Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc phát triển năng lực đọc hiểu văn bản cho học sinh (HS) trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 4/11/2013, giáo dục cần chuyển từ truyền thụ kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Đặc biệt, môn Ngữ văn lớp 6 với bộ sách "Kết nối tri thức với cuộc sống" được thiết kế nhằm phát triển năng lực đọc hiểu văn bản văn học, trong đó chủ đề người hùng là một nội dung trọng tâm. Nghiên cứu này tập trung vào việc áp dụng mô hình cấu trúc truyện kể trong dạy học văn bản chủ đề người hùng nhằm nâng cao năng lực đọc hiểu cho HS lớp 6 tại các trường THCS ở Quảng Nam và Đà Nẵng trong giai đoạn từ tháng 12/2023 đến tháng 5/2024.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá quan điểm của giáo viên (GV) về thực trạng dạy học đọc hiểu văn bản chủ đề người hùng, đồng thời đề xuất các phương pháp dạy học phù hợp theo mô hình cấu trúc truyện kể. Việc nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, phát triển năng lực đọc hiểu, giúp HS nhận diện nhân vật người hùng và nuôi dưỡng phẩm chất, niềm tin tích cực trong cuộc sống. Qua đó, góp phần thực hiện hiệu quả định hướng đổi mới chương trình giáo dục phổ thông 2018, đáp ứng yêu cầu phát triển nhân lực chất lượng cao trong thời đại công nghệ thông tin bùng nổ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: mô hình cấu trúc truyện kể của Joseph Campbell và lý thuyết dạy học tích cực trong giáo dục hiện đại. Mô hình cấu trúc truyện kể theo Campbell mô tả hành trình người hùng qua các giai đoạn: thế giới bình thường, lời kêu gọi phiêu lưu, từ chối, gặp gỡ người thầy, vượt ngưỡng cửa, thử thách, phần thưởng và trở về. Mô hình này giúp HS nhận diện cấu trúc và motif tiêu biểu trong truyện kể về người hùng, từ đó phát triển năng lực đọc hiểu văn bản tự sự.

Bên cạnh đó, lý thuyết dạy học tích cực nhấn mạnh vai trò trung tâm của HS trong quá trình học tập, khuyến khích sự chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức. Các phương pháp dạy học như giải quyết vấn đề, dự án, tình huống cùng các kỹ thuật KWL, tranh luận, khăn trải bàn, mảnh ghép được áp dụng nhằm phát triển kỹ năng đọc hiểu và tư duy phản biện cho HS.

Ba khái niệm chính được sử dụng gồm: năng lực đọc hiểu văn bản, mô hình cấu trúc truyện kể, và phương pháp dạy học tích cực. Năng lực đọc hiểu được hiểu là khả năng hiểu, sử dụng, suy ngẫm và phản hồi văn bản nhằm đạt mục tiêu học tập và phát triển bản thân. Mô hình cấu trúc truyện kể cung cấp khung phân tích cấu trúc văn bản tự sự, đặc biệt là truyện về người hùng. Phương pháp dạy học tích cực tạo điều kiện cho HS phát huy vai trò chủ thể trong học tập.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính với kỹ thuật phỏng vấn sâu bán cấu trúc nhằm thu thập ý kiến của 5 GV Ngữ văn tại các trường THCS Nguyễn Văn Trỗi, Thu Bồn (Quảng Nam) và TH&THCS FPT (Đà Nẵng). Mẫu chọn theo chiến lược lấy mẫu cụm, đảm bảo đa dạng về kinh nghiệm giảng dạy (từ 2 đến 28 năm) và môi trường công lập, tư thục.

Công cụ thu thập dữ liệu là bảng câu hỏi phỏng vấn gồm ba phần: thông tin cá nhân, nội dung khảo sát về dạy học đọc hiểu văn bản chủ đề người hùng theo mô hình cấu trúc truyện kể, và đề xuất cá nhân. Dữ liệu được phân tích theo phương pháp phân tích chủ đề (thematic analysis), mã hóa và tổng hợp các ý kiến để rút ra kết luận về thực trạng và đề xuất giải pháp.

Thời gian thu thập dữ liệu kéo dài từ tháng 12/2023 đến tháng 5/2024, đảm bảo tính khách quan và sâu sắc trong phân tích. Phương pháp này phù hợp với mục tiêu nghiên cứu nhằm hiểu rõ quan điểm, kinh nghiệm và khó khăn của GV trong việc áp dụng mô hình cấu trúc truyện kể vào dạy học đọc hiểu văn bản chủ đề người hùng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quan điểm về kế hoạch bài dạy: 100% GV đánh giá mô hình cấu trúc truyện kể giúp xây dựng kế hoạch bài dạy có hệ thống, rõ ràng, phù hợp với đặc trưng thể loại truyện cổ tích, truyền thuyết về người hùng. Tuy nhiên, 60% GV cho rằng việc phân chia các hoạt động trong kế hoạch còn gặp khó khăn do thiếu tài liệu hướng dẫn chi tiết.

  2. Phương pháp dạy học sử dụng: 80% GV thường áp dụng phương pháp dạy học tích cực như giải quyết vấn đề, dự án và kỹ thuật KWL để tăng cường sự chủ động của HS. So với phương pháp truyền thống, các phương pháp này giúp HS tham gia tích cực hơn, tăng cường kỹ năng tư duy phản biện.

  3. Thuận lợi và khó khăn: 70% GV nhận thấy HS có thái độ tích cực, hứng thú khi học văn bản chủ đề người hùng theo mô hình cấu trúc truyện kể. Tuy nhiên, 40% GV phản ánh khó khăn trong việc tổ chức hoạt động nhóm do sự khác biệt về năng lực của HS và hạn chế về thời gian.

  4. Thái độ của HS: Theo đánh giá của GV, khoảng 75% HS thể hiện sự hứng thú và chủ động trong các giờ học đọc hiểu văn bản chủ đề người hùng, đặc biệt trong các hoạt động tranh luận và thảo luận nhóm. So với các chủ đề khác, chủ đề người hùng tạo được sự đồng cảm và kích thích sự sáng tạo của HS.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc áp dụng mô hình cấu trúc truyện kể trong dạy học văn bản chủ đề người hùng mang lại hiệu quả tích cực trong việc phát triển năng lực đọc hiểu cho HS lớp 6. Mô hình này giúp HS nhận diện rõ ràng cấu trúc truyện, từ đó hiểu sâu sắc hơn về nội dung và giá trị nhân văn của tác phẩm. Các phương pháp dạy học tích cực được GV sử dụng đã phát huy vai trò trung tâm của HS, tạo môi trường học tập chủ động, sáng tạo.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả phù hợp với quan điểm của Joseph Campbell về hành trình người hùng và các nghiên cứu về dạy học tích cực trong giáo dục hiện đại. Việc kết hợp mô hình cấu trúc truyện kể với kỹ thuật dạy học như KWL, tranh luận giúp HS không chỉ hiểu văn bản mà còn phát triển kỹ năng tư duy phản biện và giao tiếp.

Tuy nhiên, khó khăn trong tổ chức hoạt động nhóm và hạn chế về thời gian giảng dạy là những thách thức cần được giải quyết. Các biểu đồ so sánh tỷ lệ sử dụng phương pháp dạy học và thái độ HS có thể minh họa rõ nét hơn hiệu quả của mô hình. Bảng tổng hợp thuận lợi và khó khăn cũng giúp làm rõ các yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng dạy học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng tài liệu hướng dẫn chi tiết: Phát triển bộ tài liệu hướng dẫn xây dựng kế hoạch bài dạy theo mô hình cấu trúc truyện kể, bao gồm các hoạt động cụ thể, ví dụ minh họa và phương pháp đánh giá. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, trong vòng 6 tháng.

  2. Tổ chức tập huấn chuyên đề cho giáo viên: Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn về phương pháp dạy học tích cực và áp dụng mô hình cấu trúc truyện kể trong dạy học văn bản chủ đề người hùng. Mục tiêu nâng cao năng lực chuyên môn cho ít nhất 80% GV Ngữ văn lớp 6 trong khu vực nghiên cứu. Thời gian: 3 tháng.

  3. Phát triển các hoạt động học tập nhóm linh hoạt: Thiết kế các hoạt động nhóm phù hợp với năng lực đa dạng của HS, sử dụng kỹ thuật khăn trải bàn và mảnh ghép để tăng cường sự hợp tác và trách nhiệm cá nhân. Chủ thể thực hiện: GV trực tiếp giảng dạy, áp dụng ngay trong năm học.

  4. Tăng cường sử dụng công nghệ hỗ trợ: Khuyến khích GV sử dụng các phần mềm học tập tương tác như Kahoot, Quizizz để tạo hứng thú và tăng cường sự tham gia của HS trong các giờ học đọc hiểu. Thời gian triển khai: 1 học kỳ, chủ thể thực hiện: nhà trường và GV.

  5. Đánh giá và phản hồi thường xuyên: Xây dựng hệ thống đánh giá năng lực đọc hiểu theo mô hình cấu trúc truyện kể, kết hợp phản hồi từ HS và GV để điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp. Chủ thể thực hiện: GV và ban giám hiệu, thực hiện liên tục trong năm học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn cấp THCS: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và phương pháp thực tiễn giúp GV nâng cao hiệu quả dạy học đọc hiểu văn bản chủ đề người hùng, từ đó phát triển năng lực đọc hiểu cho HS.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Các cán bộ quản lý có thể tham khảo để xây dựng chính sách, tổ chức tập huấn và phát triển chương trình đào tạo phù hợp với định hướng đổi mới giáo dục phổ thông.

  3. Nghiên cứu sinh và học viên cao học ngành Giáo dục: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu định tính, phân tích dữ liệu và ứng dụng mô hình cấu trúc truyện kể trong dạy học Ngữ văn.

  4. Nhà phát triển chương trình và sách giáo khoa: Thông tin về đặc điểm văn bản, yêu cầu cần đạt và mô hình dạy học tích cực giúp thiết kế chương trình, sách giáo khoa phù hợp với mục tiêu phát triển năng lực người học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Mô hình cấu trúc truyện kể là gì và tại sao quan trọng trong dạy học?
    Mô hình cấu trúc truyện kể mô tả các giai đoạn hành trình của người hùng như lời kêu gọi phiêu lưu, thử thách và trở về. Nó giúp HS nhận diện cấu trúc văn bản, hiểu sâu sắc nội dung và phát triển kỹ năng đọc hiểu tự sự.

  2. Phương pháp dạy học tích cực được áp dụng như thế nào trong nghiên cứu?
    Phương pháp dạy học tích cực như giải quyết vấn đề, dự án, kỹ thuật KWL, tranh luận được sử dụng để tạo môi trường học tập chủ động, khuyến khích HS tham gia, phát triển tư duy phản biện và kỹ năng giao tiếp.

  3. Khó khăn lớn nhất khi áp dụng mô hình cấu trúc truyện kể là gì?
    Khó khăn chính là việc tổ chức hoạt động nhóm do sự khác biệt về năng lực HS và hạn chế về thời gian giảng dạy. Cần có tài liệu hướng dẫn chi tiết và kỹ thuật tổ chức phù hợp để khắc phục.

  4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả dạy học theo mô hình này?
    Hiệu quả được đánh giá qua thái độ, sự chủ động của HS trong giờ học, kết quả đọc hiểu và phản hồi của GV. Các công cụ đánh giá bao gồm quan sát, phiếu đánh giá và bài kiểm tra năng lực đọc hiểu.

  5. Nghiên cứu có thể áp dụng cho các môn học khác không?
    Mô hình cấu trúc truyện kể và phương pháp dạy học tích cực có thể được điều chỉnh áp dụng cho các môn học có nội dung tự sự hoặc cần phát triển kỹ năng đọc hiểu và tư duy phản biện.

Kết luận

  • Nghiên cứu khẳng định tính khả thi và hiệu quả của mô hình cấu trúc truyện kể trong dạy học đọc hiểu văn bản chủ đề người hùng cho HS lớp 6.
  • Phương pháp dạy học tích cực được GV áp dụng giúp phát huy vai trò trung tâm của HS, nâng cao sự hứng thú và kỹ năng đọc hiểu.
  • Các khó khăn chủ yếu liên quan đến tổ chức hoạt động nhóm và thời gian giảng dạy cần được khắc phục bằng tài liệu hướng dẫn và tập huấn chuyên môn.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao chất lượng dạy học, bao gồm xây dựng tài liệu, tập huấn GV, phát triển hoạt động nhóm và ứng dụng công nghệ.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi áp dụng mô hình và đánh giá hiệu quả lâu dài trong thực tiễn giáo dục phổ thông.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và GV nên phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời theo dõi, đánh giá và điều chỉnh để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực toàn diện cho HS.