cao chất lượng bài học và phát triển năng lực HS.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các trường tiểu học: Hiểu rõ thực trạng và khó khăn trong phát triển TDST, từ đó xây dựng kế hoạch đào tạo, hỗ trợ GV và tổ chức các hoạt động giáo dục phù hợp.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Giáo dục Tiểu học: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến phát triển năng lực sáng tạo trong giáo dục.

  4. Chuyên gia phát triển chương trình và tài liệu giáo dục: Sử dụng kết quả nghiên cứu để thiết kế chương trình, sách giáo khoa và tài liệu dạy học tích hợp phát triển TDST cho HS tiểu học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tư duy sáng tạo là gì và tại sao quan trọng trong giáo dục tiểu học?
    TDST là khả năng tạo ra những ý tưởng mới, độc đáo và có ích trong giải quyết vấn đề. Nó giúp HS phát triển năng lực tư duy độc lập, linh hoạt và thích ứng với các tình huống học tập và cuộc sống. Trong giáo dục tiểu học, TDST là nền tảng để phát triển toàn diện năng lực học sinh.

  2. Yếu tố hình học có vai trò gì trong phát triển TDST cho HS lớp 5?
    Yếu tố hình học giúp HS phát triển trí tưởng tượng, khả năng phân tích, tổng hợp và vận dụng kiến thức vào các tình huống thực tế. Qua các bài toán hình học, HS được rèn luyện các thao tác tư duy sáng tạo như nhìn nhận vấn đề đa chiều, đề xuất giải pháp mới.

  3. Những khó khăn phổ biến của giáo viên khi phát triển TDST cho HS là gì?
    GV thường gặp khó khăn do trình độ nhận thức HS không đồng đều, thiếu kỹ năng sư phạm phát triển TDST, thời gian tiết học hạn chế và HS chưa chủ động trong học tập. Điều này làm giảm hiệu quả rèn luyện TDST trong lớp học.

  4. Làm thế nào để giáo viên có thể rèn luyện TDST hiệu quả cho HS?
    GV cần thiết kế các hoạt động học tập kích thích sự tò mò, sáng tạo của HS, hướng dẫn vận dụng linh hoạt các thao tác tư duy, khuyến khích HS tự tìm tòi, đặt câu hỏi và đề xuất nhiều cách giải. Đồng thời, GV cần được đào tạo nâng cao kỹ năng sư phạm và sử dụng các công cụ hỗ trợ.

  5. Kết quả thực nghiệm cho thấy hiệu quả của các biện pháp phát triển TDST như thế nào?
    Kết quả thực nghiệm tại các lớp thực nghiệm cho thấy tỉ lệ HS đạt điểm khá và giỏi trong các bài toán yếu tố hình học tăng lên rõ rệt, đồng thời HS thể hiện sự chủ động, sáng tạo hơn trong giải quyết bài tập, chứng tỏ các biện pháp đề xuất có tính khả thi và hiệu quả.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã làm rõ thực trạng phát triển tư duy sáng tạo cho HS lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học còn nhiều hạn chế, đặc biệt do nhận thức GV chưa đồng đều và thiếu kỹ năng sư phạm phù hợp.
  • Các biện pháp rèn luyện TDST tập trung vào việc vận dụng linh hoạt thao tác tư duy, đa dạng hóa cách tiếp cận bài toán và phát hiện sai sót đã được đề xuất và kiểm nghiệm thực nghiệm sư phạm.
  • Kết quả thực nghiệm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về năng lực tư duy sáng tạo và kết quả học tập của HS trong các lớp thực nghiệm so với lớp đối chứng.
  • Đề xuất cần triển khai tập huấn GV, cá nhân hóa phương pháp dạy học và tăng cường đánh giá phát triển TDST trong quá trình học tập.
  • Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng thực nghiệm, hoàn thiện tài liệu hướng dẫn và nhân rộng mô hình tại các trường tiểu học khác nhằm nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Hành động ngay hôm nay: Các nhà quản lý giáo dục và GV tiểu học nên áp dụng các biện pháp phát triển TDST trong dạy học yếu tố hình học để nâng cao năng lực sáng tạo cho HS, góp phần đổi mới căn bản giáo dục phổ thông.