Tổng quan nghiên cứu

Văn học trung đại Việt Nam là một di sản văn hóa vô cùng quý báu, trải dài gần mười thế kỷ từ thế kỷ X đến cuối thế kỷ XIX, với khối lượng đồ sộ và nội dung phong phú đa dạng. Đây không chỉ là nguồn gốc của nền văn học Việt Nam mà còn góp phần bồi dưỡng năng lực thẩm mỹ, nhận thức và xây dựng nhân cách cho học sinh phổ thông. Tuy nhiên, việc dạy học phần văn học trung đại trong chương trình Ngữ văn lớp 10, tập I hiện nay còn nhiều khó khăn, đặc biệt là do rào cản ngôn ngữ, sự khác biệt về tư duy và khoảng cách văn hóa giữa học sinh hiện đại và tác phẩm cổ.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là khảo sát thực trạng dạy và học phần văn học trung đại tại trường THPT Đào Duy Từ (Hà Nội) trong năm học 2013-2014, phát hiện những khó khăn, tồn tại của giáo viên và học sinh, từ đó đề xuất và thực nghiệm các giải pháp dạy học theo hướng tiếp cận liên văn bản nhằm nâng cao hiệu quả tiếp nhận và cảm thụ tác phẩm. Nghiên cứu tập trung vào các tác phẩm văn học trung đại có trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 10, tập I (ban cơ bản), với phạm vi khảo sát hai lớp học tại trường THPT Đào Duy Từ.

Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học văn học trung đại, giúp học sinh vượt qua rào cản ngôn ngữ, hiểu sâu sắc giá trị văn học và nhân văn của tác phẩm, đồng thời phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo trong học tập. Qua đó, nghiên cứu góp phần nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn phổ thông, đồng thời bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết liên văn bản và đặc trưng văn học trung đại Việt Nam.

  • Lý thuyết liên văn bản: Khái niệm liên văn bản được phát triển từ những năm 1960, nhấn mạnh mối quan hệ tác động qua lại giữa một văn bản với các văn bản khác hoặc với môi trường văn hóa - lịch sử. Lý thuyết này phân loại các hình thức liên văn bản như văn bản, cận văn bản, á văn bản, siêu văn bản và nguồn văn bản. Các cấp độ liên văn bản gồm cấp độ đối tượng phản ánh, cấp độ hình thức và cấp độ phong cách. Đặc trưng của liên văn bản hậu hiện đại bao gồm tính tự giác, biến đổi, minh bạch, phê bình trong nhận thức, mức độ tiếp nhận và hợp nhất, cũng như tính vượt thoát cấu trúc. Lý thuyết này giúp mở rộng cách tiếp cận tác phẩm văn học, không chỉ dừng lại ở nội dung mà còn khai thác các mối quan hệ đa chiều giữa các văn bản và văn cảnh.

  • Đặc trưng văn học trung đại Việt Nam: Văn học trung đại chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa Hán Nôm, có tính song ngữ, chịu sự chi phối của tư tưởng kinh điển và tôn giáo (Phật, Nho, Đạo), đồng thời kế thừa văn học dân gian. Văn học trung đại có hệ thống ước lệ phức tạp, tính sùng cổ và tính phi ngã, thể hiện qua tư duy nguyên hợp và quan niệm “văn – sử - triết bất phân”. Con người trong văn học trung đại vừa là con người vô ngã vừa là con người hữu ngã, phản ánh sự phát triển ý thức cá nhân qua các thời kỳ. Những đặc điểm này tạo nên một hệ thống thẩm mỹ và nghệ thuật riêng biệt, đòi hỏi phương pháp dạy học phù hợp để học sinh hiện đại có thể tiếp nhận hiệu quả.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Luận văn sử dụng dữ liệu từ sách giáo khoa Ngữ văn lớp 10, tập I (ban cơ bản), các tài liệu lý luận về văn học trung đại và liên văn bản, khảo sát thực trạng dạy và học tại trường THPT Đào Duy Từ, cùng các giáo án và bài làm của học sinh.

  • Phương pháp phân tích: Kết hợp phương pháp phân tích định tính và định lượng. Phân tích nội dung các văn bản trung đại, khảo sát thực trạng qua phiếu điều tra học sinh và giáo viên, đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm bằng so sánh kết quả học tập giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Khảo sát hai lớp học tại trường THPT Đào Duy Từ trong năm học 2013-2014, lựa chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính khả thi và phù hợp với điều kiện nghiên cứu.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2013-2014, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, thiết kế và triển khai mô hình dạy học theo hướng liên văn bản, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Khó khăn về ngôn ngữ và vốn tri thức văn học cổ: Khoảng 60-70% học sinh gặp khó khăn trong việc hiểu từ Hán Việt, điển tích, điển cố và các biện pháp nghệ thuật trong văn học trung đại. Học sinh thiếu vốn sống cổ và kiến thức lịch sử liên quan, dẫn đến việc tiếp nhận tác phẩm còn hạn chế.

  2. Phương pháp dạy học truyền thống chưa phù hợp: 80% giáo viên vẫn sử dụng phương pháp thuyết giảng truyền thống, ít tạo điều kiện cho học sinh chủ động khám phá và cảm thụ tác phẩm. Tương tác trong lớp học chủ yếu một chiều, học sinh ít tham gia thảo luận, sáng tạo.

  3. Thái độ và thói quen học tập của học sinh: Khoảng 40% học sinh không chuẩn bị bài trước, 60% không chú ý tập trung khi học phần văn học trung đại, dẫn đến hiệu quả học tập thấp. Việc đọc và cảm thụ tác phẩm còn mang tính hình thức, thiếu sâu sắc.

  4. Hiệu quả bước đầu của phương pháp tiếp cận liên văn bản: Qua thực nghiệm sư phạm, lớp áp dụng phương pháp dạy học theo hướng liên văn bản có kết quả kiểm tra 15 phút và 60 phút cao hơn lớp đối chứng từ 15-20%. Học sinh tích cực hơn trong việc tìm hiểu, so sánh, liên hệ các văn bản, tăng khả năng cảm thụ và sáng tạo.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những khó khăn trên là do khoảng cách ngôn ngữ và văn hóa giữa học sinh hiện đại và tác phẩm văn học trung đại, cùng với phương pháp dạy học truyền thống chưa khai thác được tính tích cực, chủ động của học sinh. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả khảo sát tại trường THPT Đào Duy Từ cho thấy sự cần thiết của việc đổi mới phương pháp dạy học, đặc biệt là áp dụng lý thuyết liên văn bản để mở rộng phạm vi tiếp cận tác phẩm, giúp học sinh xây dựng mạng lưới kiến thức liên kết đa chiều.

Việc sử dụng công nghệ thông tin và các phương tiện đa phương tiện như tranh ảnh, phim ảnh được xem như các văn bản trong chuỗi liên văn bản, góp phần làm phong phú trải nghiệm học tập và tăng tính hấp dẫn cho bài giảng. Kết quả thực nghiệm cho thấy phương pháp này không chỉ nâng cao điểm số mà còn cải thiện thái độ học tập và khả năng tư duy phản biện của học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh kết quả kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, bảng tổng hợp khảo sát thái độ học sinh, cũng như biểu đồ phân tích mức độ khó khăn về ngôn ngữ và vốn tri thức.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các buổi tập huấn chuyên sâu cho giáo viên về lý thuyết liên văn bản và phương pháp dạy học tích cực nhằm nâng cao năng lực giảng dạy, áp dụng hiệu quả các biện pháp đổi mới. Thời gian: trong vòng 6 tháng; Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng và phát triển hệ thống tài liệu, tư liệu liên văn bản đa dạng bao gồm bản dịch, nguyên tác, các văn bản liên quan, tranh ảnh, phim ảnh để hỗ trợ học sinh tiếp cận tác phẩm một cách sinh động và sâu sắc. Thời gian: 1 năm; Chủ thể thực hiện: Nhà xuất bản Giáo dục, các trung tâm nghiên cứu văn học.

  3. Áp dụng phương pháp dạy học theo hướng tiếp cận liên văn bản trong chương trình Ngữ văn lớp 10 với thiết kế bài giảng có hệ thống câu hỏi, hoạt động nhóm, thảo luận, giúp học sinh chủ động khám phá và sáng tạo. Thời gian: áp dụng từ năm học tiếp theo; Chủ thể thực hiện: Giáo viên Ngữ văn các trường THPT.

  4. Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học như sử dụng siêu văn bản (hypertext), video, hình ảnh minh họa để tạo môi trường học tập hấp dẫn, kích thích sự hứng thú và sáng tạo của học sinh. Thời gian: triển khai song song với đổi mới phương pháp; Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu nhà trường, giáo viên.

  5. Khuyến khích học sinh chuẩn bị bài trước và tham gia tích cực trong giờ học thông qua việc xây dựng các bài tập tự học, thảo luận nhóm, phản biện, giúp phát triển kỹ năng tư duy độc lập và sáng tạo. Thời gian: liên tục trong năm học; Chủ thể thực hiện: Giáo viên và học sinh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nghiên cứu giúp đổi mới phương pháp giảng dạy phần văn học trung đại, nâng cao hiệu quả truyền đạt và phát huy tính tích cực của học sinh.

  2. Sinh viên sư phạm Ngữ văn: Là tài liệu tham khảo quý giá để hiểu rõ đặc điểm văn học trung đại, lý thuyết liên văn bản và phương pháp dạy học hiện đại.

  3. Nhà nghiên cứu văn học và giáo dục: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học văn học trung đại theo hướng liên văn bản, góp phần phát triển nghiên cứu trong lĩnh vực này.

  4. Quản lý giáo dục và các cơ quan đào tạo: Tham khảo để xây dựng chính sách, chương trình đào tạo và bồi dưỡng giáo viên phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp tiếp cận liên văn bản là gì và có lợi ích gì trong dạy học văn học trung đại?
    Phương pháp này dựa trên lý thuyết liên văn bản, giúp học sinh nhận diện và khai thác mối quan hệ giữa tác phẩm trung đại với các văn bản khác và văn cảnh lịch sử, văn hóa. Lợi ích là giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn, phát huy tư duy sáng tạo và cảm thụ đa chiều.

  2. Làm thế nào để giúp học sinh vượt qua rào cản ngôn ngữ trong văn học trung đại?
    Giáo viên cần cắt nghĩa từ ngữ, chú giải điển tích, điển cố, giải thích biện pháp nghệ thuật theo hướng liên văn bản, kết hợp với cung cấp tư liệu lịch sử và văn hóa để học sinh có vốn sống cổ, từ đó dễ dàng tiếp nhận tác phẩm.

  3. Phương pháp dạy học truyền thống có những hạn chế gì?
    Phương pháp thuyết giảng truyền thống thường tạo ra sự tiếp nhận thụ động, ít tương tác, không khuyến khích học sinh phát huy tư duy sáng tạo, dẫn đến việc học sinh khó cảm thụ sâu sắc tác phẩm văn học trung đại.

  4. Ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học văn học trung đại như thế nào?
    Công nghệ được xem như một dạng văn bản trong chuỗi liên văn bản, có thể sử dụng tranh ảnh, video, siêu văn bản để minh họa, mở rộng ý nghĩa tác phẩm, tạo môi trường học tập sinh động, hấp dẫn và tăng tính tương tác.

  5. Làm sao để học sinh trở thành trung tâm trong quá trình học tập?
    Giáo viên cần tạo môi trường học tập mở, khuyến khích học sinh thảo luận, đặt câu hỏi, tự tìm hiểu và liên hệ các văn bản, đồng thời hướng dẫn phương pháp khai thác văn bản để học sinh chủ động chiếm lĩnh kiến thức và phát triển năng lực.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ những khó khăn trong dạy và học phần văn học trung đại lớp 10, tập I, đặc biệt là rào cản ngôn ngữ và phương pháp giảng dạy truyền thống chưa phù hợp.
  • Đã đề xuất và thực nghiệm thành công phương pháp dạy học theo hướng tiếp cận liên văn bản, giúp nâng cao hiệu quả học tập và phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh.
  • Nghiên cứu góp phần bổ sung cơ sở lý luận và thực tiễn cho đổi mới phương pháp dạy học văn học trung đại trong nhà trường phổ thông.
  • Khuyến nghị áp dụng rộng rãi phương pháp này, kết hợp với ứng dụng công nghệ thông tin và phát triển tài liệu liên văn bản để nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn.
  • Các bước tiếp theo là tổ chức tập huấn giáo viên, xây dựng tài liệu hỗ trợ và mở rộng thực nghiệm tại nhiều trường THPT khác nhằm hoàn thiện và phổ biến mô hình dạy học hiệu quả.

Hãy cùng đồng hành để đổi mới phương pháp dạy học văn học trung đại, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong thế hệ trẻ hôm nay!