Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục toàn diện tại Việt Nam, việc nâng cao chất lượng dạy học môn Toán ở bậc Trung học cơ sở (THCS) là một yêu cầu cấp thiết. Theo báo cáo của ngành giáo dục, hình học là phân môn có tính trừu tượng cao, đòi hỏi học sinh (HS) phải phát triển tư duy logic và khả năng giải quyết vấn đề. Chủ đề “Tam giác đồng dạng” trong chương trình Toán lớp 8 là nội dung trọng tâm, giúp HS làm quen với các khái niệm, định lý và kỹ năng chứng minh hình học. Tuy nhiên, thực trạng dạy học hiện nay còn nhiều hạn chế như phương pháp truyền thống chưa phát huy được tính tích cực, chủ động của HS, dẫn đến hiệu quả học tập chưa cao.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đề xuất và vận dụng phương pháp dạy học giải quyết vấn đề (DHGQVĐ) vào dạy học chủ đề “Tam giác đồng dạng” nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Toán ở trường THCS. Nghiên cứu tập trung vào HS lớp 8 tại một số trường THCS trên địa bàn thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh trong năm học 2016-2017. Việc áp dụng DHGQVĐ được kỳ vọng giúp HS nắm vững kiến thức, phát triển năng lực tư duy sáng tạo và kỹ năng giải quyết vấn đề trong hình học.

Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường tính tích cực, chủ động của HS trong học tập, đồng thời hỗ trợ giáo viên (GV) nâng cao năng lực chuyên môn và phương pháp giảng dạy. Kết quả nghiên cứu có thể làm cơ sở cho việc thiết kế giáo án, tổ chức các hoạt động dạy học hiệu quả hơn trong môn Toán THCS.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết dạy học giải quyết vấn đề (DHGQVĐ): Xuất phát từ triết học duy vật biện chứng và tâm lý học kiến tạo, DHGQVĐ nhấn mạnh việc đặt HS vào tình huống có vấn đề để kích thích tư duy sáng tạo, phát triển năng lực nhận thức và kỹ năng giải quyết vấn đề. Theo đó, HS không chỉ tiếp nhận kiến thức thụ động mà chủ động tìm tòi, phát hiện và xây dựng tri thức mới.

  • Mô hình quy trình DHGQVĐ: Bao gồm bốn bước chính: phát hiện và thâm nhập vấn đề, tìm giải pháp, trình bày giải pháp, nghiên cứu sâu giải pháp. Mô hình này giúp GV tổ chức hoạt động học tập có hệ thống, tạo điều kiện cho HS phát triển toàn diện.

  • Khái niệm tam giác đồng dạng và các trường hợp đồng dạng: Đây là nền tảng kiến thức hình học lớp 8, bao gồm định nghĩa tam giác đồng dạng, định lý Talet và các trường hợp đồng dạng tam giác thường và tam giác vuông. Việc vận dụng DHGQVĐ vào dạy học chủ đề này giúp HS hiểu sâu sắc và vận dụng linh hoạt kiến thức.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: tình huống gợi vấn đề, năng lực giải quyết vấn đề, tỉ số đồng dạng, định lý Talet, trường hợp đồng dạng tam giác.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng dữ liệu thu thập từ khảo sát thực trạng dạy học tại các trường THCS trên địa bàn thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh, bao gồm phỏng vấn GV, khảo sát ý kiến HS và quan sát giờ học. Ngoài ra, dữ liệu từ thực nghiệm sư phạm với HS lớp 8 được thu thập để đánh giá hiệu quả vận dụng DHGQVĐ.

  • Phương pháp chọn mẫu: Mẫu nghiên cứu gồm khoảng 150 HS lớp 8 và 15 GV dạy Toán tại các trường THCS Đình Bảng, Từ Sơn, Đông Ngàn. Phương pháp chọn mẫu thuận tiện được áp dụng nhằm đảm bảo tính đại diện và khả năng thực hiện thực nghiệm.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phân tích định lượng qua thống kê tần suất, tỷ lệ phần trăm từ phiếu khảo sát và phỏng vấn; phân tích định tính qua quan sát, trao đổi và đánh giá kết quả thực nghiệm. Các số liệu được so sánh trước và sau khi áp dụng DHGQVĐ để đánh giá hiệu quả.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2016-2017, gồm các giai đoạn: khảo sát thực trạng (tháng 9-11/2016), thiết kế biện pháp và giáo án (tháng 12/2016-1/2017), thực nghiệm sư phạm (tháng 2-4/2017), tổng hợp và phân tích kết quả (tháng 5-6/2017).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học hình học và DHGQVĐ tại THCS: Qua khảo sát 150 HS và 15 GV, có khoảng 81% GV cho rằng chương trình hình học hiện nay còn nặng và chưa phù hợp với trình độ HS. 75% GV và 80% HS đồng ý rằng môn hình học chưa tạo được hứng thú học tập. Tuy nhiên, 96% GV đánh giá DHGQVĐ giúp rèn luyện năng lực giải quyết vấn đề cho HS, 93% cho rằng DHGQVĐ phát huy tính tích cực và tự học của HS.

  2. Hiệu quả vận dụng DHGQVĐ trong dạy học chủ đề “Tam giác đồng dạng”: Thực nghiệm sư phạm với 3 lớp HS lớp 8 cho thấy sau khi áp dụng DHGQVĐ, tỷ lệ HS nắm vững khái niệm, định lý và các trường hợp đồng dạng tăng từ khoảng 55% lên 85%. Kỹ năng chứng minh và giải bài tập có sự tiến bộ rõ rệt, với 78% HS đạt điểm khá trở lên trong bài kiểm tra cuối kỳ, tăng 23% so với trước thực nghiệm.

  3. Phản hồi của HS và GV: 82% HS cảm thấy hứng thú hơn khi học theo phương pháp DHGQVĐ, 75% GV nhận xét HS chủ động, sáng tạo hơn trong quá trình học. Tuy nhiên, khoảng 20% HS gặp khó khăn trong việc tự tìm kiếm giải pháp, cần sự hỗ trợ từ GV.

  4. So sánh với phương pháp truyền thống: So với phương pháp dạy học truyền thống, DHGQVĐ giúp HS phát triển tư duy phản biện, kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tế tốt hơn. Biểu đồ so sánh điểm trung bình giữa hai nhóm HS cho thấy nhóm DHGQVĐ có điểm trung bình cao hơn 1,2 điểm.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những kết quả tích cực trên là do DHGQVĐ tạo ra môi trường học tập tích cực, khuyến khích HS tự khám phá, phát hiện và giải quyết vấn đề. Việc xây dựng tình huống gợi vấn đề phù hợp với đặc điểm nhận thức của HS lớp 8 giúp kích thích nhu cầu nhận thức và niềm tin vào khả năng bản thân. Kết quả này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về hiệu quả của DHGQVĐ trong dạy học hình học tại THCS.

Tuy nhiên, khó khăn trong việc lựa chọn tình huống gợi vấn đề và quản lý hoạt động HS cũng được ghi nhận. GV cần có kỹ năng tổ chức và hướng dẫn phù hợp để đảm bảo HS không bị lạc hướng hoặc bỏ cuộc giữa chừng. Ngoài ra, việc áp dụng DHGQVĐ đòi hỏi thời gian chuẩn bị và thực hiện nhiều hơn so với phương pháp truyền thống, điều này cần được cân nhắc trong kế hoạch giảng dạy.

Dữ liệu có thể được trình bày qua bảng so sánh tỷ lệ HS đạt yêu cầu trước và sau thực nghiệm, biểu đồ cột thể hiện điểm trung bình của nhóm DHGQVĐ và nhóm đối chứng, cũng như biểu đồ tròn phản ánh mức độ hài lòng của HS và GV.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng GV về DHGQVĐ: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu nhằm nâng cao năng lực thiết kế tình huống gợi vấn đề, kỹ năng quản lý lớp học và hướng dẫn HS giải quyết vấn đề. Mục tiêu đạt 80% GV THCS được đào tạo trong vòng 2 năm.

  2. Xây dựng và phổ biến bộ giáo án mẫu vận dụng DHGQVĐ: Thiết kế các bài giảng minh họa chủ đề “Tam giác đồng dạng” và các chủ đề hình học khác theo phương pháp DHGQVĐ, giúp GV dễ dàng áp dụng. Thời gian thực hiện trong 1 năm, do Sở GD&ĐT phối hợp với các trường đại học sư phạm thực hiện.

  3. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất và phương tiện dạy học: Trang bị phòng học hiện đại, thiết bị hỗ trợ như máy chiếu, phần mềm mô phỏng hình học để tạo điều kiện thuận lợi cho DHGQVĐ. Mục tiêu hoàn thành trong 3 năm tại các trường THCS trọng điểm.

  4. Khuyến khích tổ chức hoạt động học nhóm, thảo luận và thực hành: Tạo môi trường học tập tương tác, phát huy tính hợp tác và sáng tạo của HS trong quá trình giải quyết vấn đề. GV cần xây dựng kế hoạch hoạt động cụ thể, áp dụng thường xuyên trong các tiết học.

  5. Xây dựng hệ thống đánh giá năng lực giải quyết vấn đề: Thiết kế các bài kiểm tra, đánh giá không chỉ dựa trên kết quả mà còn đánh giá quá trình tư duy và kỹ năng của HS. Thực hiện thí điểm trong 2 năm và mở rộng sau khi có kết quả khả quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán THCS: Luận văn cung cấp các biện pháp và giáo án mẫu vận dụng DHGQVĐ, giúp GV nâng cao hiệu quả giảng dạy, phát huy tính tích cực và sáng tạo của HS trong học tập hình học.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Các cán bộ quản lý có thể tham khảo để xây dựng chính sách đào tạo GV, đầu tư cơ sở vật chất và đổi mới phương pháp dạy học phù hợp với xu hướng phát triển giáo dục hiện đại.

  3. Sinh viên sư phạm Toán: Tài liệu giúp sinh viên hiểu rõ về DHGQVĐ, cách vận dụng vào dạy học hình học, chuẩn bị tốt cho công tác giảng dạy sau này.

  4. Nghiên cứu viên giáo dục: Cung cấp cơ sở lý luận và thực nghiệm về DHGQVĐ trong dạy học hình học, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học và phát triển năng lực HS.

Câu hỏi thường gặp

  1. DHGQVĐ là gì và tại sao nên áp dụng trong dạy học Toán?
    DHGQVĐ là phương pháp dạy học đặt HS vào tình huống có vấn đề để kích thích tư duy và phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Áp dụng DHGQVĐ giúp HS chủ động, sáng tạo, hiểu sâu kiến thức và vận dụng linh hoạt vào thực tế.

  2. Làm thế nào để tạo tình huống gợi vấn đề hiệu quả trong chủ đề “Tam giác đồng dạng”?
    Tình huống gợi vấn đề cần phù hợp với trình độ HS, gần gũi thực tế, chứa đựng mâu thuẫn nhận thức và tạo niềm tin cho HS rằng họ có thể giải quyết được. Ví dụ như bài toán đo chiều cao cột đá bằng dụng cụ đơn giản kích thích sự tò mò và sáng tạo.

  3. DHGQVĐ có phù hợp với tất cả HS không?
    DHGQVĐ phù hợp với đa số HS nhưng cần điều chỉnh mức độ hỗ trợ phù hợp với năng lực từng nhóm HS. HS yếu có thể cần nhiều hướng dẫn hơn, trong khi HS khá giỏi có thể tự nghiên cứu độc lập hoặc theo nhóm.

  4. Thời gian áp dụng DHGQVĐ có ảnh hưởng đến tiến độ chương trình không?
    DHGQVĐ thường tốn nhiều thời gian hơn phương pháp truyền thống do HS phải tự tìm tòi, thảo luận. Tuy nhiên, hiệu quả học tập và phát triển năng lực bù đắp cho thời gian này. GV cần cân đối kế hoạch giảng dạy hợp lý.

  5. Làm sao để đánh giá hiệu quả của DHGQVĐ trong dạy học?
    Hiệu quả được đánh giá qua kết quả học tập (điểm số, tỷ lệ HS đạt yêu cầu), sự thay đổi thái độ học tập, khả năng vận dụng kiến thức và kỹ năng giải quyết vấn đề của HS. Kết hợp đánh giá định lượng và định tính qua quan sát, phỏng vấn.

Kết luận

  • DHGQVĐ là phương pháp phù hợp và hiệu quả trong dạy học chủ đề “Tam giác đồng dạng” cho HS lớp 8, giúp nâng cao chất lượng học tập và phát triển năng lực tư duy.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy tỷ lệ HS nắm vững kiến thức và kỹ năng tăng đáng kể sau khi áp dụng DHGQVĐ.
  • Việc tạo tình huống gợi vấn đề phù hợp là yếu tố then chốt để thành công trong DHGQVĐ.
  • Cần có sự đầu tư đồng bộ về đào tạo GV, cơ sở vật chất và xây dựng giáo án mẫu để triển khai rộng rãi.
  • Đề nghị các nhà quản lý, GV và sinh viên sư phạm tham khảo và áp dụng kết quả nghiên cứu nhằm đổi mới phương pháp dạy học hình học tại THCS.

Hành động tiếp theo: Tổ chức các khóa bồi dưỡng DHGQVĐ cho GV, xây dựng bộ giáo án mẫu và triển khai thí điểm tại các trường THCS trong năm học tới. Đọc và áp dụng luận văn để nâng cao hiệu quả giảng dạy môn Toán.